Ortografia w świecie głosek Jestem nauczycielką nauczania zintegrowanego. Trzeci rok pracuję zdziećmi metodą glottodydaktyki, profesora Bronisława Rocławskiego. Jest to metoda fonetyczna, syntetyczno-analityczna, dźwiękowo-barwna, głoski wiązane są z literami. Jeśli do zapisania danej głoski używane są dwie (lub więcej) litery, to stanowi to trudność w pisaniu (trudność ortograficzną). Dziecko w młodszym wieku szkolnym żyje w świecie głosek. Ważne jest umiejętne wprowadzenie ucznia ze świata głosek do świata liter. Właśnie rozwiązania problemu ortograficznego będziemy szukać w głoskach, dlatego zapoznaję uczniów z klasyfikacją fonemów (głosek). W formie zabaw dydaktycznych dzieci dostrzegają różnice między głoska a literą. Poznają: samogłoski, spółgłoski, spółgłoski półotwarte, trące (szczelinowe), przytarte (zwartoszczelinowe), wybuchowe, spółgłoski twarde i miękkie, głoski ustne i nosowe, dźwięczne i bezdźwięczne. Równolegle ćwiczę syntezę sylabową, morfemową, logotomową, logotomowo-fonemową, fonemowo-logotomową i fonemową. Dochodzę do analizy fonemowej i analizy fonemowej z utrudnieniami, która stanowi niezbędną umiejętność przed rozpoczęciem pisania. Dziecko potrafi podzielić wyraz na głoski, ma wyćwiczoną pamięć fonetyczną, tojestumiejętność pamiętania jednostek nieznaczących języka (sylab, logotomów, fonemów). Prawidłowo wybrzmiewa głoski, jest przygotowane od strony zasad ortofonicznych. 44-literowy alfabet jest bardzo pomocny, bo jednoznacznie traktuje wieloznaki i jasno uświadamia różnice ortograficznoortofoniczne języka polskiego. Nieporozumieniem jest dzielenie wyrazów zpominięciem ich właściwego ortofonicznego brzmienia na rzecz postaci literowej. Dlatego też wyraz lampa dzielimy na głoski: l-a-m-p-a, a nie ly-a-my-pya. Wyraz kwiat składa się z głosek k-f-j-a-t. Najpierw wprowadzamy wyrazy zawierające tylko litery podstawowe. Po związaniu liter podstawowych z odpowiednimi fonemami dochodzimy do wyrazów zawierających litery niepodstawowe. Do tego celu wykorzystuję klocki- LOGO do zabawy, nauki czytania, pisania, ortografii i matematyki. Dzieci odkrywają istnienie drugiej litery na oznaczenie danej głoski, co jest wejściem w ortografię. Litery podstawowe to pierwsze litery na oznaczenie danej głoski. Litery niepodstawowe to drugie, trzecie, lub czwarte litery służące oznaczeniu danej głoski.. Posługując się tylko literami podstawowymi, oddalibyśmy w pełni postać głoskową wyrazów. Litery niepodstawowe zaświadczają o trudnościach w zapisie ortograficznym wyrazów. Zapisujemy je tak, aby różniły się od liter podstawowych np. kolorem czerwonym, konturowo). Przykład takiego zapisu znajdujemy w,,słowniku ortograficzno-ortofonicznym oraz,,mojej pierwszej czytance. Od klasy pierwszej uczniowie pracują ze słownikiem ortograficzno-ortofonicznym. Klasę pierwszą przeznacza się na kształtowanie świadomościiwrażliwości ortograficznej. Wśród 36 głosek łatwych ortograficznie
jest 14 /i, y, a, ę, ą, r, l, m, n, w, z, dz, b, d/. Pozostałe (22głoski) to głoski trudne, z czego 4 niezbyt trudne. Głoska dż jest zapisywana literą cz tylko w wyrazie liczba. Głoska g jest zapisywana literą k w wyrazach: jakby, jakże, także, jednakże. Natomiast głoska ł jest zapisywana literą u w wyrazach auto, autobus, autor, autokar, automat, Europa, hau, miau, hydraulik, kosmonauta, miauczeć, miauknąć, pauza, restauracja. W klasach starszych uczniowie poznają wiele nowych wyrazów, gdzie głoska ł jest zapisywana literą u. Głoskaczjestzapisywana literą dż w wyrazach przejażdżka, różdżka, brydż, gwiżdż. Głosek trudnych ortograficznie jest więcosiemnaście. Uczniowie badają głoski trudne najpierw na początku wyrazu. Wiele głosek trudnych ortograficznie na początku wyrazu okaże się łatwymi. Oprócz spółgłosek miękkich trzy głoski są trudne: f, ch, ż. Jak odkrywamy reguły, na przykładzie głoski f. Uczniowie wpisują do tabeli wyrazy z głoską f: f a l a f r u w a ć f o k a f l a m a s t e r f l a g a w t o r e k w cz o r a j w cz a s y Dzieci obserwują, analizują głoski, zauważają regularności, uogólniają i odkrywają regułę:,, Głoskę f, gdy jest pierwsza głoską wyrazie, zapisujemy literą niepodstawową w tylko wtedy, gdy po niej jest głoska bezdźwięczna. W pozostałych przypadkach zapisujemy literą podstawową f. Dzieci poznały pisownię głosek trudnych ortograficznie na początku wyrazu, przechodzimy do badania głosek trudnych na końcu wyrazu i w końcu odkrywają reguły pisowni głosek trudnych w środku wyrazu. Odkryte reguły stosują w praktyce. Obserwowaniu, badaniu, odkrywaniu towarzyszą silne emocje powodujące lepsze zapamiętywanie. W czasie takiej pracy dzieci zauważają siłę reguł ortograficznych polegającą na zdejmowaniu problemów ortograficznych występujących w ogromnej liczbie wyrazów. Ułatwieniem dla ucznia jest okienko ortograficzne, które wprowadzam już w momencie rozpoczęcia pisania. Stosują je kiedy pojawi się wątpliwość w zapisie wyrazu (sma ył, ko eń, g ra). Jedna z najtrudniejszych głosek jest głoska sz. W klasie pierwszej dzieci odkryły, że trudna ortograficznie głoska sz na początku wyrazu jest głoską łatwą. Wyszukiwaliśmy wyrazy ze słownika ortograficzno-ortofonicznego i zapisywaliśmy je w tabeli.
Przykład: /sz/ /rz/ /ż/ sz y b a sz a l sz a f a sz ó s t y sz e r e g Uczniowie odkrywają, że głoska sz na początku wyrazu jest zapisywana tylko jedna literą sz, jest wiec głoska łatwą. Pisownię głoski sz na końcu wyrazu badali w klasie drugiej. W podziale na grupy wyszukiwali wyrazy z głoską sz ze słownika i wpisywali do tabeli. I grupa głoska sz zapisywana literą podstawową; II grupa głoska sz zapisywana literą niepodstawową rz (/sz/=rz); II grupa głoska sz zapisywana literą niepodstawową ż (/sz/=ż); a f i sz a r k u sz j u b i l e u sz k a p e l u sz l i s t o n o sz m a r sz m y sz n a sz rz b a j k o p i s a rz b i b l i o t e k a rz b l a ch a rz b r a m k a rz c m e n t a rz e l e m e n t a rz g a r n c a rz g o s p o d a rz sz
ż a l e ż a ż b a g a ż b a n d a ż c ó ż ch o ci a ż cz y ż g a r a ż g d y ż j e ż Po wypełnieniu tabel, dzieci obserwują wyrazy, szukają rozwiązania problemu ortograficznego w odmianie wyrazu oraz wyrazach pokrewnych. Dochodzą do wniosku, że wykorzystują regułę porównywania wyrazów. Odkryta reguła pisowni głoski sz na końcu wyrazu: 1. Jeśli w odmianie wyrazu lub w wyrazie pokrewnym występuje ta sama głoska bezdźwięczna sz, to głoskę trudną ortograficznie zapisujemy literą podstawową. 2. Jeśli w regule pierwszej głoska sz spotyka się w wyrazach porównywanych zgłoskąż, w drugiej z głoska r, to zapisujemy ją literą niepodstawową rz. Np. lekarz lekarze-lekarka,piekarz piekarze-piekarnia Druga reguła, gdzie głoska /sz/ spotyka się w porównywanych wyrazach zgłoską r, pozwala odróżnić wyrazy zapisywane literą rz od wyrazów zapisywanych dwoma pozostałymi literami. Obie te reguły mają wyjątki. Wyjątki do reguły pierwszej: wieprz, mistrz, kuchmistrz, zegarmistrz, sztukmistrz,wewnątrz, zewnątrz, nazajutrz (jutro). Wyjątki reguły drugiej: twarz, kurz, zwierz, gazomierz, kątomierz, instruktarz (księga), komentarz, kalendarz (kalendarim), kałamarz, korytarz, spichlerz, nietoperz, tchórz, węgorz, lichtarz, ołtarz, potwarz, macierz, alkierz, tancerz, piskorz,moździerz, kołnierz,perz,pęcherz,talerz. Zadaję dzieciom pytanie: które wyrazy z głoską sz na końcu wyrazu zapisuje się literą niepodstawową rz? Na podstawie zebranego materiału ortograficznego i odkrytych reguł porównywania uczniowie dochodzą do wniosku, że są to wyjątki od pierwszej i drugiej reguły oraz wszystkie wyrazy, w których reguła druga ma zastosowanie (głoska sz spotyka się zgłoską r). Uogólniając zdobytą informację stwierdzamy, że: Jeśli wiemy kiedy ostatnią głoskę w wyrazie zapisać literą sz a kiedy rz, towiemy także kiedy zapisać literą ż. Pozostałe wyrazy zapisujemy literą ż.
W dalszym ciągu pracy uczniowie układają wyrazy na klockach LOGO. Sprawdzają swoją wiedzę iwyjaśniają reguły pisowni, starają się zapamiętać poprawny zapis. Np. księgarz księgarze księgarnia kapelusz kapelusze kapeluszem twarz wyjątek reguły drugiej papież papieża, papieżem głoskaszspotykasię zgłoskaż, niespotykasię zgłoską r, nie należy dowyjątków reguły drugiej, zapiszemy literą niepodstawową ż. Drugi sposób rozwiązania problemu ortograficznego głoski sz na końcu wyrazu: Zapamiętaj, że głoskę sz zapisujemy literą ż w następujących wyrazach: aż, sprzedaż, bandaż, bagaż, chociaż, garaż, witraż, metraż, straż, masaż, instruktaż (szkolenie), montaż, sabotaż, reportaż, ponieważ, pejzaż, wciąż, mąż, wąż, uprząż, beż, grabież, przecież, na oścież, również, papież, łupież, kradzież, odzież, młodzież, jeż, ależ, też, oręż, iż, niż, gdyż, odwilż, małż, cóż, nóż, podróż,wzdłuż,tuż,gdyż,ryż, wzwyż,krzyż. Wśród wyrazów z ostatnią głoska zapisaną literą ż są takie, których się nie można porównać z innymi. Są nieporównywalne. Tylko w tej grupie są takie wyrazy, to je wyróżnia, a tym samym ułatwia zapisywanie. Jeśliwyrazzgłoska sz na końcu wyrazu jest,,nieporównywalny, to głoskę sz zapisujemy literą ż. Do tego należy dodać regułę pierwszą: głoskaszspotykasię w wyrazach porównywanych z głoską ż i wyjątki z nią związane: mistrz, wieprz, kuchmistrz, sztukmistrz,wewnątrz, zewnątrz, nazajutrz. Dla utrwalenia stosuję naukę wierszyków, które często układam z dziećmi. Zapamiętaj: że, aż,już,ależ,cóż, jakże, także, wciąż,też,któż, skądże, niechże, czyżby, gdyż, żeby, gdzież,ponieważ, niż, chociaż,jeżeli, również, czyż, bagaż,bandaż, papież,krzyż, odzież, młodzież, sprzedaż,ryż, kradzież, montaż, garaż,wyż. Uogólniając mojerozważania o trudnej sztuce nauczania poprawnego pod względem ortograficznym zapisywania wyrazów stwierdzam że: 1. Uczeń w naturalny sposób przechodzi ze świata głosek w świat liter. 2. Ma świadomość iwrażliwość ortograficzną. Wie,że aż 18 głosek jest trudnych ortograficznie. 3. Od klasy pierwszej posługuje się słownikiem ortofoniczno-ortograficznym.
4. Odkrywa reguły ortograficzne (to są jego reguły, ułożone językiem dziecka). Bada głoski, analizuje, uogólnia, wyciąga wnioski logicznie myśli. 5. W przyswajaniu wiedzy o pisowni danego wyrazu pomaga kolor czerwony liter niepodstawowych (bodziec wzrokowy) sygnał trudności ortograficznej. 6. Układa wyrazy na klockach LOGO. 7. Stosowanie okienka ortograficznego umożliwia spokojne sprawdzenie zapisu wsłowniku.umożliwia unikanie błędnych zapisów i utrwalanie błędów. 8. Stosowanie reguł w praktyce i zauważanie siły reguł, które zawężają pole trudności ortograficznych. 9. Pokonywanie trudności przy pomocy różnych zmysłów: - układanie na klockach - zapisywanie wyrazów nogami (dzieci wyskakują wyrazy na glottodywaniku) - podział liter na czarne i czerwone - zapisywanie wyrazów w tabelach, zeszytach, słowniczkach - kolorowanie liter w wyrazach ( słownik) - tworzenie rymowanych wierszyków ortograficznych 10.Uczeń jest zaangażowany, aktywny, na zajęciach i chętny do pokonywania trudności ortograficznych. 11. Uczeń nie jest straszony dyktandami. Nie stresuje się. 12. Uczeń lubi pisać swobodne teksty. 13. Uczeń lubi ortografię! 14. Uczeń po trzech latach nauki osiąga wysoki poziom poprawnego zapisywania wyrazów. LITERATURA:,,Słownik ortograficzno-ortofoniczny B. Rocławski,,Przewodnik do słownika ortograficzno-ortofonicznego I. i B. Rocławscy,,W krainie reguł ortograficznych. Pisownia spółgłosek sz i ż B. Rocławski Opracowała: Urszula Trela Chętnie wymienię poglądy na temat pracy metodą glottodydaktyki oraz sposobów pracy nad ortografią. e-mail: utrela@op.pl