KATECHEZA SPECJALNA Elektroniczny kwartalnik dla katechetów pracujących z osobami o SPE Nr 1

KATECHEZA SPECJALNA Elektroniczny kwartalnik dla katechetów pracujących z osobami o SPE Nr 1

Właśnie dla Najwyższej Harmonii należy iść w większą dysharmonię, walczyć z nią, zwiększać choćby w najmniejszej mierze wartość i godność najbardziej nawet upośledzonego człowieka ( A. Gołubiew, Maria Grzegorzewska w: Tygodnik Powszechny 1967, nr 959 s.1-2)

-2- SPIS TREŚCI Zamiast wstępu. 3 1. Strony internetowe poświęcone katechezie specjalnej. 4 2. Podsumowanie przeprowadzonej ankiety. 6 3. Wprowadzenie w tematykę niepełnosprawności.25 4. Genetyka- zagadnienia wstępne 28 5. Refleksje osobiste 35

-3- Zamiast wstępu A samym początku chciałabym zaapelować, prosić, ruszyć sumienia katechetów pracujących z osobami niepełnosprawnymi. Wiemy doskonale jak wiele rzeczy brakuje z zakresu katechezy specjalnej. Sami często narzekamy, szukamy a nie znajdujemy pomocy dydaktycznych, materiałów. Nie ma po prostu innego wyjścia, musimy sami się wziąć za tworzenie. Wiem, że nie każdy ma zdolności plastyczne, czy też dysponuje duża ilością wolnego czasu, jednak przy wspólnym wysiłku i zaangażowaniu można wiele dobrego zdziałać. Przesyłając Wam ten numer pilotażowy bardzo proszę o informację, czy tego typu publikacja jest potrzebna i co powinna zawierać. Jednocześnie proszę o włączenie się w redagowanie Biuletynu. Dobrze byłoby, gdyby dotarł on do szerokiego grona katechetów i przybliżył tematykę pracy z osobą o specjalnych potrzebach edukacyjnych.

-4-1. Strony internetowe poświęcone katechezie specjalnej 1.1. Serwisy katechetyczne diecezjalne poświęcone katechezie specjalnej Diecezja zielonogórsko- gorzowska http://wnk.kuria.zg.pl/dla_katechetow_szkol_specjalnych.html Diecezja siedlecka http://www.katecheza.diecezja.siedlce.pl/index.php?s=495 Diecezja krakowska http://www.katecheza.diecezja.krakow.pl/index.php/katecheza_specjalna Strona w budowie Diecezja warszawsko- praska http://katecheza.xn--floriaska3-10b.pl/ Diecezja ełcka http://www.wk.diecezja.elk.pl/katecheza-specjalna. Strona w budowie 1.2. Inne strony internetowe poświęcone katechezie specjalnej Serwis katechetyczny Natan - publikacje katechetów w bibliotece http://biblioteka.natan.pl/katecheza-specjalna.html Katolicki Uniwersytet Lubelski- na tej stronie znajduje się Podstawa Programowa Katechezy Specjalnej, fragmenty publikacji ks. Prof. A. Kicińskiego, i inne materiały http://www.katechetyka.eu/postawa-programowa-katechezy-specjalnej,350.html

Strona internetowa www.wykłady.org, gdzie można znaleźć rozprawy teoretyczne z katechetyki specjalnej http://katechetyka-specjalna.wyklady.org/ -5- Katecheza specjalna- portal społeczności brenneńskiej http://www.wsparciekat.pl/news.php Strona w budowie Jeżeli ktoś zna inne strony poświęcone katechezie specjalnej, proszę o nadsyłanie linków.

-6-2. Podsumowanie przeprowadzonej ankiety Jak dotąd nie spotkałam się z badaniem kwalifikacji, potrzeb i oczekiwań katechetów pracujących z osobami o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Dlatego, między innymi w kontekście V Jubileuszowego Zlotu Katechetów Specjalnych, postanowiłam zbadać i przeanalizować wspomnianą wyżej sytuację. Ankieta składała się z 13 pytań, w tym jednego pytanie typowo opisowego, 7 pytań jednokrotnego wyboru oraz 5 pytań wielokrotnego wyboru. W 5 pytaniach jednokrotnego wyboru respondent mógł uzasadnić swój wybór. Liczyłam na no, że otrzymam około 100 ankiet. Jednak odpowiedziało na nią 52 katechetów i na takiej próbie została przeprowadzona statystyka oraz opracowane wyniki. 2.1. Omówienie wyników W przeprowadzonej drogą elektroniczną ankiecie wzięło udział 52 katechetów: 48 kobiet i 4 mężczyzn. podział wg płci kobiety mężczyźni

-7- Przekrój wiekowy ankietowanych przedstawia się następująco: Wiek ankietowanego Liczba osób 25 30 5 31-40 16 41 50 25 51 60 6 Przekrój wiekowy ankietowanych 51-60 41-50 31-40 ilość 25-30 0 5 10 15 20 25 30 Z danych powyższych wynika, że najwięcej ankietowanych katechetów mieści się w przedziale wiekowym 41-50 lat. 6 katechetów znajduje się w przedziale wiekowym 51-60 lat. Te dwie grupy stanowią 59,61 % wszystkich respondentów.

-8- Staż pracy w szkolnictwie 30 i więcej 26-30 21-25 lat 16-20 lat 11-15 lat liczba osób 6-10 lat 0-5 lat 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 Zatem katecheci, którzy odpowiedzieli na skierowaną do nich ankietę mają zazwyczaj za sobą wiele lat pracy w szkolnictwie. Najwięcej, bo 16 osób pracuje powyżej 21 lat w katechezie. Ankieta została wysłana do znanych mi osobiście katechetów oraz do wszystkich Wydziałów Katechetycznych. Liczyłam na to, że więcej osób na nią odpowie. Zdaję sobie sprawę z tego, że przebadanie tak niedużej liczby osób nie odzwierciedla w pełni problemów poruszanych w ankiecie. Nie mniej jednak wiele uwag i wniosków jest godnych przemyślenia i chociaż w części sygnalizują chęci, potrzeby i problemy katechezy specjalnej. Poniżej przedstawiony zostanie udział katechetów poszczególnych diecezji w ankiecie

Udział w ankiecie z podziałem na diecezje 1 3 2 3 4 1 2 7 2 2 9 8 2 2 2 Bydgoska Płocka Łomżyńska Wrocławska Opolska Zielonog. - gorzowska Białostocka Ełcka -9- Pytanie nr 1 dotyczyło preferowanych form doskonalenia zawodowego. Najbardziej preferowanymi formami były konferencje samokształceniowe prowadzone przez osoby z zewnątrz (32 respondentów) oraz formy warsztatowe do 12 godzin (35). 22 osoby chętnie skorzystałyby z krótkich form dokształceniowych organizowanych w ramach diecezjalnych spotkań katechetycznych. Najmniejszym zainteresowaniem cieszyły się konferencje samokształceniowe prowadzone przez nauczycieli z placówki, w której ankietowany uczy (6)oraz seminaria (8) Z liczby zaznaczonych preferowanych form wynika, że katecheci są bardzo chłonni wiedzy. Tylko 10 osób wybrało 1 formę, 15 osób dwie formy, 13 osób trzy formy. Rekordzista wybrał 9 form doskonalenia. Zdobycie specjalistycznej wiedzy i doskonalenie umiejętności zawodowych staje się podstawową potrzebą niezbędną w pracy z osobami niepełnosprawnymi. W chwili obecnej duża liczba dzieci z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego trafia do szkół masowych. Katecheci, czy to po teologii czy też katechetyce nie posiadają wiedzy potrzebnej do pracy z tą grupą dzieci. Często są jej chłonni, ale mają problemy z uzyskaniem informacji o pracy katechetycznej z dzieckiem z daną niepełnosprawnością. Dlatego właśnie, jak widać na zamieszczonym niżej wykresie, doskonalenie zawodowe jest priorytetowe w pracy katechetycznej. Wielka szkoda, że różnego typu szkoleń sensu scripte z zakresu katechezy specjalnej jest bardzo mało.

-10-16 14 12 10 8 6 10 4 2 0 2 formy 3 formy 4 formy 5 form 6 form 7 form 8 form Ci katecheci, którzy trafiają do szkół specjalnych bardzo często uzupełniają swoje kwalifikacje na różnych kursach kwalifikacyjnych czy też studiach podyplomowych. Jednak praktycznie nie ma studiów podyplomowych czy też kursów kwalifikacyjnych skierowanych do katechetów. Wśród uczestników ankiety 14 osób nie posiada kwalifikacji do pracy z osobami niepełnosprawnymi. Są to w większości katecheci pracujący w szkolnictwie masowym. 38 osób ukończyło różne formy doskonalenia zawodowego pozwalające na bardziej efektywną pracę katechetyczną. Bardzo podobne do pytania o preferowane formy dokształcania jest pytanie nr 4 o to, z jakich form dokształcania skorzystaliby katecheci. Wiele osób wybierało więcej niż jedną formę kształcenia.

W kursach kwalifikacyjnych wzięłoby udział 17 osób, w szkoleniach powyżej 20 godzin dydaktycznych 5 osób, w szkoleniach 10-20 godzinnych 16 osób, szkoleniach 5-10 godzinnych 22 osoby, w szkoleniach on- Line 26 osób, wykładach do 3 godzin dydaktycznych 13 osób. Na pytanie o inne formy 2 osoby zaproponowały warsztaty metodyczne i 2 metody warsztatowe z komunikacji alternatywnej. -11- Preferowane formy 30 20 10 0 Preferowane formy Z przedstawionych danych wynika, że bardzo dużym zainteresowaniem wśród katechetów cieszy się szkolenie on- Line. Ta forma szkolenia byłaby bardzo pożądana, ponieważ katecheci pracujący z osobami niepełnosprawnymi są bardzo rozproszeni a szkolenia stacjonarne wiążą się z dojazdami do odległych nieraz miejscowości. Krótkie 5-10 godzinne formy można by organizować w strukturach diecezjalnych, z kolei te dłuższe i bardziej szczegółowe przez Internet. Jednak w takim przypadku koniecznością byłoby powołanie ogólnopolskiego koordynatora do spraw katechezy specjalnej, który zająłby się organizacją takich szkoleń.

Bardzo ciekawy jest podział na placówki, w których zatrudnieni są ankietowani katecheci. W szkolnictwie masowym zatrudnionych jest łącznie 32 katechetów, w tym w: Przedszkolu masowym 5, Szkole podstawowej masowej 14 Gimnazjum masowym 8 Szkole ponadgimnazjalnej masowej 5 W szkolnictwie integracyjnym, a konkretnie w szkole podstawowej integracyjnej pracuje 4 katechetów. W szkolnictwie specjalnym zatrudnionych jest katechetów, w tym w: Przedszkolu specjalnym 4 osoby, -12- Szkole podstawowej specjalnej 20 osób Gimnazjum specjalnym 19 Szkole ponadgimnazjalnej specjalnej 22 osoby, z czego 15 w szkole przysposabiającej do pracy, Domu pomocy społecznej 1 osoba, Ośrodku szkolno- wychowawczym 17 osób Ośrodku Rewalidacyjnym 2 osoby Oddziale sądowym przy szpitalu psychiatrycznym 1 osoba Poniżej znajduje się wykres przestawiający strukturę zatrudnienia ankietowanych katechetów

Liczba katechetów pracujących w poszczególnych placówkach 25 20 15 10 5 0 liczba pracuj. Zazwyczaj katechecii często pracują w więcej niż jednej placówce edukacyjnej. W jednej placówce pracuje 19 katechetów, z czego 3 osoby w szkole integracyjnej a 4 w placówkach kształcenia specjalnego. Pozostali katecheci pracują w szkolnictwie masowym. W dwóch placówkach zatrudnionych jest 11 katechetów. W tej grupie 3 katechetów łączy pracę w przedszkolu masowym z pracą w ośrodku szkolno wychowawczym, jedna osoba szkołę -13- ponadgimnazjalną masową z OREW-em, dwie szkole podstawowej specjalnej i gimnazjum specjalnym. Pozostali zatrudnieni są w szkolnictwie masowym 10 katechetów pracuje w trzech placówkach, w tym 4 osoby w szkole podstawowej specjalnej, gimnazjum specjalnym i szkole ponadgimnazjalnej specjalnej. Pozostali katecheci pracują np. w szkole podstawowej specjalnej, gimnazjum specjalnym i DPS-ie; w przedszkolu specjalnym, szkole podstawowej specjalnej i OSW; w szkole podstawowej specjalnej, gimnazjum specjalnym o OSW, szkole podstawowej masowej, gimnazjum masowym i szkole integracyjnej, przedszkolu specjalnym, szkole podstawowej specjalnej i i gimnazjum specjalnym, przedszkolu specjalnym, szkole podstawowej specjalnej i szkole ponadgimnazjalnej specjalnej.

W 4 rodzajach placówek zatrudnionych jest 9 katechetów, 5 rodzajach placówek katechizują 3 osoby. Są to prawdopodobnie, chociaż nie zaznaczyli tego katecheci zatrudnieni w Ośrodkach Szkolno- Wychowawczych, w skład których wchodzą wszystkie rodzaje szkół specjalnych oraz często przedszkole. Pytanie 7 dotyczyło kwalifikacji potrzebnych do pracy z osobami niepełnosprawnymi. Wiadomo, że kwalifikacje do nauczania religii w szkołach i placówkach specjalnych posiada każda osoba, która w ramach studiów katechetycznych zaliczyła wykłady z pedagogiki i katechetyki specjalnej. Jednak wszyscy wiedzą, że liczba godzin z tych przedmiotów jest bardzo mała i praktycznie trudno mówić o jakimkolwiek przygotowaniu merytorycznym. Dlatego katecheci uzupełniają swoje kwalifikacje z zakresu pedagogiki specjalnej zgodnie z dysfunkcjami swoich uczniów i typem placówki w której są zatrudnieni 14 katechetów nie posiada dodatkowych kwalifikacji do pracy z osobami niepełnosprawnymi. Jednak, z wyjątkiem jednej osoby, są to katecheci pracujący w szkolnictwie masowym. -14-

Kwalifikacje do pracy z osobami niepełnosprawnymi 40 30 20 Seria 1 10 0 Posiadam Nie posiadam 14 38 katechetów ukończyło dodatkowe formy kształcenia potrzebne do pracy z osobami niepełnosprawnymi. Niektórzy ukończyli więcej niż jedną formę kształcenia. 2 osoby ukończyły studia magisterskie o kierunku pedagogika specjalna, 12katechetów ukończyło studia podyplomowe o specjalności oligofrenopedagogika, 1 osoba studia podyplomowe o specjalności niedostosowanie społeczne z profilaktyką społeczną i resocjalizacją, 1 osoba studia podyplomowe specjalności wczesne wspomaganie rozwoju dziecka i wczesna interwencja 1 osoba studia licencjackie o specjalności Pedagogika specjalna - surdopedagogika 20 osób kurs kwalifikacyjny o specjalności oligofrenopedagogika 2 osoby kurs kwalifikacyjny z pedagogiki leczniczej 1 osoba kurs kwalifikacyjny o specjalności tyflopedagogika 1 osoba kurs kwalifikacyjny o specjalności surdopedagogika Ankietowani katecheci podawali również inne, ukończone formy szkolenia, takie jak pedagogika opiekuńczo- wychowawcza, tłumacz języka migowego, terapia ręki, socjoterapia z diagnozą i terapią pedagogiczna, pedagogika korekcyjno- kompensacyjna i inne. Nie analizowałam ich szczegółowo, ponieważ przedmiotem moich zainteresowań były przede wszystkim te formy, które dają kwalifikacje do pracy w szkolnictwie specjalnym. Po przedstawieniu dodatkowych kwalifikacji, jakie posiadają ankietowani katecheci przejdę do pytania nr 6 Z jakimi dysfunkcjami rozwojowymi uczy Pani/ Pan dzieci, młodzież lub osoby dorosłe? -15-

Katecheci mają do czynienia w swojej pracy z uczniami o niżej wymienionych rozwojowych: dysfunkcjach niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim - 41 katechetów niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębszym (umiarkowanym i znacznym) - 38 katechetów niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim - 5 katechetów Niewidomymi - 5 katechetów Niedowidzącymi - 3 osoby Niedosłyszącymi - 14 osób niedostosowanych społecznie - 24 z autyzmem i zespołami około -26 z mózgowym porażeniem - 19 przewlekle chore - 13 z zaburzeniami w komunikacji werbalnej - 27 głuchych - 2 inne: padaczka lekooporna, choroby psychiczne, ADHD, niepełnosprawność sprzężona, z zaburzeniami psychicznymi i psychiatrycznymi- po 1 osobie 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Niepełnosprawności katechizowanych Niepełnosprawności katechizowanych -16-

Z przedstawionego wykresu wynika, że największą grupę stanowią katecheci uczniowie z lekką niepełnosprawnością intelektualną. Tą grupę uczniów katechizuje 78,85 % respondentów. Wynika to z faktu, że uczniowie z lekką niepełnosprawnością intelektualną mogą pobierać naukę w szkołach masowych, tak więc katecheci pracujący w masówkach mają do czynienia z tymi uczniami. Drugą, pod względem liczebności, grupę stanową katecheci pracujący z uczniami z głębszą niepełnosprawnością intelektualną. Pod pojęciem głębszej niepełnosprawności intelektualnej należy rozumieć niepełnosprawność umiarkowaną i znaczną. Z tą grupą uczniów pracuje 38 katechetów, czyli 73 % ankietowanych. Liczba ta wynika z fakty, że na ankietę odpowiedzieli w większości katecheci pracujący w szkolnictwie specjalnym. 27 katechetów, czyli 51,9% ankietowanych deklarowało pracę z uczniami z zaburzeniami komunikacji werbalnej. Zaburzenia te polegają na braku mowy lub niedostatecznym jej wykształceniu. Dzieci nie są w stanie porozumiewać się w sposób werbalny lub mają z tym poważne problemy a ich mowa nie jest zrozumiała. Dziecko takie stanowi dla katechety olbrzymie wyzwanie, ponieważ musi on znaleźć drogę porozumienia się. Dlatego niepokojący jest fakt, że z tej tak licznej grupy tylko jedna osoba zainteresowana była szkoleniem z alternatywnych i wspomagających metod komunikacji. Z własnego doświadczenia wiem, że znajomość tych metod wśród katechetów jest znikoma, ponieważ brak jest szkoleń katechetycznych w tym zakresie. Nie ma też publikacji w tym zakresie, a katecheci też nie zawsze mają dostęp do programów tworzących piktogramy czy innych narzędzi ułatwiających komunikację.. 26 katechetów, czyli połowa pracuje z dziećmi z autyzmem i zespołami autyzmopodobnymi lub też określanymi jako okołoatystycznymi. Mnie wszyscy katecheci z tej zaznaczyli również problemy z komunikacją werbalną u swoich uczniów, a wiadomo że u dzieci z autyzmem mogą występować różnego rodzaju zaburzenia komunikacji jak mutyzm, brak lub słaby rozwój mowy itp. 24 katechetów sygnalizowało pracę z osobami niedostosowanymi społecznie. Spora to liczba i dlatego bardzo długo zastanawiałam się nad nią. Jest przecież różnica między niedostosowaniem społecznym a zaburzeniami zachowania. Ponadto niedostosowanie społeczne deklarowali również katecheci pracujący tylko w szkołach dla osób z niepełnosprawnością intelektualną. W przypadku uczniów z niepełnosprawnością intelektualną nie możemy mówić o niedostosowaniu społecznym, ponieważ takie czy inne zachowania aspołeczne ucznia wpisane są w istotę tej niepełnosprawności. -17-

Jednym z pytań ( nr 8) zawartych w ankiecie brzmiało Czy uważa się Pani/Pan za osobę przygotowaną do realizacji zadań w zakresie katechezy specjalnej? 27 katechetów, czyli 51,9% odpowiedziało, że tak, 2 osoby nie udzieliły na to pytanie odpowiedzi, jedna zakreśliła tak i nie. 22 katechetów uważa się za nie przygotowanych do realizacji zadań z zakresu katechezy specjalnej. Ciekawą rzeczą jest fakt, że katecheci po kursach kwalifikacyjnych czują się bardziej przygotowani do realizacji katechezy specjalnej niż osoby po studiach magisterskich i studiach podyplomowych. Osoby, które uważają że nie są przygotowani do katechezy dzieci niepełnosprawnych sygnalizują następujące braki: Z zakresu psychologii rozwojowej i klinicznej dziecka niepełnosprawnego, Udzielanie pierwszej pomocy dziecku, Umiejętność przeprowadzenia diagnozy funkcjonalnej, Współpracy z rodzicami dzieci z rodzin dysfunkcyjnych Możliwości radzenia sobie w sytuacjach trudnych np. wobec agresywności uczniów, Na temat nowych metod i form pracy, Metod pracy na katechezie z uczniami niepełnosprawnymi intelektualnie w stopniu umiarkowanym i znacznym Wiadomości teoretycznych i znajomości metod pracy z dzieckiem niepełnosprawnym Sposobów oceniania, Organizacji pracy w grupach mieszanych niezintegrowalnych ( ze względu na różne potrzeby edukacyjne, o różnym poziomie upośledzenia umysłowego, w klasach tzw. łączonych ). Najwięcej respondentów sygnalizowało brak wiedzy na temat metod i form pracy katechetycznej zarówno z osobami z niepełnosprawnością intelektualną, jak i z autyzmem i uczniami przewlekle chorymi. Katecheci sygnalizowali również, że posiadają dostateczną wiedzę z zakresu pedagogiki specjalnej, natomiast brak im wiedzy z katechetyki specjalnej, więc każda forma szkolenia byłaby przydatna. Ponadto często tutaj padało stwierdzenie, że brak jest pomocy dydaktycznych i metodycznych, a w szkołach integracyjnych pomocy nauczyciela wspierającego. -18-

Pozwolę sobie zacytować dwie ciekawe wypowiedzi ankietowanych osób: Uważam, że jestem dobrze przygotowana do pracy z dziećmi niepełnosprawnym j, ale brakuje mi pomocy do prowadzenia zajęć. Szkole brakuje pieniędzy na zakup programów komputerowych do tworzenia pomocy dydaktycznych a ja poświęcam bardzo dużo czasu i pieniędzy na zakup materiałów do tworzenia pomocy, na czym cierpi moja rodzina. Nie odpowiem na to pytanie ani tak ani nie, gdyż praca z osobami o specjalnych potrzebach edukacyjnych to ciągłe uczenie się tych osób, wychodzenie naprzeciw ich potrzebom. Myślę, że wiele uczymy się od nich, ich spojrzenia na wiarę, kościół, przeżywanie przyjmowania sakramentów świętych, ich spotkania z Panem Bogiem. Ważne miejsce w tym wszystkim zajmują rodziny tych osób, które są dla nich wsparciem. Rodzice towarzyszą tym osobom w ich doświadczeniu choroby i niepełnosprawności sami są mocno zaangażowani to doświadczenie. I od nich też się uczymy. Pytanie nr 2 brzmiało: Czy prowadził/a już Pani/ Pan konferencję szkoleniową? 8 ankietowanych osób odpowiedziało na to pytanie tak, 44 osoby, że nie. Wśród osób, które odpowiedziały pozytywnie znajdują się osoby z dłuższym stażem pracy. Jednak w tej grupie jest tylko dwóch katechetów zatrudnionych w szkolnictwie specjalnym, przy czym jedna zaznaczyła że prowadziła szkolenie nie samodzielnie. Trzecie pytanie brzmiało: Czy jesteś w wystarczający sposób informowany o szkoleniach dla katechetów? 38 katechetów odpowiedziało na to pytanie pozytywnie. 14 stwierdziło, że nie są wystarczająco informowani o szkoleniach. Katecheci zwracali uwagę na to, że korzystają ze szkoleń dla tzw. normalnych katechetów, dostają na początku roku szkolnego informacje o szkoleniach diecezjalnych. Brak im natomiast informacji o szkoleniach organizowanych przez inne instytucje, i dlatego często szukają różnych szkoleń na własną rękę. Sygnalizują również, że przydałaby się większa troska Wydziałów Katechetycznych o katechezę specjalną (6 osób), a na szczeblu diecezji i całego kraju powołać osobę odpowiedzialną za katechezę specjalną (5 osób). Jeżeli chodzi o samą katechezę specjalną, to większość nie dostaje żadnych informacji na ten temat. -19-

Jedna z ankietowanych osób napisała: Myślę, że większa współpraca między wydziałami katechetycznymi byłaby wskazana. A później oczywiście by wydział w dobry sposób przekazywał to dalej czyli katechetom. Może gdyby w każdej diecezji, była jedna osoba, która mogłaby się tym zająć czyli nawiązać współprace z innymi takimi przedstawicielami chodzi mi dokładnie o ruch oddolny czyli żeby to był katecheta bo osoby z wydziałów często niby współpracują, ale najczęściej jest to fikcja 3 osoby sugerowały, aby zrobić ogólnopolską adresową książkę e-mailową aby ułatwić wymianę informacji o szkoleniach i innych inicjatywach związanych z katechezą specjalną Pytanie nr 13 dotyczyło dostępności pomocy dydaktycznych do katechezy specjalnej. 13 osób było zadowolonych z dostępnych pomocy dydaktycznych, 2 osoby nie udzieliły odpowiedzi na to pytanie, 37 odpowiedziało że takich pomocy brakuje. Na jakie braki w zakresie pomocy dydaktycznych zwracali uwagę respondenci? Wiele osób sygnalizowało, że brak jest praktycznie wszystkiego. Katecheci piszą, że ze strony szkoły nie mogą liczyć na jakąkolwiek pomoc, a to co posiadają zakupili lub zrobili we własnym zakresie. W salkach katechetycznych, jeżeli takie są w szkole, brak jest tablic multimedialnych, rzutników, magnetofonów i innego sprzętu audiowizualnego ( 5 osób). Dostępne na rynku wydawniczym pomoce nadające się w miarę do pracy z osobami niepełnosprawnymi są zbyt drogie (3 osoby). Dwie osoby sygnalizowały brak audio boków, nie tylko mówionych ale również połączonych z muzyką. audio boków Zwracano również uwagę na brak krótkich filmów i pomocy wizualnych dla osób niesłyszących. Dwie osoby zwróciły uwagę na brak alternatywnych metod komunikacji dla uczniów niemówiących dostosowanych do katechezy. W związku z tym pojawiają się problemy przy spowiedzi. 3 osoby zwróciły uwagę na brak pomocy dydaktycznych dla uczniów z autyzmem. Chodziło tu o pomoce pomagające przybliżyć uczniom treści abstrakcyjne. 5 osób sygnalizowało braki odpowiednich podręczników, kart pracy ćwiczeń, dużych i wyraźnych zdjęć o tematyce religijnej, gier dydaktycznych, a 2 osoby puzzli przyczynowo-skutkowe do sytuacji biblijnych lub moralnych, zagadek i prostych quizów o tematyce religijnej. -20-

Po raz kolejny pozwolę sobie zacytować dwie ciekawe, moim zdaniem, wypowiedzi Mi osobiście brakuje gotowych materiałów do np. teatrzyków cieni, kukiełek itp. Ja nie posiadam aż takich umiejętności i czasu, by sama wszystko przygotować. Brakuje mi też podkładów muzycznych do piosenek. Potrzebuję też kreatywnych kart pracy, a nie tylko kolorowanek Pomocy adekwatnych do przyswojenia przez katechizowanych omawianych treści w formie zabawy Pytanie nr 9 dotyczyło programów, na których pracują katecheci z osobami Ankietowani mieli w tym pytaniu podać nazwę programu i autora. niepełnosprawnymi. W pracy z uczniami z lekką niepełnosprawnością intelektualną trzy osoby podały, że pracują na programie nauczania religii w szkołach dla dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim pod red. Ks. Brzezinki, pozostali katecheci korzystają z programów szkół masowych obowiązujących w swoich diecezjach. W przypadku uczniów z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością 28 ankietowanych osób podało, ze korzysta z programu W ramionach Ojca A.M. Kielar, ks. J. Tomczak 2 osoby podały program autorstwa ks. Brzezinki dla klas I-III gimnazjum dla uczniów upośledzonych w stopniu umiarkowanym i znacznym wraz z pomocami dydaktycznymi. 2 osoby deklarowały pracę na programie nauczania religii w szkołach dla dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim; IV etap edukacyjny autorstwa ks. Brzezinki Jedna osoba pracuje na programie dla klas I-III gimnazjum dla uczniów niesłyszących s. M. Polak. Jedna osoba podała, że pracuje z recydywistami na własnym programie. Jedna osoba napisała, że obecnie bazuję na WAM-owskim Odsłonić twarz Chrystusa, dobieram jednak ćwiczenia z innych podręczników (osoba ta pracuje z uczniami niepełnosprawnymi intelektualnie w stopniu lekkim, umiarkowanym i znacznym oraz niedostosowaniem społecznym) Niektóre odpowiedzi były tak nieprecyzyjne, że nie udało mi się dojść do tego jaki to jest program. W pytaniu 11 ankietowani mieli odpowiedzieć, czy są zadowoleni z programu na którym pracują. -21-

Stopień zadowolenie z programu Zadowolony Nie zawodowlony Brak odpowiedzi Zadowolonych z programu było 24 katechetów, w większości dotyczyło to programów dla szkół masowych. Swoje niezadowolenie deklarowało 26 katechetów, 2 osoby nie odpowiedziały na to pytanie. Zdania na temat przydatności programów były bardzo podzielone. Rozpocznę od programu ks. J. Tomczaka i A. Kielar W ramionach Ojca i przytoczę niepowtarzające wypowiedzi samych katechetów. Program A. Kielar jest stanowczo za trudny dla moich uczniów Jest zbyt ogólny, nie biorący pod uwagę realiów takiej pracy treści w nim zawarte w większej mierze są nierealne do osiągnięcia w dziećmi z którymi pracuje, zwłaszcza z głęboko upośledzonymi Wymaga więcej umiejętności szkolnych niż moi uczniowie potrafią Nie do końca jego treści są odpowiednie dla moich uczniów Program A. Kielar jest za trudny dla umiarkowanych z tzw. dolnego pułapu i dla znacznych. Mam trudność z realizacją niektórych treści na przykład pracując z dziećmi autystycznym Przydałaby się nowa szata graficzna, oraz piktogramy o treści religijnej, ponieważ coraz więcej dzieci komunikuje się niewerbalnie. Chociaż co ważne książki p. Kielar są bardzo dobre merytorycznie Program A. Kielar jest za trudny a ogólny trudno przerobić Jest on przewidziany na trzy lata, materiały opracowane są zbyt proste. Na trzy lata zbyt mało pomocy -22-

Program Ks. Brzezinki Program Ks. Brzezinki jest tylko w formie podstawy programowej nie ma żadnych pomocy Program jest ok, tylko brakuje mi do niego pomocy dydaktycznych Inne wypowiedzi nie znajduję zadawalającego do pracy z autystami opracowane dla szkól masowych od lat modyfikuję, ale wolałabym korzystać z programów opracowanych dla szkół specjalnych nie do końca, ponieważ teksty źródłowe i ćwiczenia są za trudne i za długie dla dzieci z upośledzeniem ( program Odsłonić twarz Chrystusa) Program wyd. św Wojciecha nie nadaje się praktycznie do adaptacji. Zbyt dużo filozofii i słowa klucze skomplikowane nawet dla normy Z obu programów korzystam wybiórczo. W tym roku wprowadziłam podręczniki dla dzieci by miały każde kolorowe pomoce. Książki z Jedności są najbardziej kolorowe i łatwe wśród tych które przejrzałam. Także tematy katechez są bardziej urozmaicone. Klasa z która przepracowałam rok czy dwa na W ramionach Ojca potrzebuje odmiany. Poza tym sam ten program tez nie nadaje się w całości do wszystkich klas tylko wybiórczo. Poza tym jego cena jest wysoka. Właściwie zakup kolorowych kart pracy, przynajmniej w mojej szkole nie jest realny dla żadnego ucznia. Programy dla szkół masowych sprawiają trudności dzieciom chorym Nie jest moim zadaniem krytykowanie autorów programów. Wiadomo, że nie ma uniwersalnego programu, ponieważ każde dziecko jest inne, inne u niego występują zaburzenia i dysfunkcje rozwojowe. Chciałam tylko zwrócić uwagę, na co skarżą się katecheci i jakie mają uwagi Pytanie 10 brzmiało W przypadku pracy na programach szkoły masowej, czy adaptuje Pani/ Pan program szkół masowych do możliwości percepcyjno- wykonawczych dzieci niepełnosprawnych? 33 osoby, czyli 63,46 % ankietowanych odpowiedziała, że dokonuje modyfikacji, 7 osób że nie. Pytanie nie dotyczyło 12 osób, ponieważ pracują tylko i wyłącznie w szkolnictwie specjalnym. -23-

Pytanie 11 dotyczyło możliwości wyboru przez katechetę programu nauczania. 23 respondentów deklarowało, że ma możliwość samodzielnego wyboru programu nauczania, 25 osób stwierdziło, że takiego wyboru nie mają. 4 osoby nie udzieliły w ogóle odpowiedzi na to pytanie. Refleksja własna Powszechnie wiadomo, że analiza potrzeb szkoleniowych ma na celu rozpoznanie luk w kompetencjach i umiejętnościach oraz wskazanie jakiego typu szkolenia są preferowane przez badanych. W przypadku katechetów pracujących z osobami niepełnosprawnymi zauważyć można brak tego typu szkoleń, szczególnie tzw. wąsko specjalistycznych np., dla katechetów pracujących z osobami niewidomymi, czy też z autyzmem itp. Podczas czterech poprzednich Zlotów Katechetów Specjalnych zauważyłam, że przyjeżdżają osoby z całej Polski, żalą się że nie mają możliwości uczestnictwa w szkoleniach czy też seminariach, bo takowych prawie nie ma, a jeżeli są to informacje do nich nie zawsze docierają. Są to osoby chłonne wiedzy, nie bojące się mówić o swoich problemach z katechezą dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, dzielą się swoimi refleksjami, uwagami, posiadanymi pomocami dydaktycznymi. Po prostu chcą być razem, razem modlić się, razem narzekać i śmiać się czyli tworzyć prawdziwą wspólnotę. Może będzie w tym co teraz napiszę trochę moich osobistych złośliwości, ale podczas organizacji Zlotów zauważyłam, że nie wszystkie Wydziały Katechetyczne zamieszczają informacje o Zlocie na swojej stronie i nie wszystkie informują o tym katechetów. Tzw. ruch oddolny nie wszędzie jest mile widziany. A szkoda- razem można więcej. Przeprowadzając ankietę myślałam o tym, że warto byłoby zrobić dla katechetów szkolenie on-line. Taka forma byłaby bardzo pożądana z uwagi na znaczne rozproszenie Katechetów Specjalnych. Zresztą jak widać w przeprowadzonej ankiecie szkolenie takie cieszyło się dużym zainteresowaniem. Inną sprawą, która zresztą wynikła z ankiety jest baza pomocy dydaktycznych dla katechety. Dostępnych na rynku wydawniczym pomocy praktycznie nie ma, a jeżeli już się coś znajdzie to cena poraża. Nie każdy katecheta ma talent manualny, aby przyzwoite pomoce zrobić samemu. Na zakup pomocy przez szkołę katecheci praktycznie nie liczą. Jeszcze jedna sprawa, która nie może doczekać się uregulowania, a mianowicie wyznaczenie osoby koordynującej katechezę specjalną na szczeblu ogólnopolskim. Nie jest to mój wymysł, na ten temat pisał ks. A. Kiciński i ks. K. Sosna. Jednak sprawa ta jest w dalszym ciągu nieuregulowana. -24-

Nie będę się w tym miejscu rozpisywała szczegółowo, wyniki ankiety pozostawiam do przemyślenia zainteresowanym tematyką. Mam też szczerą nadzieję, że katecheci specjalni zmobilizują się do większej aktywności zarówno na naszej stronie i internetowej, jak i w czasopismach katechetycznych. -25-

3. Wprowadzenie w tematyką niepełnosprawności Problematyka osób o różnym stopniu niepełnosprawności stanowi przedmiot zainteresowań wielu dziedzin nauki. W piśmiennictwie polskim istnieje wiele definicji niepełnosprawności. Aleksander Hulek podaje, że,,za osobę niepełnosprawną uznać należy osobę, której stan fizyczny psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza albo uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z normami społecznymi i prawnymi 1. Daniela Machnicka-Bacciarelli podaje z kolei, że,,jest to osoba (jednostka), która w związku z urazem, chorobą lub wadą wrodzoną ma ograniczoną możliwość do wykonywania zadań życiowych, społecznych, przewidzianych dla osób w grupach płci, wieku, w danym kręgu kulturowym społecznym i środowiskowym 2. Kazimierz Szawłowski do osób niepełnosprawnych zalicza te, które na skutek wad lub chorób wrodzonych oraz chorób nabytych w różnym okresie życia doznały naruszenia czynności narządów, układów lub całego organizmu, co ogranicza w różnym stopniu ich funkcjonowanie biologiczne i (lub) społecznym 3. W 1980 roku WHO sformułowała oficjalną definicję niepełnosprawności, według której osoba niepełnosprawna to ta, u której istotne uszkodzenie i obniżenie sprawności funkcjonowania organizmu powoduje utrudnienie, ograniczenie czy uniemożliwienie wykonywania zadań życiowych i wypełniania ról społecznych biorąc pod uwagę jej wiek, płeć, czynniki społeczne, środowiskowe i kulturowe 4 Analizując niepełnosprawność jako ograniczenie możliwości funkcjonowania osoby nią dotkniętej na poziomie biologicznym, osobowościowym i społecznym nie można pominąć czynników socjomedycznych kształtujących sytuację życiową osoby niepełnosprawnej. Właśnie one wpływają w sposób znaczny zarówno na charakter, jak i rozmiar oraz dynamikę niepełnej sprawności człowieka. Z tą niepełną sprawnością muszą sobie poradzić te osoby i osoby im towarzyszące na drodze życia. -26-1 Hulek A.: Świat ludziom niepełnosprawnym. Wyd. PTW, Warszawa 1992: 24-28. 2 Majewski T.: W sprawie definicji osoby niepełnosprawnej. Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej. 1994: 1, 139, 33-37. 3. Szawłowski K., Chojnacka-Szawłowska G.: Medyczne i społeczne podstawy rehabilitacji. AM Gdańsk, Gdańsk 1990: 18-20. 4. Majewski T.: Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń - problemy i nowe propozycje. Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej, nr 1: 1998

3.1. Przyczyny niepełnosprawności Międzynarodowa Organizacja Zdrowia mówi o uszkodzeniu, niepełnosprawności i upośledzeniu. Uszkodzenie (impairment) oznacza brak lub anormalność anatomicznej struktury narządów oraz brak lub zaburzenie funkcji psychicznych lub fizjologicznych organizmu. Niepełnosprawność funkcjonalna oznacza wszystkie ograniczenia lub braki wynikające z uszkodzenia zdolności do wykonywania czynności w sposób i w zakresie uważanym za normalny dla człowieka. Upośledzenie lub niepełnosprawność społeczna (handicap) oznacza mniej korzystną (uprzywilejowaną) sytuację danej osoby wynikającą z uszkodzenia i niepełno sprawności funkcjonalnej, która ogranicza lub uniemożliwia danej osobie wypełnianie ról związanych z wiekiem, płcią oraz sytuacją społeczną i kulturową. Na niepełnosprawność zatem można patrzeć w wymiarze indywidualnym i społecznym. Zarówno w jednym i drugim wymiarze istotne jest podmiotowe traktowanie osoby niepełnosprawnej, ponieważ jest to miarą naszego humanizmu. W wymiarze indywidualnym wszystkie przyczyny niepełnosprawności można generalnie podzielić na dwie grupy: Wrodzone, i Nabyte Upraszczając definiowanie wrodzone to te, które są rezultatem wad wrodzonych spowodowanych przez nieprawidłowe geny czy też chromosomy przekazywane dziecku przez rodziców. W tej grupie znajdują się też te, które spowodowane są szkodliwym wpływem środowiska. Nabyte zaś stanowią wynik przewlekłych chorób, niewłaściwego odżywania lub nagłych wypadków. Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób wskazuje na następujące przyczyny niepełnosprawności: zakażenia i zatrucia; urazy lub działania czynników fizycznych; zaburzenia przemiany materii, wzrostu lub odżywiania; ciężka choroba mózgu występującej po urodzeniu; -27- choroby i zespoły wywołane przez nieznane czynniki działające w życiu płodowym;

anomalie chromosomalne; wskutek wcześniactwa; brak podniet psychosocjalnych (kulturowych). 5 W dalszych częściach biuletynu zamierzam omówić wszystkie przyczyny niepełnosprawności. Zaczną jednak od przyczyn uwarunkowanych genetycznie, ponieważ sama genetyka dla wielu katechetów jest trudna do zrozumienia. Wynika to z fakty, że w programach studiów poświęca się jej bardzo mało uwagi, a osoby które przed podjęciem studiów kończyły technika nie zawsze miały biologię i genetykę. 4. Genetyka- zagadnienia wstępne 5 Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania Niepełnosprawności i Zdrowia, World Heailth Organization Geneva, 2001-28-

Na samym początki chciałabym wyjaśnić podstawowe zagadnienia z zakresu genetyki oraz podstawy genetyki klasycznej zwanej też mendlowską. Nie będę się wgłębiać w poszczególne zagadnienia z zakresu genetyki, lecz chciałabym przybliżyć podstawy w sposób w miarę przystępny i zrozumiały. 4.1. Genetyka klasyczna Prawa Mendla Grzegorz Mendel, czeski zakonnik żyjący w XIX w., prowadził badania nad dziedziczeniem wybranych cech grochu. Na podstawie swoich badań założył, że istnieją czynniki dziedziczne odpowiadające za rozkład ilościowy danej cechy.tymi czynnikami są właśnie geny. Jeden gen może występować u danego osobnika w rónych formach, te formy noszą nazwę alleli. Mendel sformułował w 1866 roku dwa prawa I prawo Mendla- prawo czystości gamet brzmi: Każda gameta wytwarzana przez organizm posiada tylko jeden allel z danej pary alleli genu. Oznacza to, że allel który dominuje uwarunkowana przez niego cecha uzewnętrznia się w postaci danej cechy. Nosi ona nazwę allelu dominującego. Oznaczany jest on dużą literą. Natomiast allel nie przejawiający się (ustępujący) nosi nazwę allelu recesywnego i oznaczany jest małą literą. Jeżeli zygota, czyli osobnik dipodalny 6 posiada dwa takie same allele danego genu, nosi nazwę homozygoty. Zygota zawierająca dwa różne allele tego samego genu to heterozygota. II Prawo Mendla prawo niezależnej segregacji: geny należące do jednej pary alleli są dziedziczone niezależnie od genów należących do drugiej pary alleli, w związku z czym w drugim pokoleniu potomnym(f2) zaobserwować można rozszczepienie fenotypów w stosunku 9:3:3:1. Prawo to dotyczy alleli na różnych chromosomach. Pary alleli dwóch różnych genów mogą tworzyć różne kombinacje. Inny genetyk, Amerykanin Thomas Morgan opracował chromosomową teorię dziedziczenia. Morgan wykazał, że -29-6 Dipodalność to obecność dwóch kompletów genów w komórce. Występuje u człowieka oraz większości roślin i zwierząt.

geny znajdują się w chromosomach; w chromosomie geny ułożone są liniowo; w chromosomach homologicznych geny występują w tej samej kolejności; każdy z genów ma swoje określone miejsce występowania (tzw. locus); podczas koniugacji chromosomów homologicznych może zachodzić wymiana odcinków chromatyd proces crossing over; dwa geny dziedziczą się niezależnie, jeśli położone są na dwóch oddzielnych chromosomach; geny leżące blisko siebie w jednym chromosomie są sprzężone i dziedziczą się zależnie; geny leżące daleko od siebie w jednym chromosomie z reguły nie są sprzężone i dziedziczą się niezależnie, czyli są bardziej podatne na proces crossing over. Poznanie fakty, że geny leża w chromosomach pozwoliło na ich mapowanie. Mapowanie genetyczne służy do badania jakich chromosomach poszczególne geny są umieszczone i w jakiej odległości od siebie się znajdują. Odległość między parą genów nie określa się za pomocą jednostek miary, ale jest mierzona częstotliwością wchodzenia pary genów razem do gamet. Mapowanie nie dotyczy genów niesprzężonych, czyli tych które leżą na różnych chromosomach. Wcześniej była mowa zjawisku crossing over. Crossing-over to proces wymiany odpowiadających sobie odcinków między dwiema z czterech chromatyd jednej pary homologicznych chromosomów. Zachodzi ono na początku mejozy. 4.2. Odczytywanie informacji zapisanych w genach Gen to odcinek DNA zawierający w sobie informację o budowie białka, a dokładniej o kolejności aminokwasów w pojedynczym łańcuchu polipeptydowym. Białka są liniowymi mikrocząsteczkami, a elementy je budujące noszą nazwę aminokwasów. Informacja o białkach zapisana jest w DNA. Samo DNA jest cząsteczką złożoną z ułożonych kolejno nukleotydów, które umownie oznacza się literami A, T, C, G. Te literki składają się na kod genetyczny. Każda z nich ma stała wielkość i składa się z trzech nukleotydów. Trzy kolejne nukleotydy tworzą kodon odpowiedzialny za jeden aminokwas. -30-

rys. za: www. biologia. Opracowania.pl Jakie zatem są cechy kodu genetycznego? Kod genetyczny jest trójkowy czyli każda literka kodu składa się z trzech nukleotydów. Trzy kolejne nukleotydy tworzą kodon odpowiedzialny za jeden aminokwas. Trzy kodony spośród 64 nie odpowiadają żadnemu aminokwasowi, lecz wyznaczają miejsce, gdzie kończy się zapis białka. Są więc jakby znakiem stop. Synteza wszystkich białek rozpoczyna się od aminokwasu metioniny, która jest kodonem inicjującym i znakiem startu, w którym rozpoczyna się białko. Kod genetyczny jest uniwersalny czyli we wszystkich organizmach taki sam. Np. trójka nukleotydów GGC oznacza glicerynę, a trójka nukleotydów GUC oznacza walinę. Na powyższej tabeli widać, że poszczególne aminokwasy kodowane są przez więcej niż jeden kodon, czyli mamy 61 trójek na 20 aminokwasów. Cecha ta nazwana jest degeneracją kodu genetycznego. Jednocześnie kod genetyczny jest jednoznaczny, czyli dana trójka koduje wyłącznie jeden aminokwas. Od jest też bezprzecinkowy i niezachodzący. Bezprzecinkowy, ponieważ każdy nukleotyd w obrębie sekwencji kodujących wchodzi w skład jakiegoś kodonu, więc pomiędzy kodonami nie ma zasad bez znaczenia dla translacji. Niezachodzący, gdyż kolejne trójki położone są obok i nie zachodzą na siebie. Zdarzają się odstępstwa od wyżej podanych zasad, ale nie dotyczą one człowieka. -31-

4.2.1. Kwas nukleinowy RNA U organizmów posiadających jądro komórkowe ogromna większość DNA znajduje się w tym jądrze. Jednak białka nie powstają w jądrze, lecz w cytoplazmie na rybosomach. Czyli białko zapisywane jest w jednym miejscy, a powstaje w zupełnie innym. Pośrednikiem między miejscem powstania a zapisu jest RNA- kwas rybonukleinowy. RNA ma prostszą budowę przestrzenną niż DNA. DNA ulega replikacji czyli kopiowaniu. Dwie nici DNA rozchodzą się i do każdej dobudowana jest jej odpowiednia druga połowa. Oznacza to, że z jednej powstają dwie takie same jak wyjściowa, przy czym połowa nowej cząsteczki DNA pochodzi ze starej, druga połowa jest zaś dobudowana. Proces ten nazywa się replikacją semikonserwatywną. rys.za: http://www.chemia.dami.pl/wyzsza/rozdzial_xiii/bio6.htm 4.2.2. Procesy prowadzące do powstania białka Proces powstawania RNA na matrycy DNA nazywamy transkrypcją. Mówiąc prościej: jest to przypisywanie informacji genetycznej z jednego kwasu nukleinowego (DNA) na drugi (RNA). -32-

Efektem transkrypcji genu kodującego białko jest cząsteczka mrna. To właśnie w niej, kopii roboczej DNA zapisana jest informacja o syntezie danego białka. Rys. za: https://edukator.pl/informacja-genetyczna,2353.html W syntezie białka biorą udział biorą udział mrna, rybosomy i aminokwasy. Rybosomy to drobne nieobłonione organella komórkowe, zbudowane z białek i rrna (rybosomalnego RNA). Odpowiedzialne są za przytrzymywanie mrna, odczytanie zawartej w nim informacji oraz połączenie po kolei odpowiednich aminokwasów zapisanych w mrna. Odczytywanie informacji genetycznej czyli przetłumaczenie kolejności nukleotydów na kolejność aminokwasów nosi nazwę translacji. Efektem procesu transkrypcji i translacji jest odczytanie informacji zakodowanej w genie czyli powstanie białka. Po tym skrótowym i mam nadzieję że zrozumiałym wprowadzeniu człowieka. przejdę do omówienia genomu -33-

4.3. Genom człowieka Całe DNA danego organizmu to jego genom. Dotyczy to również człowieka. Cząsteczki DNA są liniowe i podczas podziałów komórkowych tworzą chromosomy. W jednym chromosomie przed podziałem komórki znajdują się dwie bardzo długie, identyczne cząsteczki DNA. Człowiek ma 22 pary chromosomów autosomalnych i jedną parę chromosomów płci. 22pary chromosomów autosomalnych są jednakowe u wszystkich, bez względu na płeć. W przypadku chromosomów płci osoba z dwoma chromosomami X jest płci żeńskiej, natomiast z jednym X i jednym Y płci męskiej. Dziedziczenie płci u człowieka przedstawia poniższy rysunek. Rys. www. biologia.opracowania.pl Obraz chromosomów nazywany jest kariotypem. Chromosomy numerowane są od 1 do 22. Badania ludzkich kariotypów przeprowadza się wówczas, gdy istnieje podejrzenie choroby genetycznej. -34-

Wypadałoby omówić również skutki zmian w DNA, jednak to zostawiam na później. Refleksje osobiste Oddając do Waszych rąk ten nie do końca doskonały biuletyn chciałbym gorąco zachęcić po raz kolejny do pomocy w tworzeniu kolejnych numerów. Wszyscy doskonale zdajemy sobie sprawę z rozproszenia katechetów specjalnych, specyfiki tej trudnej, ale wdzięcznej pracy i wielu niedostatków w zakresie pomocy dydaktycznych. Jednak wypadałoby wziąć sprawę w swoje ręce, nie narzekać, ale zacząć się dzielić z innymi tym co wiem i tym co posiadam. Przed nami V Jubileuszowy Zlot Katechetów Specjalnych. Chciałabym, aby uczestnicy Zlotu bardziej aktywnie włączyli się w wymianę doświadczeń, tworzenie pomocy dydaktycznych, redagowanie strony internetowej itp. Przy obecnym nawale pracy i skomplikowanych obowiązkach rodzinnych nie jestem w stanie sama wszystkiego pociągnąć. Anna Nowak -35-

Nota o autorze Magister teologii na UAM, podyplomowe studia z pedagogiki specjalnej, zarządzania oświatą i matematyki. Ukończony kurs języka migowego i podstaw notacji brajlowskiej. Od 30 lat zajmuje się problematyką osób niepełnosprawnych. Posiada długoletnie doświadczenie w pracy z osobami niepełnosprawnymi, również z niepełnosprawnością sprzężoną. Autor publikacji z zakresu katechetyki specjalnej oraz nauczania specjalnego. Współorganizator ogólnopolskich zlotów katechetów specjalnych. Założyciel strony internetowej www.katecheza-specjalna.frix.pl