FENOMENOLOGIA HUSSERLA

DAN ZAHAVI FENOMENOLOGIA HUSSERLA Tłumaczenie Marek Święch Wydawnictwo WAM Kraków 2012

m y ś l f i l o z o f i c z n a Wprowadzenia Panorama zagadnień Historia myśli filozoficznej Monografie Rozprawy Komitet Naukowy prof. dr hab. Adam Węgrzecki ks. dr hab. Józef Bremer SJ, prof. WSFP Ignatianum /UJ D. Zahavi, Fenomenologia Husserla W przygotowaniu: D. v. Hildebrand, Metafizyka wspólnoty L.T. Zagzebski, Wprowadzenie historyczne do filozofii religii Seria Myśl Filozoficzna poświęcona jest kluczowym dylematom nurtującym od zawsze umysł i serce człowieka i stanowiącym punkty ogniskujące refleksję filozo ficzną w dziejach myśli, szczególnie zachodnioeuropejskiej. Jej zamiarem jest udostępnienie fachowych opracowań poszczególnych zagadnień filozoficznych oraz zachęcenie do podjęcia, samodzielnie, przygody filozofowania. Publikacje Serii, przygotowane przez wybitnych specjalistów, adresowane są do osób zajmujących się filozofią oraz do tych, którzy nie będąc profesjonalistami w tej dziedzinie, pragną rzetelnej wiedzy oraz panoramicznego oglądu problematyki filozoficznej.

Tytuł oryginału Husserl s Phenomenology Copyright 2003 by Dan Zahavi First published in English by Stanford University Press Wydawnictwo WAM, 2012 Konsultacja naukowa przekładu dr Andrzej Gielarowski Redakcja Małgorzata Zając Projekt okładki Andrzej Sochacki ISBN 978-83-7505-760-7 WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 31-501 Kraków tel. 12 62 93 200 faks 12 42 95 003 e-mail: wam@wydawnictwowam.pl www.wydawnictwowam.pl DZIAł HANDLOWY tel. 12 62 93 254-255 faks 12 43 03 210 e-mail: handel@wydawnictwowam.pl KSIęGARNIA INTERNETOWA tel. 12 62 93 260, 12 62 93 446-447 faks 12 62 93 261 e.wydawnictwowam.pl Drukarnia Wydawnictwa WAM ul. Kopernika 26 31-501 Kraków

Wprowadzenie Edmund Husserl urodził się 8 kwietnia 1859 roku w Prostejowie na Morawach (wtedy część Cesarstwa Austriackiego) w rodzinie żydowskiej. W latach 1876-1882 studiował fizykę, matematykę, astronomię oraz filozofię, najpierw w Lipsku a potem w Berlinie i Wiedniu. Pracę doktorską z matematyki obronił w 1882 roku w Wiedniu, gdzie w kolejnych latach uczęszczał na wykłady wybitnego psychologa i filozofa Franza Brentano. W 1886 roku Husserl przeszedł na protestantyzm, a rok później na uniwersytecie w Halle, na którym przez kolejnych czternaście lat zatrudniony był jako privatdozent, obronił habilitację o pojęciu liczby. W tym czasie szczególnie interesował się fundamentalnymi problemami epistemologii i teorii nauki. Efektem tych rozmyślań było pierwsze jego wielkie dzieło: Badania logiczne, opublikowane w latach 1900-1901. Praca ta sprawiła, że zaproszono go na uniwersytet do Getyngi, gdzie nauczał od 1901 do 1916 roku, najpierw jako profesor nadzwyczajny, a od 1906: zwyczajny. Kolejne wielkie dzieło, które zapowiadało zwrot Husserla w stronę filozofii transcendentalnej, zostało wydane w 1913 roku pod tytułem Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii I (tomy II i III wydano pośmiertnie). W roku 1916 przeniósł się do Fryburga Bryzgowijskiego, gdzie po neokantyście, Heinrichu Rickercie, objął stanowisko kierownika katedry filozofii. W tych też latach Edyta Stein i Martin Heidegger pracowali jako jego asystenci. Dzięki ich pracy redakcyjnej w 1928 roku opublikowane zostały słynne Husserlowskie: Wykłady z fenomenologii wewnętrznej świadomości czasu. Gdy Husserl przeszedł na emeryturę, posadę po nim przejął Heidegger. W ciągu kolejnych lat ukazały się: Logika formalna i logika transcendentalna (1929) i Medytacje kartezjańskie (1931) 1. Przez ostatnie 1 Chodzi o francuskie tłumaczenie Medytacji kartezjańskich, dokonane przez Lévinasa, Peiffera i Koyrégo. Dzieło napisane w 1929 roku, po niemiecku ukazało się dopiero w roku 1950.

8 FENOMENOLOGIA HUSSERLA pięć lat swojego życia Husserl był ofiarą antysemickiego ustawodawstwa wprowadzonego przez nazistów po zdobyciu władzy w Niemczech w 1933 roku. W tym roku został usunięty z listy profesorów uniwersytetu, a także częściowo na skutek działań Heideggera odmówiono mu dostępu do biblioteki uniwersyteckiej. Pomimo że w latach 30-tych pozostawał odizolowany od niemieckiego środowiska uniwersyteckiego, w 1935 roku otrzymał propozycję wygłoszenia wykładów w Wiedniu i Pradze. Wykłady te tworzyły zrąb jego ostatniej wielkiej pracy pt. Kryzys nauk europejskich i fenomenologia transcendentalna. Pierwsza jej część ukazała się w jugosłowiańskim periodyku w roku 1936 2. Książki, które Husserl sam wydawał, były w większości programowymi wprowadzeniami do fenomenologii, stanowiącymi jedynie znikomą część jego wielkiego dorobku. Miał on nawyk codziennego spisywania własnych myśli, tak więc w momencie swojej śmierci, 27 kwietnia 1938 roku, te tak zwane badawcze manuskrypty (wraz z rękopisami z wykładów oraz dotąd niepublikowanymi pracami) liczyły w sumie jakieś 45 000 stron. Wszystkie manuskrypty, z oczywistych względów, nie były bezpieczne na terytorium Niemiec (prawie cały nakład pierwszego wydania pracy Erfahrung und Urteil, pośmiertnie wydanej w Pradze w 1939 roku, został zniszczony przez Niemców). Jednakże wkrótce po śmierci Husserla młody franciszkanin, Hermann Leo Van Breda, zdołał przemycić całość pism Husserla z Niemiec do klasztoru w Belgii. Dzięki temu, jeszcze przed wybuchem II wojny światowej, przy Instytucie Filozofii w Louvain mogło powstać Archiwum Husserla, w którym do dnia dzisiejszego przecho- 2 Często określano Husserla jako myśliciela zdecydowanie monologicznego oraz monolitycznego. Prawdopodobnie jest trochę prawdy w tej charakterystyce, ale są też przesłanki wskazujące na cechy przeciwne. Po pierwsze, nie ulega wątpliwości, że dyskusja Husserla z jego dwoma asystentami, Ludwigiem Langrebe i Eugenem Finkiem, miała decydujące znaczenie dla rozwoju ostatniej fazy jego filozofii (por. Fink 1933, Cairns 1976, Bruzina 1989, Zahavi 1994c). Po drugie, publikacja obszernej korespondencji Husserla (w dziesięciu tomach) pokazuje, że w ciągu całego życia utrzymywał kontakty z wieloma czołowymi intelektualistami. Wśród opublikowanej korespondencji można znaleźć listy do Bergsona, Binswangera, Bühlera, Cantora, Cassirera, Diltheya, Fregego, Gurwitscha, Hartshorne a, Hilberta, Hofmannsthala, Horkheimera, Jaspersa, Koyrégo, Laska, Lévy-Bruhla, Lippsa, Löwitha, Macha, Marcuse a, Masaryka, Natorpa, Otto, Patočki, Russella, Szestowa, Schütza, Sigwarta, Simmela, Stumpfa, Twardowskiego i Wertheimera.

Wprowadzenie 9 wywane są jego oryginalne manuskrypty. W czasie zakładania archiwum przystąpiono też do krytycznej edycji dzieł Husserla, rozpoczynając wydawanie tzw. Husserliana. Ta krytyczna edycja, jak do tej pory zawierająca 34 tomy [w 2009 roku ukazał się tom 40 uwaga tłum.], obejmuje nie tylko nową redakcję dzieł, które zostały wydane za życia Husserla, lecz, co ważniejsze, także niepublikowane wcześniej prace, artykuły, wykłady, pisma oraz badawcze manuskrypty 3. * Dorobek twórczy Husserla jest tak imponujący, że wydaje się to mało prawdopodobne, aby znalazła sie choć jedna osoba, która przeczytałaby wszystko, co napisał. Fakt ten nie tylko czyni z projektu badawczego Husserla kwestię otwartą nigdy wszak nie wiadomo, czy nie ukaże się rękopis, który podważy czyjąś interpretację lecz także utrudnia próbę napisania wyczerpującego systematycznego opracowania jego myśli. A zatem żadna pojedyncza praca, w szczególności wprowadzenie takich jak to rozmiarów, nie będzie w stanie w całości przedstawić wszystkich aspektów jego filozofii. Mówiąc inaczej, musiałem dokonać wyboru. A teraz może kilka uwag na temat perspektywy, jaką przyjąłem. Książka nosi tytuł Fenomenologia Husserla, gdyż właśnie o rozwoju jego fenomenologii zamierzam pisać, a nie o jakimś innym tradycyjnie omawianym wycinku jego filozofii, takim na przykład jak ontologia formalna czy esencjalizm. Wprowadzenie dzieli się na trzy podstawowe części, łącząc w dużym stopniu systematyczną i chronologiczną perspektywę. Śledzę z grubsza rozwój filozofii Husserla, wychodząc od wczesnych analiz dotyczących logiki i intencjonalności poprzez jego dojrzałe filozoficzne analizy transcendentalne redukcji i konstytucji, a kończąc na późnych analizach intersubiektywności i świata życia. Pierwsza część skupia się na wczesnej teorii intencjonalności Husserla. Po pierwsze jest to naturalny wybór, gdyż Husserlowskie opisy przedmiotowego odniesienia świadomości należą do najważniejszych i najbardziej inspirujących analiz. Po drugie analiza intencjo- 3 Por. wstęp Van Bredy do 1 tomu Husserlianów oraz Van Breda 1959.

10 FENOMENOLOGIA HUSSERLA nalności stanowi odpowiedni klucz do myśli Husserla w ogóle. Sporą część jego późniejszych analiz, obojętnie czy będą to szczegółowe analizy różnych konkretnych fenomenów, czy bardziej fundamentalne, transcendentalne rozważania filozoficzne, można postrzegać jako próbę zradykalizowania i rozwinięcia wglądów z początkowego okresu jego badań nad intencjonalnością świadomości. W części drugiej wyjaśniam główne składowe Husserlowskiej filozofii transcendentalnej: dlaczego Husserl uważa, że fenomenologia stanowi rodzaj idealizmu oraz jak powinno się rozumieć powtarzane przez niego twierdzenie, że podmiotowość konstytuuje świat? W kontekście tych pytań przedstawię pojęcia epoché, redukcji i konstytucji. Po przedstawieniu genezy bardziej formalnych i podstawowych pojęć fenomenologii Husserla, w trzeciej i najdłuższej części, skieruję się w stronę kilku jego bardziej konkretnych analiz fenomenologicznych. Te (w większości) późniejsze dociekania na temat ciała, czasu i intersubiektywności nie powinny być rozumiane jako analizy, w których po prostu stosuje on ustalone wcześniej fenomenologiczne zasady. Po lekturze książki, mam nadzieję, stanie się oczywiste, że Husserlowskie analizy tych konkretnych zagadnień prowadziły do ciągłych rewizji podstawowych zasad fenomenologii. * W swojej prezentacji będę opierał się na dziełach, które Husserl sam opublikował, na tekstach, które są sukcesywnie wydawane w serii Husserliana, jak również na wielu wciąż niewydanych manuskryptach. Pomimo że książka w zamierzeniu ma być wprowadzeniem do fenomenologii Husserla, jest ona czymś więcej aniżeli tylko przedstawieniem uznanej interpretacji jego filozofii. Będę także odwoływał się do wyników swoich własnych badań. Decyzja o sięganiu do naukowych rękopisów Husserla tam, gdzie jest to konieczne, wymaga odparcia pewnego rozpowszechnionego zarzutu metodologicznego. Niektórzy (krytyczni) uczniowie Husserla, na przykład Paul Ricoeur, bronili poglądu, że każda interpretacja powinna być niemal w całości oparta na pismach opublikowanych

Wprowadzenie 11 przez samego Husserla 4. Dowodzili oni, że problematyczne jest odwoływanie się do rękopisów nie wydanych książek czy manuskryptów, których Husserl nie dopuszczał do druku, a nawet że mógł on pisać jedynie do szuflady. Teksty, które tworzył, aby poprzez sam proces pisania uzyskać jakiś naukowy wgląd (Hua 13/xviii-xix), mogły zostać odrzucone, właśnie dlatego że był z nich niezadowolony 5. Jeśli przyjrzeć się bliżej wyjaśnieniom Husserlowskiej metody pracy oraz planom wydawniczym, jakich dostarcza Iso Kern w swoim wprowadzeniu do trzech tomów dotyczących intersubiektywności (por. Hua 14/xx), widać jasno, że związek pomiędzy manuskryptami a tekstami opublikowanymi staje się o wiele bardziej złożony. Po pierwsze, Husserl pracował nad wieloma ze swoich późniejszych naukowych manuskryptów z zamierzeniem napisania ostatecznej wersji systematycznej prezentacji własnej filozofii, prezentacji, która nigdy nie doczekała się definitywnej formy i to nie dlatego że był on niezadowolony z treści manuskryptów, lecz dlatego że pogrążał się w drobiazgowej analizie (Hua 15/xvi, lxi). 4 Por. Ricoeur 2008, 36. 5 Przypisy do wydań serii Husserliana zawierają numer tomu oraz poprzedzony ukośnikiem numer strony. W przypadku, gdy istnieje wydanie angielskie, posługuję się innymi konwencjami. Jeżeli w tłumaczeniu zaznaczono na marginesie numerację stron Husserlianów, podawane są tylko numery stron niemieckich. Tam gdzie w tłumaczeniach angielskich umieszczone na marginesach numery stron odnoszą się do innych wydań lub brak dodatkowej numeracji, bezpośrednio po cytowanych stronach Husserlianów dodaję w nawiasie kwadratowym numer odpowiedniej strony angielskiej, na przykład: 18/87 [109-110], 6/154-5 [152] (ta sama zasada obowiązuje, gdy cytuję innych niż Husserl autorów, a więc Heideggera, Finka, Merleau-Ponty ego itd.). Z reguły wykorzystuję standardowe angielskie tłumaczenia prac Husserla. Gdy nie ma żadnego dostępnego, podaję swoje własne (korzystając z pomocy wielu moich kolegów). We wszystkich przypadkach, kiedy cytowane są niepublikowane rękopisy Husserla, oryginalny tekst niemiecki znajduje się w przypisach. W oznaczeniu rękopisów ostatnia liczba dotyczy zawsze oryginalnej strony stenogramu. [Analogicznie do przyjętej przez autora konwencji, wtedy gdy istnieje dostępne polskie tłumaczenie cytatu z Husserla, w nawiasach kwadratowych podajemy polską stronę. Ponieważ podstawą polskich przekładów Husserla, w większości, nie jest edycja Husserlianów, dlatego też, postępując według innej zasady niż autor, nie czynimy wyjątków i w przypisach zamieszczamy numerację polskich stron nawet tam, gdzie na marginesach polskiego tłumaczenia zamieszczono dodatkową niemiecką numerację stron Husserlianów. Dla większej przejrzystości pomijamy wtedy przypis do angielskiego tłumaczenia, jeśli jest takowy, a pozostawiamy informację dotyczącą oryginalnego źródła niemieckiego. W przypadku pozostałych autorów podajemy jedynie strony istniejącego polskiego tłumaczenia uwaga tłum.].

12 FENOMENOLOGIA HUSSERLA Po drugie, i co ważniejsze, z powodu powracających problemów z ukończeniem owego systematycznego i wyczerpującego dzieła Husserl chwilami całkiem otwarcie pracował z myślą o swoim Nachlaß (por. Hua 14/xix, 15/lxii, lxvii-iii). W związku z tym często napomykał, że najważniejszą część jego pism można znaleźć w rękopisach. Na przykład w liście do Adolfa Grimme a z 5 kwietnia 1931 roku nadmienia: Naprawdę największa, i jak mniemam, najważniejsza część mojego dorobku życia spoczywa w rękopisach, niezbyt poręcznych z powodu ich objętości (Hua 15/lxvi; por. 14/xix). Wreszcie także, możliwe jest podejście systematyczne. Jeżeli jakieś niepublikowane analizy Husserla są lepiej opracowane i bardziej przekonujące niż te znajdujące się w wydanych dziełach, to wydaje się, że nie ma żadnych filozoficznych powodów (lecz tylko filologiczne), by ograniczać się jedynie do tych drugich.

13 1 Wczesny Husserl: logika, epistemologia, intencjonalność Badania logiczne (1900-1901) nie były pierwszą wydaną pracą Husserla, ale uważał je za punkt zwrotny w drodze do fenomenologii (Hua 18/8). Swoją wyjątkową pozycję zdobyły nie tylko jako jedno z najważniejszych jego dzieł, ale także jako kluczowy tekst filozofii XX wieku. To tutaj znajdziemy, na przykład, pierwsze Husserlowskie analizy różnych podstawowych pojęć fenomenologicznych, włącznie z analizami pojęcia intencjonalności. Wielokrotnie podkreślano, że to intencjonalność stanowi główny motyw w myśli Husserla (Hua 3/187). Temat ten posłuży mi więc jako nić przewodnia w prezentacji jego filozofii. Zanim jednak omówię wczesną koncepcję intencjonalności Husserla, koniecznie trzeba w krótkich słowach wspomnieć o pewnym jego osiągnięciu, które już na początku kariery przyniosło mu sławę, a mianowicie o jego krytyce poglądu znanego jako psychologizm. Pojęcie intencjonalności początkowo wprowadzone zostało w kontekście tejże właśnie krytyki. Husserlowska krytyka psychologizmu Badania logiczne składają się z dwóch głównych części: Prolegomenów do czystej logiki (które w większości zawierają krytykę psychologizmu) oraz sześciu Badań dotyczących fenomenologii i teorii poznania

14 FENOMENOLOGIA HUSSERLA (zakończonych analizami intencjonalności). W przedmowie Husserl zwięźle opisuje cel, jaki sobie postawił, i charakteryzuje Badania logiczne jako dostarczające nowych podstaw dla czystej logiki i epistemologii (Hua 18/6). Status logiki oraz warunki możliwości wiedzy i teorii naukowej znajdą się w polu jego szczególnego zainteresowania. Pojęcie epistemologii używane przez Husserla w Badaniach logicznych różni się jednak nieco od tego, jakim się dziś posługujemy. Według Husserla ustalenie tego, jak poznanie jest możliwe, stanowi nadrzędną kwestię, przed jaką staje teoria poznania. Naczelnym celem nie jest zbadanie, czy (i jak) świadomość może zdobyć wiedzę o niezależnej od umysłu rzeczywistości. Tego rodzaju pytania, jak i wszystkie inne typu: czy istnieje, czy nie istnieje zewnętrzna rzeczywistość, są odrzucone przez Husserla jako pytania metafizyczne, które nie znajdują miejsca w epistemologii (Hua 19/26). Mówiąc bardziej ogólnie (i to jest niezmiernie istotne, gdy chodzi o zrozumienie jego wczesnej koncepcji fenomenologii), Husserl nie chce zobowiązywać się do przyjmowania jakiejkolwiek konkretnej metafizyki, obojętnie czy charakteryzuje ją realizm czy idealizm. Natomiast pragnie postawić sobie formalne pytania o zabarwieniu bardziej Kantowskim, a dokładniej, pytania dotyczące warunków możliwości wiedzy (Hua 18/23, 208, 19/12, 26). Odpowiedź Husserla na wspomniane pytania, zawarta w Prolegomenach, biegnie dwoma torami. Po pierwsze, jest on zaangażowany w krytyczny projekt, który zmierza do pokazania, że popularne w tym czasie stanowisko nie było w stanie faktycznie wyjaśnić możliwości wiedzy. Po drugie, próbuje on w bardziej pozytywnym kroku przedstawić kilka warunków, jakie muszą być spełnione, jeśli poznanie ma być możliwe. Pogląd krytykowany przez Husserla określany jest jako psychologizm, a jego główna linia argumentacji biegnie następująco: epistemologia zajmuje się poznawczą naturą spostrzegania, mniemania, sądzenia i zdobywania wiedzy. Każde z tych zjawisk należy jednak do zjawisk psychicznych i dlatego rzeczą oczywistą jest, że badaniem i zgłębianiem ich struktury zajmuje się psychologia. Ponieważ to samo odnosi się do naszego naukowego i logicznego rozumowania, to i logikę trzeba ostatecznie uznać za część psychologii, a prawa logiki za psycho-logiczne prawidłowości, których natura i moc obowiązy-

Wczesny Husserl 15 wania muszą być empirycznie zbadane (Hua 18/64, 18/89). W ten oto sposób psychologia dostarcza teoretycznych fundamentów logice. Zdaniem Husserla, stojąc na tym stanowisku, winni jesteśmy błędu ignorancji, nie wiedząc o istnieniu fundamentalnej różnicy pomiędzy dziedziną logiki a dziedziną psychologii. Logika (tak samo jak, na przykład, matematyka czy ontologia formalna) nie jest nauką empiryczną i w ogóle nie zajmuje się faktycznie istniejącymi przedmiotami, przeciwnie, bada idealne struktury i prawa, a jej badania charakteryzują się pewnością i ścisłością. Natomiast psychologia, w przeciwieństwie do logiki, jest nauką badającą faktyczną naturę świadomości, a jej wyniki charakteryzują się tak samo niejasnością i jedynie prawdopodobieństwem jak wyniki wszystkich innych nauk empirycznych (Hua 18/181). Redukowanie logiki do psychologii stanowi w rezultacie permanentny błąd kategorialny, poprzez który ignoruje się idealność, apodyktyczność (niewątpliwą pewność), aprioryczność (nieempiryczną ważność), jakimi odznaczają się prawa logiki (Hua 18/79-80) 6. Odnośne własności nigdy nie mogą być ufundowane na faktualno-empirycznej naturze psychiki ani nie można ich wyjaśnić odwołując się do niej. Podstawową pomyłką psychologizmu jest to, że nie rozróżnia on poprawnie przedmiotu wiedzy od aktu poznania. Podczas gdy akt jest psychicznym procesem, który płynie w czasie i który ma początek i koniec, to tego samego nie można powiedzieć o zasadach logicznych czy prawdach matematycznych, które są poznawane (Hua 24/141). Kiedy mówimy o prawach logiki lub odnosimy się do prawd matematycznych, teorii, zasad, zdań i dowodów, nie odnosimy się do subiektywnych przeżyć trwających w czasie, lecz do czegoś pozaczasowego, obiektywnego i wiecznie prawdziwego. Mimo że zasady logiki są przez nas poznawane i pojmowane, to mamy świadomość czegoś idealnego, co jest całkowicie różne od psychicznego realnego aktu poznania i do niego nieredukowalne. 6 Można by dodać, że Husserla krytyka psychologizmu skierowana była również przeciwko stanowisku, jakie wcześniej zajmował w Philosophie der Arithmetik (1891). Czasami twierdzi się, że to właśnie ostra recenzja tej pracy, napisana przez Fregego, doprowadziła do zmiany poglądów u Husserla. Jednakże interpretacja ta prawdopodobnie jest anachroniczna. Najnowsze badania pokazują, że czynnikiem decydującym mogło być studiowanie przez Husserla dzieł Lotzego i Bolzano. Por. np. Mohanty 1977, Bernet, Kern, Marbach 1989, s. 20.

16 FENOMENOLOGIA HUSSERLA Ta różnica pomiędzy tym co idealne a tym co realne jest dla Husserla tak fundamentalna i paląca, że w swojej krytyce psychologizmu czasami zbliża się on do pewnego typu (logicznego) platonizmu: prawdziwość idealnych zasad nie zależy od niczego, co istnieje realnie (actually) 7. Żadna prawda nie jest faktem, tzn. czymś czasowo określonym. Zapewne prawda może mieć takie znaczenie, że istnieje jakaś rzecz, że zachodzi jakiś stan, dokonuje się jakaś zmiana itp. Lecz prawda sama wyniesiona jest ponad czasowość, tzn. nie ma żadnego sensu przypisywanie jej czasowego istnienia, powstawania czy przemijania (Hua 18/87 [wyd. pol. I 103-104]). Prawda, że 2 + 3 = 5 obowiązuje całkowicie sama przez się, jako czysta prawda, obojętnie czy istnieje jakiś świat, także ten świat z tymi faktycznymi rzeczami, czy nie (Hua 9/23). W Badaniu I, które nosi tytuł Wyrażenie i znaczenie, Husserl kontynuuje swoją argumentację za utrzymaniem rozróżnienia pomiędzy czasowym aktem poznania a pozaczasową naturą idealności, lecz tym razem czyni to w teoretycznym kontekście znaczenia. Husserl zwraca uwagę, że kiedy mówimy o znaczeniu, możemy odnosić się do tego, co rozumiemy na przykład przez wyrażenie Kopenhaga jest stolicą Danii, ale również możemy odnosić się do samego aktu znaczenia czy procesu rozumienia, oraz że te dwa użycia słowa muszą być stanowczo od siebie oddzielone. Przede wszystkim jest możliwe, aby różne osoby, używając tego samego znaczenia, mogły ciągle na nowo mieć to samo na myśli, pomimo że konkretny proces rozumienia w każdym przypadku będzie inny. Niezależnie od tego, jak często powtarza się twierdzenie Pitagorasa, niezależnie od tego, kim jest osoba, która myśli o tym twierdzeniu oraz gdzie i kiedy ma to miejsce, zawsze pozostaje ono identyczne, pomimo że konkretny akt znaczenia zmienia się za każdym razem (Hua 19/49, 97-98). 7 Po wydaniu Prolegomenów zarzucano Husserlowi, że jest platonikiem. Jest w tym tylko część prawdy. Jak sam wskazywał, angażował się jedynie w obronę obowiązywania sfery idealnej, a nie próbował dowodzić istnienia przedmiotów idealnych w oddzielnej, ponadnaturalnej rzeczywistości. Mówiąc krótko, opowiadał się za logicznym, a nie ontologicznym platonizmem (Hua 22/156).

Wczesny Husserl 17 Oczywiście, Husserl nie przeczy, że znaczenie asercji może być zależne od kontekstu i gdy zmienią się okoliczności, może się ono zmieniać. Chodzi mu jedynie o to, że formalne różnice co do miejsca, czasu i osoby nie prowadzą do zmiany w znaczeniu. Wartość logiczna zdania: W styczniu 2000 roku premierem Danii był mężczyzna pozostanie ta sama niezależnie od tego, czy będzie ono wypowiedziane dzisiaj, jutro, przeze mnie czy przez mojego kolegę, w Kopenhadze albo w Tokio. (Wyjątek od tego stanowią wyrażenia okazjonalne i indeksowe, takie jak: ja, tutaj, teraz [Hua 19/85-91]). Możliwość powtórzenia identycznego znaczenia w numerycznie różnych aktach sama w sobie stanowi wystarczający argument za obaleniem psychologizmu, który miesza idealność z realnością. Jeżeli idealność byłaby rzeczywiście redukowalna do czasowej, realnej i subiektywnej natury aktu psychicznego oraz podatna na jej oddziaływanie, niemożliwością byłoby powtórzenie znaczenia albo dzielenie go z innymi osobami, tak jak niemożliwe jest powtórzenie tego samego konkretnego psychicznego aktu w momencie, gdy on się już zakończył, nie mówiąc już o dzieleniu go z innymi ludźmi. (Potrafimy spełniać podobne akty, lecz podobieństwo nie równa się identyczności). Gdyby jednak idealność dało się tak zredukować, wówczas wiedza naukowa jak i zwykła komunikacja lub porozumiewanie się byłyby niemożliwe (Hua 18/194). Tym oto sposobem Husserl jest w stanie dowieść, że psychologizm pociąga za sobą samoobalający się sceptycyzm. Próba naturalistycznej i empirystycznej redukcji sfery idealnej do realnej oznacza podważenie możliwości jakiejkolwiek teorii, łącznie z samym psychologizmem. Jak już wspominano, wraz z odrzuceniem psychologizmu Husserl próbuje także określić warunki, jakie muszą zostać spełnione, jeśli poznanie ma być możliwe, i wyróżnia dwa typy idealnych i a priori warunków możliwości: obiektywne (logiczne) i subiektywne (noetyczne) (Hua 18/240). Obiektywne warunki są fundamentalnymi zasadami, strukturami i prawami, które konstytuują aprioryczne podstawy jakiejkolwiek możliwej teorii i które nie mogą zostać naruszone bez naruszenia samego pojęcia teorii. Husserl wymienia tutaj wymóg spójności i niesprzeczności (Hua 18/119). Bardziej niespodziewanie jednak zwraca uwagę na tak zwane noetyczne warunki możliwości. Mają to być warunki, które muszą zostać spełnione,

18 FENOMENOLOGIA HUSSERLA jeżeli chcemy mówić o zdobyciu poznania w sensie subiektywnym. Jeśli poznający podmiot nie posiadałby zdolności rozróżniania między prawdą i fałszem, między prawomocnością i nieprawomocnością, faktem i istotą, oczywistością i niedorzecznością, wówczas poznanie naukowe byłoby tak samo niemożliwe (Hua 18/240, 3/127). Narzuca się natrętne pytanie, czy to nie prowadzi Husserla w stronę pewnego rodzaju psychologizmu chociaż z drugiej strony najwyraźniej przecież świadomość może być badana przez dyscypliny inne niż psychologia empiryczna, a jak podkreśla Husserl, nie interesują go realne i przyczynowe warunki możliwości, lecz idealne. Znaczy to, że jego cel nie leży w odkrywaniu warunków empirycznych, psychologicznych bądź neurologicznych, jakie muszą zostać spełnione, jeżeli przedstawiciele Homo sapiens sapiens rzeczywiście i faktycznie mają zdobyć poznanie, ale w poszukiwaniu zdolności, jakie dowolny podmiot (niezależnie od jego empirycznego bądź materialnego uposażenia) musi posiadać, o ile ma być zdolny do osiągnięcia poznania (Hua 18/119, 240). To otwarcie na podmiotowość stanie się nawet jeszcze bardziej widoczne, gdy od Prolegomenów przejdziemy krok dalej do drugiej części Badań logicznych. Centralnym i pozytywnym zadaniem Prolegomenów było pokazanie, że obiektywność i poznanie naukowe zakładają idealność. Nawet jeśli niemożliwym okaże się pogodzenie obiektywności naukowej z psychologicznym ufundowaniem logiki, wciąż stajemy naprzeciw pozornego paradoksu, że prawdy obiektywne są poznawane w podmiotowych aktach poznania. A jeśli chcemy zdobyć bardziej podstawowe i pogłębione zrozumienie możliwości poznania, to, jak pokazuje Husserl, stosunek między obiektywną idealnością a subiektywnym aktem musi być zbadany i wyjaśniony. Potrzebujemy określić, jak działający epistemiczny podmiot (agent) nadaje tym idealnościom uzasadnienie i moc obowiązujacą. Husserlowskie rozróżnienie pomiędzy tym, co realne, a tym, co idealne, w wielu aspektach, jest analogiczne do rozróżnienia wprowadzonego przez Gottloba Fregego. Jednakże naprawdę istotna różnica pomiędzy fenomenologiczną a Fregowską krytyką psychologizmu jest taka, że Husserl wierzył, że koniecznie należy kierować się w tej krytyce analizą intencjonalności, natomiast Frege nie

Wczesny Husserl 19 podzielał tego zainteresowania podmiotowością oraz perspektywą pierwszoosobową 8. Psychologizm, zdaniem Husserla, może zostać definitywnie przezwyciężony wtedy tylko, gdy będzie można przedstawić alternatywne wyjaśnienie statusu logiki i obiektywności. Jednakże aby tego dokonać, koniecznie trzeba zwrócić bezpośrednią uwagę na same te idealne przedmioty, a nie uciekać się do pustych, spekulatywnych hipotez. Oparcie naszych dociekań na tym, co rzeczywiście dane, wymaga powrotu do samych rzeczy. Ujmując to inaczej: jeżeli mamy badać w sposób wolny od przesądów, czym są idealność albo realność, musimy skierować naszą uwagę na to, jak się one prezentują w doświadczeniu. Ale w tym celu koniecznie trzeba podjąć również badanie świadomości, ponieważ to właśnie tylko w niej czy raczej dla niej coś może się pojawiać. Tak więc, jeśli chcemy wyjaśnić prawdziwy status idealnych zasad logicznych lub realnych, fizycznych przedmiotów, musimy zwrócić się w stronę podmiotowości, która doświadcza tych zasad i przedmiotów, gdyż to tam pokazują się one takimi, jakimi są (Hua 19/9-13, 3/111, 3/53). W rezultacie odpowiedź na fundamentalne pytania, z jakimi borykamy się w epistemologii i teorii nauki, domaga się nienaturalnej zmiany zainteresowania. Zamiast kierować uwagę na przedmioty, musimy w refleksji spoglądać na akty świadomości, tematyzować i analizować je. Tylko w ten sposób będziemy w stanie dojść do zrozumienia relacji pomiędzy aktem a przedmiotem poznania (Hua 19/14). Pomimo jego ostrej krytyki psychologizmu, zainteresowanie Husserla podstawowymi problemami epistemologii sprawiło, że powrót do świadomości stał się dla niego konieczny. Czasami Badania logiczne określano jako dzieło głęboko podzielone: Prolegomena do czystej logiki charakteryzuje krytyka psychologizmu, podczas gdy Badania dotyczące fenomenologii i teorii poznania osiągają punkt kulminacyjny w opisowej analizie świadomości ale, jak pisze Husserl w nowej przedmowie do drugiego wydania Badań logicznych, owo przeciwstawianie sobie obu części jest bardziej pozorne niż rzeczywiste. Mamy bowiem do czynienia z dziełem zbudowanym z szeregu systematycznie powiązanych badań, które dochodzą do coraz 8 Por. Cobb-Stevens 1990.

20 FENOMENOLOGIA HUSSERLA bardziej złożonego poziomu refleksji. Tylko powierzchowne ich odczytanie mogłoby prowadzić do mylnej interpretacji, że dzieło to służy psychologizmowi nowego typu (Hua 18/11, 19/535, 24/201). Choć Husserl sam w pierwszym wydaniu postąpił nieroztropnie, określając fenomenologię jako psychologię opisową, wnet uświadomił sobie, że była to poważna pomyłka (Hua 22/206-208), ponieważ celem jego poszukiwań nie była ani analiza psychofizycznej budowy człowieka, ani badanie świadomości empirycznej, lecz zrozumienie tego, co wewnętrznie i istotowo charakteryzuje spostrzeżenia, sądy, uczucia itd. (Hua 19/23, 357, 22/206-208). Pozwolę sobie na krótkie podsumowanie podanych do tej pory objaśnień. Husserl krytykuje psychologistyczne zabiegi redukowania idealności do procesów psychicznych. Właściwa analiza pokazuje podstawową różnicę między aktem a przedmiotem poznania (w tym wypadku: prawami logiki). Różnica ta musi zostać utrzymana, pomimo że między jednym a drugim istnieje związek, który odpowiednia analiza musi wydobyć, o ile nie mamy zadowolić się pustymi założeniami. Jeżeli chcemy zrozumieć idealność, musimy wrócić ostatecznie do świadomych aktów, w których jest ona dana. Ów powrót do podmiotowości nie oznacza jednak popadnięcia na nowo w psychologizm. Po pierwsze, nie istnieje tutaj żadna próba redukcji przedmiotu do aktu, a jedynie usiłowanie zrozumienia przedmiotu w relacji do aktów czy w korelacji z nimi. Po drugie, Husserl chce zrozumieć i opisać aprioryczną strukturę tych aktów. Nie interesuje go naturalistyczne wyjaśnienie, w którym usiłuje się ukazać ich biologiczną genezę czy też ich neurologiczne podstawy.

Spis treści Przedmowa do wydania angielskiego... 5 Wprowadzenie... 7 1. Wczesny Husserl: logika, epistemologia, intencjonalność.... 13 Husserlowska krytyka psychologizmu.... 13 Pojęcie intencjonalności.... 20 Akt, znaczenie, przedmiot... 32 Sygnitywny a naoczny sposób dania... 39 Oczywistość... 44 Przedmioty kategorialne i Wesensschau... 49 Fenomenologia a metafizyka... 54 2. Zwrot Husserla w stronę filozofii transcendentalnej: epoché, redukcja, idealizm transcendentalny.... 61 Bezzałożeniowość... 62 Droga kartezjańska i droga przez ontologię... 66 Kilka nieporozumień.... 74 Idealizm transcendentalny Husserla.... 93 Pojęcie konstytucji.... 98 3. Późny Husserl: czas, ciało, intersubiektywność i świat życia... 106 A. Czas... 107 B. Ciało.... 130 C. Intersubiektywność.... 144 D. Świat życia... 165 Zakończenie... 184 Literatura... 188 Indeks... 203

W serii Myśl Filozoficzna dotychczas ukazały się: A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii (wyd. III) J.W. Bremer, Wprowadzenie do logiki (wyd. II) S. Wszołek, Wprowadzenie do filozofii religii T. Ślipko SJ, Zarys etyki ogólnej (wyd. IV) T. Ślipko SJ, Zarys etyki szczegółowej, t. 1: Etyka osobowa (wyd. II) T. Ślipko SJ, Zarys etyki szczegółowej, t. 2: Etyka społeczna (wyd. II) H.-D. Mutschler, Wprowadzenie do filozofii przyrody G. Haeffner, Wprowadzenie do antropologii filozoficznej J. Grondin, Wprowadzenie do hermeneutyki filozoficznej J.F. Crosby, Zarys filozofii osoby. Bycie sobą P. Prechtl, Wprowadzenie do filozofii języka R. Ferber, Podstawowe pojęcia filozofii 1 R. Ferber, Podstawowe pojęcia filozofii 2 A. Anzenbacher, Wprowadzenie do etyki P. Prechtl (red.), Leksykon pojęć filozofii analitycznej K. Gloy, Wprowadzenie do filozofii świadomości A. Anzenbacher, Wprowadzenie do chrześcijańskiej etyki społecznej A. Keller, Wprowadzenie do teorii poznania A. Swift, Wprowadzenie do filozofii politycznej J. Bremer, Wprowadzenie do filozofii umysłu V. Dusek, Wprowadzenie do filozofii techniki G. Pöltner, Wprowadzenie do filozofii estetyki J. Disse, Metafizyka od Platona do Hegla G. Gabriel, Teoria poznania od Kartezjusza do Wittgensteina T. Gadacz, Filozofia Boga w XX wieku. Od Lavelle a do Tischnera V. Drehsen, W. Gräb, B. Weyel, Filozofia religii od Schleiermachera do Eco G. Scherer, Filozofia śmierci od Anaksymandra do Adorno N. White, Filozofia szczęścia od Platona do Skinnera I. Ziemiński, Metafizyka śmierci V. Zotz, Historia filozofii buddyjskiej D.H. Frank, O. Leaman, Historia filozofii żydowskiej J. Skoczyński, J. Woleński, Historia filozofii polskiej B. Russell, Badania dotyczące znaczenia i prawdy