ABY ŁADNIE PISAŁY Jakże często powtarzamy swoim uczniom: Pisz ładnie!". Spełnienie jednak tej prośby nie zawsze jest łatwe. Przyczyny brzydkiego pisania mogą być różne. Wystarczy, że dziecku zmęczy się ręka podczas gry w piłkę, wykonywania ćwiczeń gimnastycznych lub niesienia ciężkiego przedmiotu. Niekorzystnie zmienia się wygląd pisma również pod wpływem silnych emocji, czy też konieczności szybkiego notowania. Brzydko piszą uczniowie, którzy nie nauczyli się kształtnego pisania, nie opanowali właściwych nawyków ruchowych, na przykład kolejności ruchów podczas kreślenia liter, sposobów właściwego łączenia liter, prawidłowego trzymania długopisu. Brak wysiłku wkładanego w czynność pisania może wynikać z niskiej motywacji do pracy, nie przywiązywania wagi do prawidłowego zapisu, braku wymagań ze strony dorosłych. Pisanie jest skomplikowaną czynnością psychomotoryczną. Wymaga umiejętności przeprowadzenia analizy dźwiękowej zapisanego słowa. Polega na kojarzeniu wyobrażeń liter z ruchami ręki. Zależy od współpracy analizatorów wzrokowego i kinestetyczno-ruchowego. Jeśli niski poziom graficzny pisma dziecka jest uwarunkowany zaburzeniami rozwoju psychoruchowego, przejawiającymi się małą sprawnością motoryczną ręki i nieprawidłową koordynacją wzrokowo-ruchową, mówimy o specyficznych trudnościach w procesie nabywania umiejętności wyraźnego i czytelnego pisania, czyli o dysgrafii. Trudności te mogą polegać nie tylko na braku precyzji ruchów dłoni i palców, lecz także na zbyt wolnym tempie pisania, wadliwej regulacji napięcia mięśniowego. Jednym z elementów oceny poziomu pisania ucznia jest ocena strony graficznej pisma. Obejmuje ona technikę, płynność, tempo pisania i estetykę pisma. * W naszej szkole dyrekcja i nauczyciele przywiązują dużą wagę do czytelnego i estetycznego pisma uczniów. Sprawność motoryczna dzieci jest ważnym czynnikiem warunkującym kształtne pisanie, dlatego na zajęciach ruchowych w klasach I-III są prowadzone ćwiczenia ukierunkowane na płynność ruchową, orientację w przestrzeni, ogólną sprawność ruchową ciała w zakresie mięśni większych oraz zręczność manualną. W klasach pierwszych odbywają się pod okiem instruktora tańca zajęcia taneczne. Dzieci z wadami postawy, niesprawne ruchowo z klas 0-III są obejmowane na podstawie skierowań lekarskich gimnastyką korekcyjną. Uczniom klas II i IV zapewnia się możliwość korzystania z basenu. Nabywając umiejętność pływania, podnoszą ogólną sprawność ruchową, usprawniają motorykę rąk, koordynację wzrokowo-ruchową, orientację kierunkową i organizację przestrzenną. Na zajęcia z kaligrafii nauczyciele nauczania zintegrowanego przeznaczają jedną godzinę tygodniowo. Fakt ten potwierdzają odpowiednimi wpisami w dziennikach lekcyjnych. Obecnie na poziomie klas III odbywa się konkurs kaligraficzny. Wcześniej zorganizowano ogólnoszkolny konkurs na najładniej prowadzone zeszyty. Został on zakończony wystawą. Jednym z podstawowych kryteriów branych pod uwagę przy ocenie zeszytów była czytelność, staranność i estetyka pisma. W szkole prowadzone są przeze mnie zajęcia korekcyjno-kompensacyjne. Uczestniczą w nich uczniowie klas 0 -VI wykazujący trudności w nauce o podłożu dyslektycznym. Na zajęciach tych dzieci wykonują ćwiczenia służące między innymi nauce kształtnego pisania i likwidacji zaburzeń grafomotorycznych. 1
W pracy z uczniami dysgraficznymi zwracam uwagę na prawidłową pozycję ciała podczas pisania oraz właściwe ułożenie ręki. Duże znaczenie ma odpowiedni chwyt pisarski. Ołówek powinien być trzymany chwytem pęsetkowym pomiędzy kciukiem i lekko zgiętym palcem wskazującym, oparty na palcu środkowym. Przy utrwalaniu nawyku prawidłowego trzymania przyborów do pisania przez niektórych uczniów stosuję odpowiednią nasadkę na ołówek, która umożliwia właściwe ułożenie palców. Istotny jest również dobór przyborów do pisania. Posługiwanie się ołówkiem i piórem zwiększa szanse na ładne pismo. Dlatego nakłaniam uczniów do pisania tymi narzędziami pisarskimi. Przychodzi mi to z trudem, ponieważ dzieci preferują pisanie długopisem. Posługiwanie się nim nie wymaga tak dużego wysiłku, jak w przypadku ołówka lub pióra. Dodatkowo otrzymują za wcześnie od nauczycieli i rodziców przyzwolenie na posługiwanie się nim. Ważną rolę odgrywa także prawidłowe ułożenie zeszytu. Powinien znajdować się on na linii środkowej ciała z lekkim odchyleniem: dzieci praworęczne lewy dolny róg kartki bliżej osoby piszącej, dzieci leworęczne prawy dolny róg kartki bliżej osoby piszącej. W przypadku uczniów leworęcznych proszę, żeby siadali w ławkach po lewej stronie po to, by mieli wystarczającą ilość miejsca do pisania. Terapię zaburzeń grafomotorycznych prowadzę w trzech etapach: I Etap przygotowawczy przebiega na poziomie pierwszego semestru edukacji szkolnej. Swoją uwagę skupiam na ćwiczeniach rozwijających sprawność motoryczną jako jeden z elementów składających się na dojrzałość dzieci do nauki pisania. Celem ich jest usprawnianie motoryki rąk, koordynacji wzrokowo-ruchowej, orientacji kierunkowej i przestrzennej oraz wzmacnianie koncentracji. Prowadzę wówczas ćwiczenia sprawności manualnej obejmujące: a) ćwiczenia rozmachowe (rozluźnianie napięcia mięśni ramienia i przedramienia): zabawy ruchowe przy muzyce na ograniczonej przestrzeni, ruchy naprzemienne, zamalowywanie farbami dużych płaszczyzn (gazety, kartony) dużym pędzlem, ruchami poziomymi, pionowymi z zachowaniem kierunku od lewej strony do prawej, z góry na dół, zamalowywanie pędzlem dużych konturowych rysunków, pogrubianie konturów dużych form geometrycznych i rysunków, malowanie dużych form kolistych płynnym, ciągłym ruchem z zachowaniem kierunku pisania owali liter, malowanie dużych form falistych i szlaków; b) ćwiczenia manualne (usprawnianie małych ruchów ręki: dłoni, nadgarstka, palców): montowanie konstrukcji z gotowych elementów, układanki płaskie (obrazkowe, geometryczne) z klocków, wtyczkowe: - według wzoru, - z pamięci, modelowanie z plasteliny, zaczynając od form prostych (kulek, wałeczków) do bardziej złożonych, wymagających łączenia różnych elementów, nawlekanie koralików, przewlekanie sznureczka przez otworki w tekturkach, zwijanie włóczki, nici, wycinanie nożyczkami z papieru z zachowaniem stopnia trudności: cięcie po linii prostej, łamanej, ukośnej, falistej, wycinanki z materiału, wydzieranki z papieru naklejanki, 2
szycie ściegiem fastrygowym, formy płaskie i przestrzenne wykonywane techniką origami, kirigami, ćwiczenia drobnych ruchów palców, np. naśladowanie gry na pianinie, pisania na maszynie, wytrzepywanie piasku z rękawa, ugniatanie małych kuleczek z papieru trzema palcami: środkowym, wskazującym i kciukiem stemplowanie; c) ćwiczenia grafomotoryczne (usprawnianie drobnych ruchów ręki ułożonej w pozycji jak przy pisaniu): ćwiczenia mięśni dłoni i drobnych mięśni palców: - zamalowywanie małych przestrzeni kredkami, - kreskowanie wypełnianie konturów liniami poziomymi, pionowymi, ukośnymi z zachowaniem kierunku od lewej do prawej strony, z góry na dół, - rysowanie wzorów po śladzie kropkowym, kreskowym, - odtwarzanie w liniaturze, zgodnie z kierunkiem pisania, układów złożonych z elementów powtarzających się cyklicznie, różniących się kształtem, kolorem, - wykonywanie rysunków dowolnych kredkami, ćwiczenia płynnych, rytmicznych, ciągłych i postępujących ruchów pisarskich: - obrysowywanie szablonów wewnętrznych i zewnętrznych, - kopiowanie rysunków bez odrywania ręki wodzenie po wzorze, np. przez kalkę techniczną - pogrubianie i wypełnianie konturów linią ciągłą, - dokończenie zaczętego wzoru najpierw przez pogrubienie wzoru, potem łączenie linii przerywanych i na koniec samodzielne dokończenie ciągłym ruchem, - odwzorowywanie szlaczków według wzoru i samodzielne rysowanie ich bez odrywania ręki - rysowanie znaków literopodobnych w liniaturze, w zmniejszającym się stopniowo wymiarze aż do liniatury zeszytu. W miarę potrzeb stosuję również ćwiczenia w rozpoznawaniu liniatury, najpierw w powiększonym formacie, a następnie na kartkach z zeszytu: - kreślenie ciemniejszym kolorem grubszych linii, - zamalowywanie przestrzeni między nimi, - prowadzenie linii równoległych między dwiema równoległymi szerzej ustawionymi w stosunku do siebie, - wpisywanie szlaczków, - rysowanie lub wklejanie elementów geometrycznych i rysunkowych, - wklejanie kolorowych pasków papieru. W zależności od stopnia obniżenia sprawności manualnej ucznia stosuję wyżej wymienione ćwiczenia lub też pomijam któryś z etapów, zaczynając na przykład od ćwiczeń grafomotorycznych. II etap - właściwą naukę pisania, rozpoczynam wtedy, gdy uczniowie klas pierwszych poznali już na zajęciach nauczania zintegrowanego wszystkie litery. Prowadzone przeze mnie ćwiczenia zmierzają do opanowania właściwych schematów liter i ich połączeń. Aby urozmaicić zajęcia i zachęcić dzieci z grupy ryzyka dysleksji do ćwiczeń w pisaniu, wprowadzam ćwiczenia utrwalające znajomość liter poprzez: - wyobrażenie kształtu-wzoru litery jako graficznego odpowiednika głoski, - polisensoryczne ujęcie szczegółów konstrukcyjnych litery. 3
Dużym zainteresowaniem uczniów cieszą się wówczas następujące ćwiczenia: kreślenie ręką dużych liter w powietrzu, lepienie liter z plasteliny, układanie liter z kolorowych drucików (chenille), wyszywanie liter, odgadywanie liter pisanych palcami na plecach kolegi/koleżanki, kreślenie liter raz jedną, raz drugą nogą na podłodze, odgadywanie liter z zasłoniętymi oczami, tworzenie kształtów liter za pomocą własnego ciała indywidualnie, parami, w grupie układanie liter z patyczków, pisanie liter na piasku, ryżu. Z dużym powodzeniem na obu dotychczasowych etapach terapii prowadzę gry i zabawy służące usuwaniu przyczyn omawianych trudności szkolnych uczniów i urozmaicające zajęcia. III etap polega na doskonaleniu nabytych umiejętności. Obejmuje ćwiczenia w przepisywaniu, pisaniu z pamięci i ze słuchu. Przebiega równocześnie z usprawnianiem pisania w zakresie bezbłędności. Rozpoczynam go tym wcześniej, im szybciej dziecko nauczy się prawidłowo pisać litery i łączyć je ze sobą. Ćwiczenia w pisaniu nie powinny trwać zbyt długo. Czas przeznaczony na nie musi być dostosowany do możliwości percepcyjnych dziecka, aby nie powodować zmęczenia, spadku uwagi, zniechęcenia do pracy. Jeśli chcemy, aby uczniowie ładnie pisali, powinniśmy zadbać o to od początku edukacji szkolnej. Z mojego doświadczenia wynika, że rozpoczynanie terapii uczniów z dysgrafią w starszych klasach szkoły podstawowej nie przynosi oczekiwanych rezultatów. Ćwiczenia grafomotoryczne nie są na ogół lubiane i chętnie wykonywane przez dzieci. Wymagają dużo cierpliwości. Nie wystarczą przy tym ćwiczenia wykonywane na zajęciach szkolnych. Stąd tak ważne jest zrozumienie problemu przez rodziców i wczesne rozpoczęcie pracy z dzieckiem w domu nad kaligrafią. Często uczniom dysgraficznym nie udaje się osiągnąć ładnego pisma pomimo systematycznych ćwiczeń i usilnych starań. Dlatego najważniejsze dla tych dzieci jest to, aby nauczyły się pisać czytelnie i w miarę szybko. W przypadku uczniów z poważną dysgrafią wskazane jest zastąpienie niektórych sprawdzianów pisemnych indywidualnymi sprawdzianami ustnymi oraz umożliwienie im wykonanie prac kontrolnych na komputerze. W sytuacji, gdy nauczyciel nie jest w stanie odczytać pracy ucznia, powinien to zrobić uczeń w jego obecności, wyjaśniając wszelkie wątpliwości ortograficzne. 4
CZYNNIKI WARUNKUJĄCE NIEPRAWIDŁOWY ROZWÓJ GRAFOMOTORYKI Przyczyny zaburzeń grafomotorycznych Zaburzenia rozwoju ruchowego w zakresie sprawności manualnej Zaburzenia analizatora kinestetyczno- -ruchowego Zaburzenia procesu lateralizacji Zaburzenia orientacji przestrzennej i percepcji wzrokowej Objawy zaburzeń grafomotorycznych - litery drżące, za małe, nierówne, wykraczające poza linie, - niewłaściwe odstępy między literami, brak wiązania ich ze sobą, - brak umiejętności rozplanowania wyrazu w liniaturze, na stronie zeszytu, niezachowywanie marginesu, - nierówne odstępy przy pisaniu cyfr i słupków, - mała precyzja ruchów dłoni i palców, gwałtowne, pozbawione płynności ruchy przy pisaniu, trudności w zespoleniu pojedynczych ruchów w całość, - wolne tempo pisania, - luki w zeszytach, - pismo niekształtne, brzydkie od strony graficznej, mało czytelne, utrudniające korzystanie z własnych notatek, - liczne przekreślenia, poprawki, plamy, - nadmierny nacisk na ołówek, - szybkie męczenie się ręki - zniekształcenia graficznej strony pisma, - pismo nieczytelne, - trudności z trzymaniem ołówka, nieprawidłowy chwyt pisarski, - niewłaściwa szybkość ruchów rąk, zwalnianie w celu uzyskania dokładności, pogarszanie się precyzji przy przyspieszaniu, - nadmierne lub obniżone napięcie mięśniowe (za silny lub za słaby nacisk na ołówek), - częste ścieranie, zamazywanie i poprawianie linii - możliwość wystąpienia w początkowym okresie nauki przy lateralizacji skrzyżowanej pisma lustrzanego, - mylenie liter i cyfr o podobnym kształcie, a innym ułożeniu w przestrzeni, np. b-p, 9-6, - przestawianie kolejności liter i cyfr, - zmiana kolejności sylab w wyrazach, - przestawianie kolejności słów, - opuszczanie wierszy w tekście - na początku nauki trudności z zapamiętaniem kształtu liter, - litery nierówne, rozchwiane, wybiegające poza linie, - nieprawidłowy kierunek pisania liter, - mylenie znaków graficznych różniących się położeniem w stosunku do osi pionowej, np. b-d, i osi poziomej, np. n-u, - występowanie pisma lustrzanego, - niewłaściwe odstępy między literami, - przestawianie i opuszczanie liter, sylab, wyrazów, linijek druku, - mylenie kierunku zapisu w zeszycie (np. od strony prawej do lewej), - pisanie w nieodpowiednich linijkach, - źle wykonane wszelkie tabelki, zapisy w słupkach, - dużo skreśleń i poprawek 5