Redakcja: Anna ubiñska-bujak

Propozycja cytowania: W. Popio³ek, Akcja prawo podmiotowe, Warszawa 2010 Redakcja: Anna ubiñska-bujak Wydawnictwo C. H. Beck 2010 Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Sk³ad i ³amanie: TimPrint Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN 978-83-255-1292-7

Spis treści Wprowadzenie............................................... Wykaz skrótów.............................................. IX XI Rozdział I. Akcje............................................. 1 1. Pojęcie akcji............................................ 1 1.1. Znaczenia terminu akcja.............................. 1 1.2. Prawo podmiotowe akcjonariusza........................ 3 1.2.1. Uwagi ogólne................................... 3 1.2.2. Treść prawa podmiotowego........................ 6 1.2.3. Prawo podmiotowe a obowiązek wniesienia wkładu.... 9 1.2.4. Powstanie prawa podmiotowego.................... 10 1.2.5. Podmiot uprawniony z akcji....................... 14 1.2.5.1. Akcjonariusze............................ 14 1.2.5.2. Akcjonariusz a założyciel................... 15 1.2.5.3. Współuprawnieni z akcji................... 16 1.3. Akcja jako papier wartościowy.......................... 20 1.3.1. Cechy akcji jako papieru wartościowego............. 20 1.3.2. Klasyfikacja akcji jako papierów wartościowych....... 21 1.3.3. Dokument akcji. Forma i treść...................... 23 1.3.3.1. Forma dokumentu akcji..................... 23 1.3.3.2. Treść dokumentu akcji..................... 25 1.3.3.3. Wydanie dokumentu akcji.................. 27 1.3.4. Unieważnienie dokumentu akcji.................... 31 1.3.4.1. Unieważnienie akcji a unieważnienie dokumentu akcji................................... 31 1.3.4.2. Unieważnienie dokumentów uszkodzonych, wadliwych, zniszczonych albo utraconych...... 32 1.3.4.3. Unieważnienie dokumentów o nieaktualnej treści 35 2. Rodzaje akcji............................................ 36 2.1. Uwagi ogólne........................................ 36 2.2. Akcje imienne i akcje na okaziciela...................... 38 2.2.1. Uwagi ogólne................................... 38 2.2.2. Akcje imienne i księga akcyjna..................... 39 2.2.3. Akcje na okaziciela.............................. 46 2.3. Akcje zwykłe i uprzywilejowane........................ 49 2.3.1. Akcje zwykłe.................................... 49 2.3.2. Akcje uprzywilejowane........................... 50 2.3.2.1. Dopuszczalność uprzywilejowania akcji....... 50 2.3.2.2. Akcje uprzywilejowane co do głosu........... 55 V

Spis treści VI 2.3.2.3. Akcje uprzywilejowane co do dywidendy...... 57 2.3.2.4. Akcje nieme.............................. 57 2.3.2.5. Akcje uprzywilejowane co do kwoty likwidacyjnej............................ 60 2.3.3. Akcje aportowe................................ 61 2.3.4. Akcje własne................................... 65 2.3.4.1. Zakaz nabywania (obejmowania) akcji własnych. 65 2.3.4.2. Dopuszczalność nabywania akcji własnych..... 67 2.3.4.3. Sankcje nabycia (objęcia) akcji własnych wbrew zakazowi................................ 71 Rozdział II. Uprawnienia akcjonariuszy......................... 76 1. Uprawnienia akcjonariusza wchodzące w skład akcji............ 76 1.1. Klasyfikacja uprawnień akcjonariuszy.................... 76 1.2. Uprawnienia majątkowe................................ 77 1.2.1. Prawo do dywidendy............................. 77 1.2.1.1. Prawo akcjonariusza do udziału w zysku spółki. 77 1.2.1.2. Wyliczenie dywidendy..................... 81 1.2.1.3. Krąg osób uprawnionych do poboru dywidendy. Dzień dywidendy.......................... 82 1.2.1.4. Termin wypłaty dywidendy. Miejsce spełnienia świadczenia.............................. 84 1.2.1.5. Zaliczki dywidendowe...................... 86 1.2.2. Prawo poboru................................... 89 1.2.2.1. Istota prawa poboru....................... 89 1.2.2.2. Pozbawienie akcjonariuszy prawa poboru...... 90 1.2.2.3. Wykonanie prawa poboru................... 97 1.2.2.4. Zapisy na akcje........................... 99 1.2.2.5. Subskrypcja............................. 100 1.2.3. Uprawnienie do udziału w kwocie likwidacyjnej....... 102 1.2.3.1. Pojęcie i przesłanki powstania uprawnienia do udziału w kwocie likwidacyjnej............ 102 1.2.3.2. Podział kwoty likwidacyjnej między akcjonariuszy 103 1.3. Uprawnienia korporacyjne.............................. 104 1.3.1. Uprawnienie do uczestniczenia w walnym zgromadzeniu. 104 1.3.2. Prawo głosu na walnym zgromadzeniu............... 107 1.3.2.1. Pojęcie................................. 107 1.3.2.2. Wyłączenie i ograniczenia prawa głosu........ 107 1.3.2.3. Wykonywanie prawa głosu przez pełnomocnika. 110 1.3.3. Prawo do informacji.............................. 111 1.3.3.1. Udzielanie informacji przez spółkę........... 111 1.3.3.2. Odmowa udzielenia informacji.............. 115 1.3.4. Uprawnienie do zaskarżania uchwał.................. 116 1.3.4.1. Uwagi wstępne........................... 116 1.3.4.2. Powództwo o uchylenie uchwały............. 118 1.3.4.3. Powództwo o stwierdzenie nieważności uchwały. 123 1.3.4.4. Zagadnienia wspólne...................... 125

Spis treści 1.3.5. Uprawnienie do wytoczenia powództwa odszkodowawczego na rzecz spółki................. 127 2. Prawa mniejszości........................................ 128 2.1. Pojęcie praw mniejszości............................. 128 2.2. Rodzaje praw mniejszości.............................. 130 3. Uprawnienia przyznane akcjonariuszom osobiście.............. 137 3.1. Osobiste uprawnienia akcjonariuszy...................... 137 3.2. Złota akcja......................................... 141 Rozdział III. Rozporządzanie akcją............................. 143 1. Dobrowolne rozporządzanie akcją............................ 143 1.1. Zagadnienia ogólne................................... 143 1.2. Zbywanie akcji....................................... 143 1.2.1. Zbywalność akcji i jej ograniczenia.................. 143 1.2.2. Zbywanie akcji imiennych......................... 152 1.2.3. Zbywanie akcji na okaziciela....................... 155 1.2.4. Przeniesienie akcji w obrocie regulowanym........... 157 1.2.5. Nabycie akcji od nieuprawnionego do rozporządzania... 158 1.3. Obciążenie akcji ograniczonym prawem rzeczowym......... 159 1.3.1. Zagadnienia ogólne.............................. 159 1.3.2. Zastaw na akcji................................. 160 1.3.3. Użytkowanie akcji............................... 164 1.3.4. Prawo głosu w przypadku zastawu i użytkowania...... 167 2. Przymusowe rozporządzenie akcją........................... 169 2.1. Uwagi wstępne....................................... 169 2.2. Sankcyjne unieważnienie akcji.......................... 170 2.2.1. Unieważnienie akcji nie w pełni opłaconych........... 170 2.2.2. Wydanie nowych dokumentów akcji................. 171 2.3. Przymusowy wykup akcji.............................. 173 2.3.1. Pojęcie przymusowego wykupu.................... 173 2.3.2. Przesłanki przymusowego wykupu.................. 175 2.3.3. Przeprowadzenie przymusowego wykupu............. 179 2.3.4. Konstrukcja prawna nabycia akcji podlegających przymusowemu wykupowi........................ 183 2.4. Przymusowy odkup akcji............................... 185 2.4.1. Pojęcie przymusowego odkupu..................... 185 2.4.2. Przesłanki przymusowego odkupu................... 186 2.4.3. Przeprowadzenie przymusowego odkupu.............. 188 Rozdział IV. Obowiązki akcjonariusza........................... 190 1. Uwagi ogólne........................................... 190 2. Obowiązek wniesienia wkładu.............................. 192 2.1. Uwagi ogólne........................................ 192 2.2. Wykonanie obowiązku wniesienia wkładów................ 193 2.2.1. Wniesienie wkładów gotówkowych................. 193 2.2.2. Wniesienie wkładów niepieniężnych................. 194 2.3. Równomierność wpłat na akcje.......................... 197 VII

Spis treści 2.4. Wezwanie do dokonania wpłat........................... 197 2.5. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku wniesienia wkładów.................................. 198 2.6. Zakaz zwrotu wkładów................................ 198 2.6.1. Uwagi ogólne................................... 198 2.6.2. Finansowanie przez spółkę nabywania (obejmowania) jej akcji.......................................... 200 2.6.3. Zakaz wypłaty odsetek............................ 202 2.6.4. Obowiązek zwrotu nienależnych świadczeń........... 202 3. Obowiązek spełniania powtarzających się świadczeń niepieniężnych 204 Rozdział V. Wygaśnięcie prawa podmiotowego................... 208 1. Umorzenie akcji.......................................... 208 1.1. Istota i przyczyny umorzenia akcji........................ 208 1.2. Przesłanki dopuszczalności umorzenia.................... 210 1.3. Rodzaje umorzenia.................................... 212 1.4. Umorzenie dobrowolne................................ 212 1.5. Umorzenie przymusowe................................ 216 1.6. Umorzenie automatyczne............................. 218 1.7. Wynagrodzenie za umorzenie akcji....................... 219 1.8. Obniżenie kapitału zakładowego w związku z umorzeniem akcji 221 1.9. Chwila umorzenia akcji................................ 222 1.10. Świadectwa użytkowe................................ 222 2. Likwidacja spółki........................................ 224 2.1. Uwagi wstępne....................................... 224 2.2. Likwidacja spółki w organizacji.......................... 226 2.2.1. Zwrot wkładów na rzecz akcjonariuszy............... 226 2.2.2. Postępowanie likwidacyjne........................ 227 2.3. Likwidacja spółki właściwej............................ 229 2.3.1. Rozwiązanie spółki.............................. 229 2.3.2. Postępowanie likwidacyjne........................ 229 2.3.3. Zakończenie likwidacji........................... 233 Indeks rzeczowy............................................. 235 VIII

Wprowadzenie Spółka akcyjna jest jedną z najpopularniejszych form organizacyjnych prowadzenia działalności gospodarczej, zwłaszcza takiej, która wymaga zaangażowania znacznych środków finansowych. Dotyczy to tak Polski, jak i większości państw gospodarki wolnorynkowej. Spółka akcyjna bowiem jest nie tylko formą prowadzenia działalności gospodarczej, ale i stanowi w sprzyjających warunkach sprawny mechanizm umożliwiający pomnażanie zainwestowanego w nią kapitału. W konsekwencji uczestnictwo w korporacyjnej osobie prawnej, jaką jest spółka akcyjna, bardzo często nie jest przejawem woli czy zamiaru prowadzenia określonej działalności gospodarczej, czy wywierania wpływu na sposób jej prowadzenia, tylko inwestycją kapitałową, która w jakiejś perspektywie czasu ma przynieść inwestorowi satysfakcjonujący zwrot z zainwestowanego kapitału. W aktywach inwestora odzwierciedleniem inwestycji są akcje emitowane przez spółkę, jako ekwiwalent wkładu wniesionego przez akcjonariusza-inwestora. Akcje są majątkowymi prawami podmiotowymi, a treść tych praw umożliwia akcjonariuszowi partycypację w zyskach spółki i jej majątku oraz pośrednie (przede wszystkim poprzez wykonywanie prawa głosu) oddziaływanie na prowadzenie spraw spółki. Akcje zatem odzwierciedlają i chronią interes ekonomiczny akcjonariusza związany z jego inwestycją kapitałową. Zrozumiałe jest zatem powszechne zainteresowanie akcjami, czego odzwierciedleniem w naukach prawnych są badania im poświęcone. Problematyka spółki akcyjnej jako korporacyjnej osoby prawnej, a także akcji jako praw podmiotowych i papierów wartościowych, doczekała się w polskiej literaturze przedmiotu ostatnich kilkunastu lat wielu opracowań, zarówno o charakterze monograficznym, jak i zamieszczonych w dziełach opisujących system prawa prywatnego i gospodarczego, w komentarzach, wreszcie w podręcznikach wydawanych przez poszczególne ośrodki akademickie. Nie sposób nawet w przybliżeniu określić liczby drobniejszych pozycji (studiów, artykułów, glos, itp.), w których podejmowane były poszczególne kwestie związane z funkcjonowaniem spółek akcyjnych czy problematyką akcji. Praca niniejsza nie pretenduje do wyczerpującego omówienia problematyki akcji. Stanowi ona raczej rodzaj syntetycznego podsumowania dotychczasowych studiów autora, których wyniki były już po części publikowane, przede wszystkim w Systemie Prawa Handlowego, pod redakcją prof. Stanisława Włodyki, a także w komentarzu do Kodeksu spółek handlowych, pod redakcją prof. Janusza Strzępki. W tym ujęciu praca koncentruje się na problematyce akcji rozumianej jako prawo podmiotowe. Monograficzne opracowanie tego zagadnienia powstało jeszcze pod rządami Kodeksu Handlowego (A. Kondracka Charakter prawny akcji), a dzieła napisane na tle uregulowań Kodeksu spólek handlowych IX

Wprowadzenie (przede wszystkim prace Andrzeja Szumańskiego i Marka Michalskiego) rozważają problematykę akcji w znacznie szerszym zakresie. W pracy pomijam także szczególną problematykę akcji spółek notowanych na rynku regulowanym. Katowice, maj 2009 r. Moim bliskim poświęcam X

Wykaz skrótów 1. Źródła prawa KC... ustawa z 23.4.1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) KH... Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.6.1934 r. Kodeks handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.) KomPrywU... ustawa z 30.8.1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (t.j. Dz.U. z 2002 r. Nr 171, poz. 1397 ze zm.) KPC... ustawa z 17.11.1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) KrRejsU... ustawa z 20.8.1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (t.j. Dz.U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 ze zm.) KSH... ustawa z 15.9.2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.) KZ... Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r. Kodeks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.) ObrIFinU... ustawa z 29.7.2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz.U. Nr 183, poz. 1538 ze zm.) OfertaPublU... ustawa z 29.7.2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 185, poz. 1439) PrBank... ustawa z 29.8.1997 r. Prawo bankowe (t.j. Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.) PrOblig... ustawa z 29.6.1995 r. o obligacjach (t.j. Dz.U. z 2001 r. Nr 120, poz. 1300 ze zm.) PrPublObr... ustawa z 21.8.1997 r. Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi (t.j. Dz.U. z 2005 r. Nr 111, poz. 937 ze zm.) PrPrywM... ustawa z 12.11.1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm.) ZastRejU... ustawa z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 ze zm.) 2. Czasopisma Gl.... Glosa Jur.... Jurysta KPP... Kwartalnik Prawa Prywatnego MoP... Monitor Prawniczy XI

Wykaz skrótów ONSAiWSA... Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkich Sądów Administracyjnych OSA... Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSG... Orzecznictwo Sądów Gospodarczych OSN... Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSP... Orzecznictwo Sądów Powszechnych OSPiKA... Orzecznictwo Sądów Powszechnych i Komisji Arbitrażowych Pal.... Palestra PB... Prawo Bankowe PiP... Państwo i Prawo PPH... Przegląd Prawa Handlowego PPW... Prawo Papierów Wartościowych Prok. i Pr.... Prokuratura i Prawo Pr. Sp.... Prawo Spółek PS... Przegląd Sądowy PUG... Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Rej.... Rejent R. Pr.... Radca Prawny RPEiS... Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SA... Sąd Apelacyjny TPP... Transformacje Prawa Prywatnego Wok.... Wokanda 3. Inne orz.... orzeczenie t.j.... tekst jednolity 4. Piśmiennictwo Bandarzewski... K. Bandarzewski, Prawa akcjonariusza, Kraków 1996 Czerniawski... R. Czerniawski, Kodeks spółek handlowych. Przepisy o spółce akcyjnej. Komentarz, Warszawa 2004 Jacyszyn, Krześ, Marszałkowska-Krześ, Kodeks... J. Jacyszyn, S. Krześ, E. Marszałkowska-Krześ, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2001 Jacyszyn, Krześ, Marszałkowska-Krześ, Spółka... J. Jacyszyn, S. Krześ, E. Marszałkowska-Krześ, Spółka akcyjna. Komentarz, pod red. J. Okolskiego, Warszawa 2001 Kidyba, t. I... A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. I, Komentarz do art. 1 300 KSH, Kraków 2007 Kidyba... A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. II. Komentarz do art. 301 633 KSH, Kraków 2007 XII

Wykaz skrótów Komosa... T. Komosa, Papiery wartościowe, PPH 1995, Nr 1 Kondracka, Charakter... A. Kondracka, Charakter prawny akcji, Białystok 1999 Kruczalak, Komentarz... J. Frąckowiak, A. Kidyba, K. Kruczalak, W. Opalski, W. Popiołek, W. Pyzioł, Kodeks spółek handlowych Komentarz, pod red. K. Kruczalaka, Warszawa 2001 Litwińska-Werner... M. Litwińska-Werner, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, wyd. 3, Warszawa 2007 Michalski... M. Michalski, Kontrola kapitałowa nad spółką akcyjną, Kraków 2004 Opalski... A. Opalski, Kapitał zakładowy. Zysk. Umorzenie, Warszawa 2002 Pyzioł, Komentarz... J. Frąckowiak, A. Kidyba, W. Popiołek, W. Pyzioł, A. Witosz, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, pod red. W. Pyzioła, Warszawa 2008 Rodzynkiewicz... M. Rodzynkiewicz, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2007 Siemiątkowski, Potrzeszcz, Komentarz... J. P. Naworski, K. Strzelczyk, J. Raglewski, T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz, Komentarz do kodeksu spółek handlowych. Spółka akcyjna i przepisy karne, t. I, Warszawa 2003 Skorek... B. Skorek, Ochrona prawna interesów akcjonariuszy spółki akcyjnej, Kraków 2002 Sołtysiński, Szajkowski, Szwaja, Komentarz... S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy. Komentarz, t. II, Warszawa 1998 Sołtysiński, Szajkowski, Szumański, Szwaja, Komentarz, t. I... S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Komentarz do artykułów 1 150, t. I, wyd. 2, Warszawa 2006 Sołtysiński, Szajkowski, Szumański, Szwaja, Komentarz, wyd. 1... S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Komentarz do artykułów 301 458, t. III, wyd. 1, Warszawa 2003 Sołtysiński, Szajkowski, Szumański, Szwaja, Komentarz... S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, M. Mataczyński, T. Sójka, M. Tarska, Kodeks spółek handlowych. Komentarz do artykułów 301 458, t. III, wyd. 2, Warszawa 2008 XIII

Wykaz skrótów Sołtysiński, Szajkowski, Szumański, Szwaja, Komentarz, t. IV... S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, M. Tarska, R. Zabłocki, Kodeks spółek handlowych. Komentarz do artykułów 459 633, t. IV, wyd. 2, Warszawa 2009 Szpunar, Akcje... A. Szpunar, Akcje jako papiery wartościowe, PiP 1993, z. 11 12 Szpunar, Podstawowe... A. Szpunar, Podstawowe problemy papierów wartościowych, PiP 1991, z. 2 Szumański, Papiery... A. Szumański, [w:] System Prawa Prywatnego. Prawo papierów wartościowych, pod red. A. Szumańskiego, t. 19, Warszawa 2006 Szumański, Prawo 2004... A. Szumański, [w:] W. Pyzioł, A. Szumański, I. Weiss, Prawo spółek, Bydgoszcz Kraków 2004 Wiśniewski... A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach. Podręcznik praktyczny, t. III, Warszawa 1993 Wodnicki, Akcje... M. Wodnicki, Akcje i ich rodzaje, Pr. Sp. 1996, Nr 10 XIV

Rozdział I. Akcje 1. Pojęcie akcji 1.1. Znaczenia terminu akcja Terminowi akcja przypisywane są różne znaczenia. Zwykle wyróżnia się 1 trzy jego znaczenia i w konsekwencji pojęcia akcji. Tak więc akcja oznacza, po pierwsze, część kapitału zakładowego spółki, a ściślej ułamek kapitału, wynikający z podziału wysokości kapitału przez ilość wyemitowanych przez spółkę akcji (akcja jest udziałem kapitałowym w kapitale zakładowym 2 ). Po drugie, termin akcja wyraża prawo podmiotowe akcjonariusza, przy czym z tym znaczeniem wiąże się pojęcie uczestnictwa akcjonariusza w spółce 3, a także legitymację materialną 4. Wreszcie, po trzecie, akcja jest papierem wartościowym, 1 Tak np. Szumański, Prawo 2004, s. 594; tenże, Papiery, s. 12, 16; M. Michalski, Pojęcie dokumentu akcji a pojęcie akcji w Kodeksie spółek handlowych, PPW 2001, Nr 8, s. 3; Kidyba, s. 21; Wodnicki, Akcje, s. 22; A. Szajkowski, [w:] Sołtysiński, Szajkowski, Szumański, Szwaja, Komentarz, t. I, s. 186. Jednakże S. Sołtysiński, [w:] Sołtysiński, Szajkowski, Szumański, Szwaja, Komentarz, s. 53, uznaje wyróżnienie pojęcia akcji w znaczeniu ułamkowej części kapitału zakładowego za bezcelowe. To stanowisko nie wydaje się zasadne, m.in. ze względu na związek zachodzący między prawem podmiotowym akcjonariusza a jego odzwierciedleniem w kapitale zakładowym spółki, czyli w jej pasywach. Zob. też Michalski, s. 64 i n. 2 Co do znaczenia pojęcia kapitał zakładowy zob. np. J. Frąckowiak, [w:] Pyzioł, Komentarz, s. 566 i n. Co do funkcji przypisywanych kapitałowi zakładowemu zob. np. J. Frąckowiak, [w:] Kruczalak, Komentarz, s. 461 i n.; tenże, [w:] Pyzioł, Komentarz, s. 568 i n.; A. Opalski, Kapitał zakładowy: skuteczny instrument ochrony wierzycieli czy przestarzała konstrukcja prawna? Próba porównania modeli ochrony wierzycieli spółek kapitałowych w prawie państw europejskich i Stanów Zjednoczonych, KPP 2002, Nr 2; tenże, Kapitał zakładowy w spółce akcyjnej, Studia Prawa Prywatnego 2008, Nr 2; tenże, Reforma kapitału zakładowego spółek akcyjnych implementacja dyrektywy 2006/68/WE do prawa polskiego, PPH 2008, Nr 9; K. Oplustil, Reforma kapitału zakładowego w prawie europejskim i polskim, [w:] Kodeks spółek handlowych po pięciu latach, Wrocław 2006; A. Radwan, Sens i nonsens kapitału zakładowego przyczynek do ekonomicznej analizy ustawowej ochrony wierzycieli spółek kapitałowych, [w:] Instytucje prawne dyrektywy kapitałowej, t. II, red. M. Cymer, J. Napierała, T. Sójka, Kraków 2005. 3 Por. np. odpowiednio orz. SN z 2.3.1993 r., III CZP 123/92, MoP 1993, Nr 3. 4 Tak np. Szumański, Papiery, s. 12. 1

Rozdział I. Akcje czyli dokumentem wystawionym przez spółkę, ucieleśniającym prawo podmiotowe akcjonariusza 1, a zarazem odzwierciedlającym legitymację formalną (zewnętrzny przejaw w normalnym toku rzeczy legitymacji materialnej) 2. W przepisach KSH termin akcja występuje najczęściej w drugim znaczeniu, względnie obejmuje zarazem znaczenie drugie i trzecie. W nielicznych przypadkach termin ten oznacza ułamek kapitału zakładowego (tak przede wszystkim art. 302, także art. 318 pkt 3 3 ; zob. też np. art. 38 pkt 9 lit. a KrRejsU). Posługując się pojęciem akcji wyłącznie w znaczeniu papieru wartościowego, KSH używa, chociaż nie zawsze konsekwentnie 4, określenia dokument akcji, którego sposób sporządzenia i treść opisuje art. 328 KSH. W ten sposób w reżimie KSH dochodzi do zróżnicowania terminologicznego i wyróżnienia akcji w znaczeniu materialnym ( akcja ) i w znaczeniu formalnym ( dokument akcji ). To zróżnicowanie jest uzasadnione ze względu na odmienny reżim prawny prawa podmiotowego i dokumentu, który to prawo inkorporuje 5. Odniesienie danego uregulowania do dokumentu akcji wskazuje, że jego przedmiotem jest wyłącznie papier wartościowy materialny nośnik prawa podmiotowego, a nie prawo podmiotowe. Podkreśla się też, że w takich sytuacjach ustawodawca uwypukla legitymację formalną, a tam gdzie określeniu akcja można przypisać zarówno drugie, jak i trzecie znaczenie, na plan pierwszy wysuwa się legitymacja materialna 6. Między trzema znaczeniami terminu akcja zachodzą istotne związki wyrażające się m.in. w określeniu chwili powstania prawa podmiotowego, chwili powstania papieru wartościowego, uregulowaniu kwestii możliwości rozporządzania prawem czy jego unicestwienia. Pojęcia te bywają zatem ze sobą utożsamiane i niejednokrotnie w literaturze przedmiotu terminu akcja używa się więcej niż w jednym znaczeniu. 1 Liczba dokumentów akcji wystawionych przez spółkę może być mniejsza od liczby akcji, na jaką dzieli się kapitał zakładowy. Spółka bowiem może wydawać akcje w odcinkach zbiorowych (por. art. 333 1 KSH). 2 Por. np. Szumański, Papiery, s. 13. 3 Szumański, Prawo 2004, s. 594, wymienia tu także art. 333 1 zd. 1 ( Akcje są niepodzielne ); tak też Szumański, Papiery, s. 17. Moim zdaniem chodzi tu jednak przede wszystkim o niepodzielność dokumentu akcji. Zob. też np. S. Sołtysiński, [w:] Sołtysiński, Szajkowski, Szumański, Szwaja, Komentarz, s. 285. 4 Zob. np. M. Michalski, Pojęcie, s. 6. 5 Por. M. Michalski, Pojęcie, s. 5. Zob. też tenże, Z problematyki identyfikacji osób uprawnionych do wykonywania prawa z akcji w prawie polskim, [w:] Studia z prawa prywatnego gospodarczego. Księga pamiątkowa ku czci prof. Weissa, Kraków 2003, s. 135 i n. 6 Tak Szumański, Papiery, s. 14. 2

1.2.1. Uwagi ogólne 1.2. Prawo podmiotowe akcjonariusza 1. Pojęcie akcji Pojęcie akcja, wedle najpowszechniej wypowiadanego poglądu 1, oznacza prawo podmiotowe akcjonariusza, a zatem przyznaną przez prawo przedmiotowe i przez nie zabezpieczana sferę możności postępowania w określony sposób 2, wynikającą z nawiązania stosunku prawnego spółki 3. Poprzez uprawnienia wchodzące w skład przysługującego akcjonariuszowi prawa realizuje on swój interes w takim zakresie i w taki sposób, w jaki system prawny uznaje go za godny ochrony w konfrontacji z innymi prawami podmiotowymi (innymi interesami przez te prawa chronionymi). Prawo podmiotowe akcjonariusza jest elementem jego członkostwa w spółce, czyli stosunku prawnego, jaki zachodzi między akcjonariuszem a spółką w następstwie przystąpienia do niej poprzez nabycie prawa podmiotowego, w sposób pierwotny (objęcie akcji) lub wtórny (nabycie akcji w ścisłym znaczeniu). Można to określić także w ten sposób, że stosunek członkostwa (więź korporacyjna 4 ) wyraża się w prawie podmiotowym przysługującym akcjonariuszowi 5. Nie oznacza to jednak, że zasadne jest utożsamianie stosunku członkostwa z prawem podmiotowym 6. W ramach stosunku członkostwa, jako stosunku prawnego, jego treść w odniesieniu do konkretnego akcjonariusza (relacja zachodząca między nim a spółką) konkretyzowana jest przez przysługujące mu prawo podmiotowe. Nasuwa się tu jednak pytanie, czy pojedyncza akcja jest jednostkowym prawem podmiotowym, czy też ze stosunku spółki wynika jedno prawo 1 Zob. np. M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System Prawa Prywatnego. T. 1 Prawo cywilne część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2007, s. 700 i n.; J. Frąckowiak, [w:] Kruczalak, Komentarz, s. 464; Michalski, s. 47. Co do udziałów zob. zwłaszcza B. Gessel- -Kalinowska vel Kalisz, Udział kapitałowy w spółce z o.o., PPH 2008, Nr 5 i tam cyt. autorzy. 2 Zob. np. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2001, s. 129 i n.; Z. Radwański, Prawo cywilne część ogólna, Warszawa 2002, s. 86. Co do akcji por. np. Michalski, s. 72. 3 M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System, s. 701 702 kwestionuje nierozerwalne związanie prawa podmiotowego ze stosunkiem cywilnoprawnym. Zastrzeżenia te nie mogą jednak zostać odniesione do akcji, bo byt tych praw podmiotowych w oderwaniu od stosunku spółki i członkostwa w spółce jest bezprzedmiotowy. 4 S. Sołtysiński, [w:] Sołtysiński, Szajkowski, Szumański, Szwaja, Komentarz, s. 343. 5 Zob. m.in. Kondracka, Charakter, s. 64 i n.; Michalski, s. 76. 6 Bliżej zob. Michalski, s. 138 i n. Takie utożsamienie nie jest zasadne m.in. z tej przyczyny, że stosunek członkostwa wyraża się także w obowiązkach akcjonariusza wobec spółki, a te nie wchodzą w skład prawa podmiotowego. Akcja nie może być postrzegana jako ogół praw i obowiązków akcjonariusza wobec spółki. 3

Rozdział I. Akcje podmiotowe, niezależnie od tego, ile jednostkowych akcji przysługuje akcjonariuszowi. Z większości formułowanych w doktrynie wypowiedzi można wnosić, że każda akcja postrzegana jest jako odrębne prawo podmiotowe 1. Ta konstatacja wydaje się oczywista każda akcja jest nośnikiem określonych uprawnień, zatem każda stanowi odrębne prawa podmiotowe wraz z wchodzącą w jego skład wiązką funkcjonalnie ze sobą powiązanych uprawnień. Tak jak określonej osobie nieposiadającej ani jednej akcji nie może przysługiwać status akcjonariusza uprawnionego ze stosunku członkostwa w spółce tak nabycie już jednej akcji prowadzi do uzyskania takiego statusu. Równie oczywiste jest jednak stwierdzenie, że siła pozycji akcjonariusza w spółce, tak wobec niej, jak i wobec innych uprawnionych, zależy od liczby przysługujących mu praw podmiotowych. Wszak natura spółki akcyjnej opiera się na więzi pomiędzy wysokością wniesionego kapitału (proporcja udziału w kapitale zakładowym) a zakresem uprawnień 2. Ten zakres jednak to suma pojedynczych praw podmiotowych stanowiących tzw. prawa udziałowe. W konsekwencji związek między członkostwem w spółce a akcją można opisywać w ten sposób, że niezbędną przesłanką członkostwa jest przysługiwanie przynajmniej jednego prawa podmiotowego, ale status akcjonariusza w stosunku członkostwa (jego pozycja wobec spółki) jest zmienny i zależy od liczby przysługujących mu praw podmiotowych. Członkostwo wygasa zaś dopiero wówczas, gdy dana osoba utraci wszystkie akcje w spółce (niezależnie od tego, w jaki sposób ta utrata nastąpi poprzez zbycie akcji, ich umorzenie czy w inny jeszcze sposób 3 ). Ponowne nabycie przynajmniej jednej akcji prowadzi do nawiązania stosunku członkostwa, którego konkretna treść zależy od liczby przysługujących danej osobie praw podmiotowych. Ponadto niekiedy zakres uprawnień przysługujących akcjonariuszowi w spółce zależy bezpośrednio od liczby przysługujących mu akcji w przypadku tzw. praw kolektywnych, mniejszości lub większości, czy to wynikających z ustawy, czy to wykreowanych w stosunku spółki przez regulacje korporacyjne (statut) 4. Innymi słowy, określona liczba akcji przysługująca czy to jednej osobie, czy to grupie osób, wyposaża je w dodatkowe uprawnienia. Ich cechą szczególną, odróżniającą prawa kolektywne od typowych uprawnień akcyjnych, jest to, że przysługują i mogą być 1 Tak np. Szumański, Papiery, s. 12 i n.; P. Sikorski, Powstanie akcji w procesie kreacji spółki, MoP 2004, Nr 3, s. 120. 2 Por. np. J. Okolski, J. Modrzejewski, Ł. Gasiński, Natura stosunku korporacyjnego spółki akcyjnej, PPH 2000, Nr 8, s. 13; Michalski, s. 76. 3 Zob. bliżej Michalski, s. 144 i n. 4 Np. uprawnienie do żądania wykupienia ich akcji przez akcjonariuszy większościowych, uprawnienie do żądania umorzenia akcji. 4

1. Pojęcie akcji wykonywane tylko wówczas, gdy w danym momencie uprawnieni z pojedynczych praw podmiotowych podejmą wspólne działanie w sposób określony przez ustawę (statut). Z punktu widzenia pojedynczego prawa podmiotowego uprawnienie stanowiące prawo kolektywne które istnieje i może być wykonywane tylko wspólnie z innymi uprawnionymi jest więc uprawnieniem warunkowym i potencjalnym. Szczególna jest także funkcja kolektywnych praw mniejszości. Ich celem jest zapewnienie ochrony uprawnień akcjonariuszy, nazywanych mniejszościowymi czy drobnymi (ich praw podmiotowych) poprzez wzmocnienie ich pozycji wobec właściwej spółce kapitałowej zasadzie rządów większości 1, bo przecież także oni partycypowali poprzez wkłady w tworzeniu majątku spółki i ponoszą ryzyko gospodarcze jej funkcjonowania 2. Uprawnienia te pełnią wobec uprawnień wchodzących w skład prawa podmiotowego, zwłaszcza korporacyjnych, charakter służebny czy pomocniczy 3, gdyż umożliwiają (ułatwiają) egzekwowanie tych uprawnień. Specyficzna natura praw kolektywnych skłania niektórych autorów to uznania ich za odrębny obok majątkowych i korporacyjnych rodzaj uprawnień 4. Rodzaj typowego interesu, jaki realizowany (chroniony) jest poprzez akcję, pozwala zaliczyć ją, bez żadnych wątpliwości, do praw majątkowych. To zaś oznacza, jeżeli odwołać się do powszechnie uznawanych cech takich praw, że akcja jest prawem zbywalnym i dziedzicznym, a chroniące ją roszczenia ulegają przedawnieniu. Większe trudności sprawiać może umiejscowienie akcji w tradycyjnych klasyfikacjach praw majątkowych, do których zalicza się prawa rzeczowe, wierzytelności, prawa na dobrach niematerialnych o charakterze majątkowym, prawa rodzinne o charakterze majątkowym i prawa spadkowe 5. Jeżeli przyjąć, że akcja polega przede wszystkim na relacji między uprawnionym (akcjonariuszem) i zobowiązanym (spółką), to uznać trzeba, że jest ona najbliższa wierzytelności, bo nie istnieje poza stosunkiem prawnym, którego źródłem jest umowa spółki. Stosunek, jaki łączy akcjonariusza ze spółką, ma jednak charakter zobowiązaniowo-organizacyjny, jako że akcja jest prawem członkowskim, nie można zatem utożsamiać jej z wierzytelnością 6. 1 Tak np. Michalski, s. 91. 2 Tak Szumański, Papiery, s. 219. 3 Tak Szumański, Papiery, s. 223. 4 Tak Szumański, Papiery, s. 23. 5 Tak np. M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System, s. 717. 6 Por. w odniesieniu do udziałów np. A. Herbet, Obrót udziałami w spółce z o.o., Warszawa 2004, s. 10 i n.; M. Tarska, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Istota. Ustrój. Funkcjonowanie, Warszawa 2003, s. 10, 192. 5