ZABURZENIA PROCESU LATERALIZACJI. DZIECKO LEWORĘCZNE. Opracowała: Monika Haligowska
LATERALIZACJA stronność półkulowa mózgu; lateralizację czynności nazywa się też asymetrią funkcjonalną mózgu : specjalizacja półkul mózgu, które ze sobą współdziałają; każda z półkul spełnia dominującą rolę dla określonych czynności; jest postępującym procesem, kształtującym się stopniowo wraz z wiekiem i ogólnym rozwojem ruchowym dziecka, w wyniku którego zaznacza się przewaga jednej strony ciała nad drugą; dziecko rodzi się z określoną predyspozycją do danego modelu lateralizacji (Bogdanowicz, 1992, 1993)
MODELE LATERALIZACJI a) lateralizacja jednorodna narządy ruchu i zmysłu dominują po jednej stronie osi ciała. Występuje najczęściej u osób dorosłych. Przyjmuje się ją za model idealny. Wyróżnia się w niej: lateralizację prawostronną: praworęczność, prawooczność, prawonożność, lateralizację lewostronną: leworęczność, lewooczność, lewonożność,
b) lateralizacja niejednorodna: MODELE LATERALIZACJI lateralizacja skrzyżowana: występuje przewaga czynnościowa narządów, ale nie po tej samej stronie ciała, ale po obu (np. praworęczność, lewooczność, prawonożność) lateralizacja nieustalona / słaba: - brak dominacji narządów (np. oburęczność, obuoczność, obunożność) lub jednego z narządów (np. oburęczność, lewooczność, prawonożność); - obustronność: nie ma większego napięcia mięśniowego po jednej stronie ciała; - świadczy o niewykształceniu się dominacji półkul mózgowych; może to być wyrazem opóźnionego dojrzewania i zwolnionego procesu rozwoju lateralizacji (oburęczność pierwotna) albo wyrazem treningu / przestawiania dziecka (oburęczność wtórna).
ROZWÓJ LATERALIZACJI Nie ma dokładnie określonych granic wieku, w których ostatecznie ustalają się dominacje półkul. Okres noworodkowy: kora mózgowa nie jest dojrzała do lateralizacji, nie występują więc jej objawy. Wszystkie asymetryczne ruchy dziecka do 3 m-ca życia to aktywność podkory i nie wskazują na dominację ośrodków. Noworodki lepiej odbierają lewym uchem muzykę, prawym mowę. W 3 m-cu wyciągają dwie ręce i nogi. Ok. 5-6 m-c (koniec II kwartału): dziecko chwyta całą dłonią (chwyt dłoniowy/nakładkowy/ małpi ), ale do chwytania wyciąga obie ręce.
Przełom II i III kwartału: częstsze sięganie jedną ręką, druga bierna w przykurczu 7-8 m - c (III kwartał): początek lateralizacji czynności ruchowych. Widać różnicę między dziećmi preferującymi prawą (tych więcej) a lewą rękę. Pojawia się chwyt nożycowy (przeciwstawienie kciuka reszcie palców). 9 m - c: pojawia się chwyt pęsetkowy (chwytanie dwoma palcami: kciukiem i wskazującym), intensywna manipulacja przedmiotami. Pojawia się wyraźna preferencja jednej z rąk (jeśli pojawi się ok. 7 m -ca, to mówimy o wczesnej lateralizacji).
Przełom 1 i 2 r.ż.: zaniknięcie objawów lateralizacji, zmniejsza się preferencja jednej ręki wpływa na to rozwój chodu, który jest czynnością symetryczną i angażuje nogi w równym stopniu. Objawy wracają wraz z automatyzacją chodzenia, na przełomie 2 i 3 r.ż. Od 2 do 4 r.ż.: częsta jest oburęczność, która zanika u wielu dzieci z wiekiem. Praworęczność ustala się szybciej (2-3 r.ż.) niż leworęczność (3-4 r.ż.). 4 r.ż.: ustalenie dominacji jednej z rąk (dominacja chwiejna). Więcej jest dzieci praworęcznych: 1) część oburęcznych dojrzała do jednoręczności, 2) część z tendencjami preferowania lewej ręki przestawiła się na prawą wskutek oddziaływania środowiska). Początek ustalania ośrodków mowy w jednej z półkul (zwykle lewa).
6-7 r.ż.: ugruntowanie dominacji jednej z rąk poprzez naukę pisania (początek wieku wczesnoszkolnego). Jedna półkula zaczyna dominować w percepcji słuchowej i wzrokowej, stabilizują się w niej ośrodki mowy. Jeśli do tego czasu nie wytworzy się preferencja jednej z rąk, oznacza to, że rozwój lateralizacji jest opóźniony; wówczas należy zdecydować się na którąś z rąk. 12-14 r.ż.: ostateczne wykształcenie się jednostronnej lateralizacji czynności ruchowych (przełom młodszego i starszego wieku szkolnego). Jeśli jest opóźnione, zwykle występują trudności w nauce. Ok. 20 r.ż.: pełna dojrzałość anatomiczna i fizjologiczna układu nerwowego. (Bogdanowicz, 1992)
LATERALIZACJA POWIĄZANA JEST Z: motoryką wielką (ruchową) motoryką małą (manulaną) orientacją przestrzenną koordynacją wzrokowo ruchową percepcją wzrokową myśleniem czasowo przestrzennym opartym na pojęciach: wczoraj, wcześniej, następnie, kolejny, ostatni, itp. Lateralizacja jest powiązana z rozwojem kinestetyczno ruchowym. Powiązane się ze sobą: wrażenia, spostrzeżenia wzrokowo słuchowe z motoryką ruchem. Na tej podstawie powstają związki ruchowo wzrokowo słuchowe.
Istnieje podejrzenie o zaburzenie lateralizacji u dzieci, u których obserwuje się następujące objawy: dziecko posługuje się sprawniej lewą ręką, czasami posługuje się na równi obiema; ma słabą sprawność manualną, której może towarzyszyć ogólna niezręczność ciała; przejawia trudności w przyswajaniu pojęć określających kierunki przestrzenne; wykazuje trudność w orientacji w stronach swojego ciała.
SKUTKI EDUKACYJNE I ROZWOJOWE ZABURZEŃ LATERALIZACJI: trudności w określeniu osi i schematu ciała (nie wie, gdzie jest prawa, a gdzie lewa strona), obniżone tempo pracy, mała dynamika ruchu (mała aktywność), mała precyzja ruchu, niezręczność, brak płynności ruchu, obniżony poziom sprawności manualnej, obniżony poziom graficzny, słaba koordynacja ruchów rąk, brak swobody ruchu, nadmierne napięcie mięśni rąk,
brak automatyzacji ruchów, wzmożona męczliwość rąk, słaba koncentracja uwagi na ruchu, słaba pamięć ruchu, nadwrażliwość emocjonalna, słaba orientacja przestrzenna, trudności w rozumieniu i posługiwaniu się pojęciami czasowo przestrzennymi, trudności w pisaniu, a) inwersja dynamiczna: przestawianie kolejności liter i cyfr, np. kot - tok, sok kos, 15 51, inwersja statyczna: mylenie liter i cyfr o podobnym kształcie, a innym ułożeniu w przestrzeni: b-d, b-p, d-g, n-u, 9-6 itp., odwracanie kształtów liter i cyfr;
b) opuszczanie linijek, c) zniekształcona strona graficzna zapisu (błędy konstrukcyjne, w nachyleniu, w proporcjonalności), d) niski poziom estetyczny zeszytu, e) złe proporcje w zapisach, f) złe rozmieszczenie na stronie i w liniaturze, g) złe odległości między wyrazami i literami, h) niemieszczenie się w liniaturze, i) złe połączenia między literami j) zaburzona czytelność tekstu trudności w czytaniu: m.in. mylenie liter, wyrazów podobnych graficznie, opuszczanie wersów, czytanie wspak.
LEWORĘCZNOŚĆ JAKO PRZEJAW ZABURZONEJ LATERALIZACJI częstość występowania: 7 10 % osób leworęcznych; ETIOLOGIA: a) genetycznie uwarunkowany wzorzec lateralizacji; b)leworęczność patologiczna: doszło do uszkodzenia lewej półkuli; dysponuje półkulą prawą, która zaczyna lepiej kompensacyjnie rozwijać się; do 4 r.ż. (okresowe trudności z mową) może wykształcić się ośrodek mowy w prawej półkuli; c) nadprodukcja testosteronu spowodowała zahamowanie rozwoju lewej półkuli, przez co doszło do intensywnego rozwoju prawej półkuli; d) trening lewej ręki, np. z powodu utraty prawej kończyny.
Wśród dzieci leworęcznych mogą znaleźć się dzieci z leworęcznością patologiczną. Hipotezy diagnostyczne, które mogą wskazywać na leworęczność patologiczną: w rodzinie dziecka nigdy nie było osób leworęcznych; u dziecka obserwuje się istotne opóźnienia w rozwoju mowy; występują u niego minimalne zmiany neurologiczne; z wywiadu wiadomo, że doszło do zaniku tętna płodu, przez co przyspieszono akcję porodu / doszło do zamartwicy po porodzie. Nie wolno podejmować prób przestawiania dziecka z patologiczną leworęcznością na prawą rękę.
KIEDY NIE WOLNO PRZESTAWIAĆ DZIECKA NA PRAWĄ RĘKĘ: dziecko jest upośledzone umysłowo, dziecko jest leworęcznie zlateralizowane, w rodzinie jest leworęczność, występuje leworęczność patologiczna, wczesna siła dominacji lewej ręki, mała sprawność prawej ręki, dziecko jest lewooczne: dąży się do l. jednorodnej, lateralizacja oka i ręki, dziecko tego nie chce; akceptuje swoją leworęczność, dziecko się jąka. Można przyjąć taką zasadę: im mniejsza jest różnica pomiędzy wydolnością obu rąk, im bardziej prawa ręka u dziecka leworęcznego jest sprawna, tym większa szansa na to, aby dziecko przestawić.
a) oburęczni: PRACA Z DZIEĆMI O OKREŚLONYCH PROBLEMACH LATERALIZACYJNYCH : - w sposób taktowny i bez nacisku uświadomić dziecku, że może ale nie musi wykonać daną czynność prawą ręką (szczególnie, gdy jest prawooczne); - stosować ćwiczenia usprawniające tę rękę, po której jest większa stronność innych narządów ( oka, nogi);
b) leworęczne - wspierać aktywność lewej ręki i usprawniać ją motorycznie; - dbać, aby dziecko przyswoiło sobie prawidłowe nawyki ruchowe: właściwy sposób trzymania długopisu, właściwy kierunek rysowania i pisania (zeszyt na lewo od osi ciała, górny lewy róg zeszytu w górę, czubek długopisu pomiędzy łokciem a ramieniem, światło z góry po prawej stronie, po lewej stronie nie może siedzieć drugie dziecko); - należy usprawniać precyzję i szybkość ruchów; - należy kształcić zdolność kontrolowania napięcia mięśni i ich rozluźniania, eliminacji zbędnych ruchów; - traktować daną cechę jako cechę indywidualna;
b) leworęczne cd. - ochrona dziecka przed wtórnymi zaburzeniami emocjonalnymi, wskutek niewłaściwego postępowania otoczenia, - nie podkreślać inności dziecka publicznie, aby nie stało się centrum uwagi innych; - dbanie o prawidłową postawę ciała przy wykonywaniu zadań; - stosowanie technik relaksacyjnych szczególnie dot. kończyn górnych; - stosowanie ćwiczeń z serii Dennisonowskie Równoważenie Lateralne : masowanie punktów na myślenie, ćwiczenie ruchów naprzemiennych, ćwiczenie pozycji Cooka, pisanie leniwych ósemek,
b) leworęczne cd. ćwiczenie pozycji słonia, ćwiczenia kapturka myśliciela, energetyczne ziewanie, pompowanie piętą, ćwiczenie pozycji akumulator, - proponowanie atrakcyjnych zajęć graficznych i plastyczno - technicznych, aby zachęcać dziecko do odważnego i coraz sprawniejszego posługiwania się ręką; - tolerowanie wolniejszego tempa pracy dziecka; - zachęcanie do staranniejszego wykonywania prac, w celu podniesienia poziomu graficznego wytworów; - nie krytykować za niestaranność. (Spionek, 1975; Bogdanowicz, 1992, 1993 ;Carla Hannaford, 1995)
LITERATURA: M. Bogdanowicz (1992). Leworęczność u dzieci. Warszawa WSiP. M. Bogdanowicz (1993). Profilaktyka i terapia w pracy z leworęcznym uczniem -wskazówki metodyczne w: (red.) J.Włodek-Chronowska. Terapia pedagogiczna. Kraków Wyd. UJ. C. Hannaford (1998). Zmyślne ruchy, które doskonalą umysł. Warszawa Polskie Towarzystwo Kinezjologów :"Medyk. H. Spionek (1975). Dziecko leworęczne. Warszawa Nasza Księgarnia.