Makroekonomia nauka o gospodarce jako całości Literatura: 1. Begg D., Fischer S., Dornbush R., Ekonomia. Makroekonomia., PWE, Warszawa 1998. 2. Kameschen D.R., McKenzie R.B., Nardinelli C., Ekonomia, tłumacz. NSZZ Solidarność, Gdańsk, 1991. 3. Pod red. Milewski R., Podstawy ekonomii, PWN, Warszawa, 1998. 4. Smith P., Begg D., Ekonomia. Zbiór zadań., PWE, Warszawa, 1999. Podstawowe problemy makroekonomiczne: 1. Stabilność cen (problem inflacji i deflacji) 2. Pełne zatrudnienie (problem bezrobocia) 3. Wzrost gospodarki (problem wzrostu możliwości produkcyjnych gospodarki) 4. Cele społeczne 1. Stabilność cen Stabilność cen stanowiąca cel gospodarki narodowej - jest to taka sytuacja w gospodarce narodowej, w której stopa inflacji jest bliska zeru. Inflacja jest to utrzymujący się wzrost poziomu cen. Inflacja prowadzi do wzrostu płac i wartości nominalnej (pieniężnej) czyli wyrażonej w złotówkach wszystkiego, co posiadamy. Pod jej wpływem znika wartość realna dochodów i wszystkiego, co posiadamy. Wartość realna uwzględnia inflacyjny wzrost cen i dzięki temu umożliwia porównanie wartości w czasie. Siła nabywcza jest to sposób mierzenia wartości pieniężnej za pomocą ilości produktów, jakie można za tą wartość pieniężną kupić. Miernikiem inflacji jest stopa inflacji. Stopa inflacji (SI) jest procentową zmianą poziomu cen obliczaną zgodnie z formułą: PCB PCP SI = PC P 100% PC B poziom cen w roku bieżącym, PC P poziom cen w roku poprzednim Deflacja sytuacja odwrotna do inflacji, odznaczająca się utrzymującym się spadkiem poziomu cen. 1
Przyczyny inflacji upatruje się w dwóch rodzajach zdarzeń gospodarczych: 1. Niespodziewany i gwałtowny wzrost kosztów produkcyjnych, który prowadzi do ograniczenia zagregowanej podaży (AS). Inflację taką nazywamy inflacją kosztową. Inflacja kosztowa pojawia się w gospodarce w wyniku wzrostu kosztów produkcji spowodowanego wzrostem cen, np. energii lub płac. Poziom cen pchany jest wtedy przez rosnące koszty. 2. Wzrost zagregowanego popytu (AD) w gospodarce nazywamy inflacją popytową. Inflacja popytowa pojawia się w gospodarce w wyniku wzrostu zagregowanego popytu. Poziom cen ciągnięty jest przez zwiększony popyt nabywców. (a) Inflacja kosztowa (b) Inflacja popytowa Rysunek 1. a) Podczas inflacji kosztowej krzywa agregowanej podaży przesuwa się w lewo, co prowadzi do ustalenia nowej równowagi makroekonomicznej, ale przy wyższych cenach. Wielkość zagregowanego popytu maleje powodując bezrobocie. b) Podczas inflacji popytowej rośnie zagregowany popyt, czemu odpowiada przesunięcie na prawo krzywej zagregowanego popytu, co prowadzi do wyznaczenia nowej równowagi makroekonomicznej. Osiągana jest ona przy wyższym poziomie cen i przy większym realnym produkcie narodowym brutto (r-pnb) prowadząc do obniżenia poziomu bezrobocia. Porównanie rodzajów inflacji: Poziom cen r-pnb Bezrobocie Inflacja kosztowa rośnie spada rośnie Inflacja popytowa rośnie rośnie spada 2
Mierniki inflacji: deflator PNB, indeks cen dóbr konsumpcyjnych (CPI), indeks cen dóbr produkcyjnych (PPI) Deflator PNB jest to najobszerniejszy miernik inflacji, który nie mierzy wpływu inflacji tylko jakiejś grupy producentów lub konsumentów, ale obejmuje największą ilość cen, największy koszyk dóbr i usług, praktycznie wszystkich wyprodukowanych w gospodarce, i dlatego jest najlepszy do ocenienia wpływu inflacji na całą gospodarkę. Deflator (deflatorpnb) jest miernikiem zmian poziomu cen: deflatorpn B npnb = 100% rpnb PNB (produkt narodowy brutto) jest to wartość wszystkich dóbr i usług końcowych wyprodukowanych w gospodarce dzięki zatrudnieniu krajowych czynników wytwórczych oraz dochodów z czynników (pracy i kapitału) zatrudnionych za granicą w danym okresie, np. w ciągu roku. n-pnb (nominalny PNB) to wartość PNB obliczana z wykorzystaniem cen bieżących. r-pnb (realny PNB) to wartość PNB obliczana z wykorzystaniem cen roku bazowego. PKB (produkt krajowy brutto) jest to wartość wszystkich dóbr i usług wyprodukowanych w geograficznych granicach kraju w danym czasie, np. w ciągu roku. Oznacza dochody obywateli tego kraju i cudzoziemców zatrudniających swoje czynniki właśnie w tym kraju. Indeks cen konsumpcyjnych (CPI consument price index) mierzy przeciętny poziom cen typowego koszyka dóbr i usług konsumowanego przez typową rodzinę. Jest najpowszechniej wykorzystywanym miernikiem inflacji. Służy on do badania wpływu inflacji na gospodarstwa domowe (konsumentów). Indeks cen produkcyjnych (PPI producer price index) mierzy ceny, które płacą producenci, gdyż obejmuje czynniki produkcyjne z wyjątkiem pracy. Indeks ten przepowiada, co zdarzy się w gospodarce, albowiem jego zmiany wpływają na zmiany cen dóbr konsumpcyjnych w przyszłości. Konsekwencje inflacji: Ograniczenie dochodów stałych, którego próbą rozwiązania jest indeksja. Indeksja polega na powiązaniu wysokości emerytur, rent, płac z indeksem cenowym będącym miernikiem inflacji. Wpływ na sytuację pożyczkobiorców i pożyczkodawców. Inflacja zachęca do brania pożyczek, ale zniechęca do ich udzielania. Korzystne staje się zaciąganie pożyczek, gdyż zwraca się mniejszą wartość niż pożycza. Zniechęcenie do oszczędzania. Inflacja zniechęca do oszczędzania, gdyż oszczędności nie są przed nią chronione. Okazuje się więc, że inflacja ogranicza inwestycje i prowadzi do wolniejszego wzrostu gospodarczego. 3
2. Pełne zatrudnienie Problemem gospodarczym, a jednocześnie dramatem ludzkim jest bezrobocie. Bezrobotny to człowiek, który chce pracować i aktywnie szuka pracy, ale nie może otrzymać zatrudnienia przy istniejących stawkach cenowych. Siła robocza jest to grupa występująca na podażowej stronie rynku pracy, a tworzą ją ci, którzy znaleźli zatrudnienie, oraz ci, którzy aktywnie poszukują pracy. Do siły roboczej zaliczamy ludzi pracujących jak i bezrobotnych. Stopa bezrobocia jest miarą bezrobocia. Oblicza się ją jako stosunek liczby bezrobotnych do liczby ludzi stanowiących siłę roboczą i wyraża się ją w procentach. Naturalna stopa bezrobocia występuje w gospodarce, w której osiągnięto pełne zatrudnienie, czyli istnieje w niej tylko bezrobocie frykcyjne. O pełnym zatrudnieniu w gospodarkach rynkowych mówimy wtedy, gdy naturalna stopa bezrobocia mieści się w granicach od 4-6%. Rodzaje bezrobocia: Bezrobocie cykliczne powstaje na wskutek spadku zagregowanego popytu w gospodarce. Spadek zagregowanego popytu w gospodarce powoduje ograniczenie produkcji, co prowadzi do zwolnienia pracowników, a więc do powstania bezrobocia. Jeśli koniunktura się poprawia, wtedy zatrudnienie rośnie, a więc bezrobocie cykliczne maleje. Spadek zagreg. popytu Ograniczenie produkcji Zwolnienia pracowników (bezrobocie) Ograniczenie wydatków konsumpcyjnych Bezrobocie strukturalne powstaje na skutek zmian struktury przemysłowej gospodarki prowadzącej do utraty pracy przez ludzi, posiadających zawody, wykorzystywane w zanikających gałęziach przemysłu. Bezrobocie frykcyjne przy wysokim zagregowanym popycie w gospodarce istnieje jakaś grupa bezrobotnych (są to ludzie zmieniający pracę, wchodzący dopiero na rynek pracy, np. absolwenci szkół, lub na ten teren powracający, np. matki po urlopach wychowawczych). Ten rodzaj bezrobocia nasilają problemy ze zdobyciem informacji o dostępnych miejscach pracy, czy o kursach zawodowych. W niektórych zawodach kobietom jest trudniej znaleźć pracę, co również jest przyczyną zwiększenia czasu trwania bezrobocia frykcyjnego. Innym czynnikiem jest brak mobilności, czyli niemożności lub niechęci zmiany miejsca zamieszkania w celu uzyskania pracy, powodowany przede wszystkim problemami mieszkaniowymi, a także względami rodzinnymi. Bezrobocie cykliczne jest bardzo ważnym problemem gospodarczym, a staje się jeszcze trudniejszym do rozwiązania, na skutek istnienia sztywnych płac. 4
(a) Bezrobocie cykliczne (b) Sztywne płace Rysunek 2. a) Spadek zagregowanego popytu w gospodarce powoduje ograniczenie produkcji, co prowadzi do zwalniania pracowników, a więc powstania bezrobocia. b) Spadkowi zagregowanego popytu w gospodarce towarzyszy ograniczenie popytu na rynku pracy. Gdyby płacę ustalał rynek, to byłaby to płaca równowagi. Byłaby ona niższa i odpowiadałby jej niższy poziom zatrudnienia. Przy sztywnych płacach na rynku pojawia się nadwyżka pracy, a firmy nie mogą obniżyć płac, muszą więc ograniczyć zatrudnienie. Skutki są takie, że bezrobocie jest większe, niż byłoby bez wprowadzenia sztywnych płac. Sztywne płace (np. płaca minimalna) to takie płace, których poziom nie reaguje na zmieniające się warunki na rynku pracy. Takie sztywne stawki płac nie są wyznaczone przez punkt przecięcia zagregowanych krzywych popytu i podaży, lecz są narzucone rynkowi pracy. Sztywne płace pogłębiają problem bezrobocia, szczególnie cyklicznego. Cztery podstawowe pytania przy badaniu bezrobocia: Ilu jest bezrobotnych? Oszacowano, iż 1% bezrobocia powoduje niewyprodukowanie 3% całkowitej produkcji! Kim są bezrobotni? W zależności od regionów kraju, miasto i wieś, wieku, wykształcenia i płci. Jak długo trwa okres bez pracy? Jedną z podstawowych informacji jest czas bez pracy, gdyż wraz z wydłużeniem się czasu pozostawania bez zatrudnienia, ludzie skłonni są podejmować gorzej płatne prace. Jaka jest przyczyna bezrobocia? Rezygnacja z pracy (np. mamy na czas wychowywania dzieci) Utrata pracy (np. zamykanie nierentownych zakładów lub firm, które zbankrutowały) Poszukiwanie pracy (np. po okresie bierności zawodowej powrót na rynek pracy) Młodzi ludzie, którzy właśnie ukończyli różne szkoły. Największym problemem jest bezrobocie spowodowane utratą pracy. Jest ono związane ze spadkiem zagregowanego popytu w całej gospodarce. Jest bardzo skomplikowanym problemem, który za pewne nie zostanie szybko rozwiązany. 5
3. Wzrost gospodarki W zdrowej gospodarce standard życia i produkcja powinny rosnąć. Celem gospodarczym jest wzrost r-pnb przypadającego na każdego człowieka żyjącego w tej gospodarce. Ekonomiści dążą do poznania, w jaki sposób zmienia się produkcja, zatrudnienie, nominalny i realny PNB i wiele innych wielkości, dzięki którym możemy poznać tajniki wzrostu gospodarczego. Chodzi nam o to, by nasza gospodarka rozwijała się tak, by umożliwiała poziom życia taki, jak w bogatych krajach wysoko rozwiniętych. Warunki, w jakich funkcjonuje gospodarka, zmieniają się wraz z upływem czasu. Życie gospodarcze toczy się nierównomiernym rytmem nazywanym cyklem koniunkturalnym. Cykl koniunkturalny przejawia się okresowymi i w miarę regularnymi wahaniami produkcji i zatrudnienia czynników wytwórczych. Rysunek 3. Wielkość produkcji raz rośnie raz maleje. A depresja, B - rozpoczęcie fazy ożywienia trwająca do momentu C - gospodarka osiąga boom (ekspansja, rozkwit), D - zaczyna się recesja prowadząca do depresji w punkcie E. Od punktu E zaczyna się nowy cykl. Odrzucenie skrajnych wielkości produkcji osiąganych przez gospodarkę w czasie przechodzenia przez cykl wyznacza linię zwaną trendem rozwoju gospodarki. Depresja jest to ta część cyklu koniunkturalnego, z której gospodarka osiąga najniższe poziomy produkcji. Ożywienie jest to ta faza cyklu koniunkturalnego, w czasie której wielkość produkcji rośnie. Boom (ekspansja, rozkwit) jest to część cyklu koniunkturalnego, w którym gospodarka osiąga najwyższy poziom produkcji. Recesja jest to faza cyklu koniunkturalnego, w czasie której wielkość produkcji spada. Trend pokazuje ścieżkę wzrostu gospodarki i jest on stale rosnący, gdyż zwiększa się potencjał produkcyjny gospodarki. Wielkość produkcji w gospodarce faluje i trwa około 5 lat. Wzrost gospodarczy polega na zwiększeniu się możliwości produkcyjnych gospodarki. Wzrost gospodarczy zależy od tempa zdobywania nowych zasobów i rozwijania nowych technologii. Obydwa te czynniki zależą od dzisiejszych decyzji produkcyjnych, czyli od sposobów bieżącego wykorzystania zasobów: 6
Zasoby dzielimy na: Dobra kapitałowe są to produkty wykorzystywane do produkcji innych dóbr i usług. Dobra konsumpcyjne są to produkty, które są konsumowane bezpośrednio, a nie zatrudnione do produkcji w dalszym ciągu. Dobra kapitałowe zakupywane przez firmy podczas procesów inwestycyjnych służą zwiększeniu konsumpcji w przyszłości czy zwiększeniu dóbr konsumpcyjnych w okresach przyszłych. Jeśli społeczeństwo dąży do podnoszenia stopy życiowej, to ogranicza konsumpcję, a więc również produkcję dóbr konsumpcyjnych na bieżąco w celu zwiększenia produkcji dóbr kapitałowych. Rysunek 4. Jeśli w gospodarce produkowane są dobra kapitałowe, to ich produkcja wpływa na możliwości produkcyjne w następujących okresach. Pozostaje kwestia wielkości produkcji dóbr kapitałowych. Jeśli jest ona niewielka, to możliwości produkcyjne zwiększają się w niewielkim stopniu, jak to widać w części a). Jeśli w gospodarce realizowane są większe inwestycje przy większej produkcji dóbr kapitałowych, to możliwości produkcyjne zwiększają się w znacznie większym tempie przedstawia to część b) rysunku. 4. Cele społeczne Państwo może zapewnić świadczenia społeczne, takie jak ochrona zdrowia czy edukacja w ramach posiadanych środków. Dlatego wzrost gospodarczy, stabilne ceny i pełne zatrudnienie są bardzo ważne! Ponieważ trudności gospodarcze przeżywają wszystkie kraje, tym większa jest rola ekonomistów i zrozumienia w procesów ekonomicznych otaczającego nas świata. 7
Makroekonomia - Ćwiczenia 1 Indeks cen konsumpcyjnych (CPI). Na podstawie badań statystycznych można określić, jakie dobra i usługi należy uwzględnić w takim typowym koszyku. Wybierany jest okres bazowy i określa się ilość produktów wchodzących w skład koszyka w tymże okresie bazowym. Następnie oblicza się wielkość wydatków w okresie bazowym mnożąc ceny produktów przez zakupywane ich ilości. Ten sam koszyk nabywany jest w roku bieżącym, dlatego obliczamy jego wartość, ale już w cenach roku bieżącego. Znając wydatki i ten sam koszyk w różnych okresach obliczamy stosunek procentowy wydatków okresu bieżącego do wydatków okresu bazowego i to już jest indeks cen dla konsumentów (CPI). Przykład: Obliczmy indeks cen dla dóbr konsumpcyjnych CPI dla Wyspy Elegancików. Mieszkańców wyspy charakteryzuje to, że skrupulatnie dbają o swoją linię. Temu celowi podporządkowują więc między innymi swoje odżywianie. Wystarczy powiedzieć, że jedynym spożywanym przez nich produktem jest sok pomarańczowy. Ich troska o wygląd wyraża się także tym, że niezależnie od okoliczności codziennie odwiedzają fryzjera, aby nikt i niczego nie mógł zarzucić ich przykładnemu uczesaniu i odpowiedniemu ostrzyżeniu. Kolejną, cenną zaletą Elegancików jest punktualność. Nie chcąc się spóźniać jeżdżą oni wszyscy mikrobusikami. Na koniec przyjmijmy, że walutą owej wyspy jest muszelka. Produkty z typowego Okres bazowy Okres bieżący koszyka dóbr Ilość Cena Wydatki Ilość Cena Wydatki konsumpcyjnych Pomarańcze 5 0,8 4 muszelki 5 1,2 6 muszelki Fryzowanie 6 11,0 66 muszelek 6 12,5 75 muszelek Przejażdżki 200 0,7 140 muszelek 200 0,75 150 muszelek Wydatki całkowite 210 muszelek 231 muszelek CPI 210,0 100 = 100 231,0 100 = 110 210,0 Do koszyka w okresie bazowym wchodzi 5 kg pomarańczy, 6 wizyt u fryzjera i 200 przejażdżek mikrobusikiem. W okresie bazowym wydatki ponoszone na ten koszyk wyniosły 210 muszelek. Niestety ceny rosną i w okresie bieżącym za ten sam koszyk Elegancik musi zapłacić 231 muszelek. CPI równa się stosunkowi wartości koszyka obliczonej w cenach bieżących do wartości koszyka obliczonej w cenach bazowych pomnożonemu przez 100. W okresie bazowym CPI = 100, bo przecież ceny bazowe są cenami bieżącymi w okresie bazowym. Dla okresu bieżącego CPI wynosi 110, co oznacza, że ceny wzrosły o 10% w okresie bieżącym w porównaniu z okresem bazowym. Oj, ciężkie jest życie Elegancika w inflacji! 210,0 Wielkości realne i nominalne. Wielkość nominalna, inaczej mówiąc pieniężna, wyraża wartość wykorzystując ceny bieżące. Wielkość realna uwzględnia istnienie inflacji umożliwiając porównanie wartości w czasie. Aby przeliczyć wielkości nominalne na wielkości realne posługujemy się indeksami: Przykład: Twój znajomy świetnie zarabia, ale przez cały czas martwi się, czy jego szef właściwie uwzględnia inflację podnosząc jego pensję. Rok temu zarabiał 2400zł, a w tym roku jego dochody wynoszą 2700zł miesięcznie, gdzie CPI dla roku poprzedniego równa się 147,7 i CPI dla roku bieżącego wynosi 169,1. Znajomy może stwierdzić, czy jego dochody rosną czy też nie nadążają za inflacją wykorzystując następującą formułę: CPI roku poprzedniego Wartość w zł roku poprzedniego = Wartość w zł roku bieżącego x ------------------------------------- CPI roku bieżącego Wartość realna bieżącego dochodu Twojego znajomego mierzonego w złotówkach z roku poprzedniego wynosi więc: 147,7 Wartość w zł roku poprzedniego = 2700zł x --------- = 2358,2zł 169,1 Na podstawie obliczeń widzimy, że za 2700 zł z roku bieżącego można kupić tyle dóbr i usług konsumpcyjnych, co za 2358,2 zł w roku poprzednim. Oznacza to, że obawy Twojego kolegi były słuszne, gdyż pomimo, że jego dochód nominalny wzrósł z 2400zł do 2700zł, to w ujęciu realnym zmalał z 2400zł do 2358,2zł. Dochód pieniężny znajomego więc rósł, lecz ceny rosły jeszcze szybciej, tak że siła nabywcza jego dochodu zmalała. 8
Pieniądz i polityka monetarna Gospodarka barterowa polega na bezpośredniej wymianie jednych towarów i usług na drugie. Gospodarka pieniężna pozwala ominąć niewygody związane z bezpośrednią wymianą dzięki użyciu pieniądza. Pieniądz to środek umożliwiający wymianę dóbr i usług, a jego funkcje może pełnić cokolwiek, co tylko jest akceptowane przez ludzi przy tej wymianie (kamienie, muszelki, złoto, diamenty, perły, banknoty, monety, zapisy na rachunkach bankowych). Własności pieniądza: trwały, przenośny, podzielny, jego podaż musi być ograniczona. Podstawowe funkcje pieniądza: 1. Pieniądz jako miernik wartości Pieniądz umożliwia oszczędność czasu i energii przy przeliczaniu, co ile jest warte, oraz upraszcza sposób dodawania wartości dóbr i usług. Firmy posługując się miernikiem pieniężnym mogą zsumować wszystkie nakłady obliczając koszty, mogą obliczyć przychody sumując wartości wszystkich sprzedanych produktów i usług i w końcu obliczyć zyski odejmując nakłady od przychodów. 2. Pieniądz jako środek wymiany Jest to najważniejsza spośród funkcji pieniądza, albowiem we współczesnych gospodarstwach pieniądz wchodzi niemal do wszystkich transakcji rynkowych. Jego istnienie umożliwia ominięcie podwójnej zgodności potrzeb niezbędnej w gosp. barterowej. 3. Pieniądz jako środek płatniczy (miernik odroczonych płatności) W przypadku konieczności płatności w przyszłości (np. zakup na raty, obligacje) za zawartą transakcję Pieniądz umożliwia dokonywanie zapłaty z uwzględnieniem inflacji (inflacja związana jest z istnieniem pieniądza, którego wartość realna nie odpowiada jego wartości nominalnej). 4. Pieniądz jako środek tezauryzacji Oszczędności, czyli gromadzenie majątku, za które można kupić dobra i usługi w przyszłości, mogą przyjmować postać pieniądza. To na ile pieniądze są dobrym środkiem gromadzenia majątku (tezauryzacji) zależy od stopy inflacji. Im jest ona większa tym pieniądze bardziej tracą swoją wartość. Motywy posiadania pieniądza: transakcyjny robienie rutynowych zakupów i płatności, ostrożnościowy - na przypadek poniesienia niespodziewanych kosztów, np. nieszczęśliwego wypadku, spekulacyjny sfinalizowanie niespodziewanej bardzo korzystnej transakcji. 9
Popyt na pieniądz (MD demand for money) określany jako posiadanie określonego zasobu pieniądza w określonym czasie, miejscu i warunkach, jest to zależność między wielkością zasobu pieniądza, jaki ludzie chcą posiadać, a stopą procentową. Krzywa popytu na pieniądz pokazuje graficznie zależność między wielkością zasobu pieniądza, jaki ludzie chcą utrzymać, a wielkością stopy procentowej. Wzrost dochodów powoduje wzrost popytu na pieniądz, gdyż ludzie dysponując większym dochodem, chcą zawierać więcej transakcji (powoduje przesunięcie krzywej MD na prawo). Podaż pieniądza (MS supply of money) jest to ilość pieniądza dostępna w gospodarce, która zależy od tego, co zostanie uznane za pieniądz. Obecnie za pieniądz uznaje się banknoty i monety (gotówkę) oraz depozyty bankowe (bieżące i oszczędnościowe), więc podaż pieniądza (M1) tworzy gotówka w obiegu oraz depozyty na rachunkach bankowych. Podaż pieniądza (regulowana przez bank centralny) jest stała i nie zmienia się wraz ze zmianami stopy procentowej! Depozyty bieżące są płatne na żądanie, więc właściciel depozytu ma zawsze dostęp do pieniędzy, lecz płaci za to niższym oprocentowaniem depozytu. Depozyty oszczędnościowe przynoszą większy dochód (są wyżej oprocentowane), ale za to właściciel depozytu zobowiązuje się nie podejmować pieniędzy przed uwzględnionym terminem. Jeśli podejmie pieniądze wcześniej, to przepadają odsetki, których bank nie wypłaci. Krzywa podaży pieniądza pokazuje graficznie, jaka ilość pieniądza, zdefiniowanego jako M1, jest dostępna w gospodarce. Równowaga na rynku pieniężnym powstaje na rynku pieniężnym, jeśli stopa procentowa wyznaczona jest przez punkt przecięcia krzywych popytu i podaży pieniądza. Stopa procentowa równowagi to taka stopa procentowa, która jest wyznaczona przez punkt przecięcia krzywych popytu i podaży pieniądza. Depozyty bankowe umożliwiają udzielanie pożyczek przez banki. Depozyty mogą być wycofane przez ich właścicieli, więc banki zobowiązane są do utrzymywania określonej stopy rezerw obowiązkowych. 10
Stopa rezerw obowiązkowych określa jaką część depozytów banki muszą zatrzymać w skarbcach jako rezerwę obowiązkową. Bank centralny a polityka monetarna Polityka monetarna (pieniężna) jest rodzajem polityki gospodarczej, a polega na kształtowaniu podaży pieniądza w gospodarce. Bank centralny (BC) decyduje o wielkości podaży pieniądza w gospodarce, oddziałując na wielkość produkcji, zatrudnienia i inflacji. W Polsce rolę banku centralnego pełni NBP. Funkcje banku centralnego: 1. Emitowanie banknotów czyli BC jest tzw. bankiem emisyjnym, który reguluje ilość pieniądza w obiegu rynkowym. 2. Pełnienie roli banku banków ponieważ prowadzi rachunki innych banków i udziela im pożyczek. 3. Obsługuje skarb państwa prowadzi rachunki rządowe i przeprowadza w imieniu rządu operacje finansowe w kraju i za granicą, udziela rządowi pożyczek. 4. Rola centrum walutowego kraju decyduje o zapasach złota i walut zagranicznych, przeprowadza operacje interwencyjne w obronie kursu waluty krajowej. 5. Wykonywanie pewnych czynności administracyjnych np. kontrola banków. Narzędzia polityki monetarnej: 1. Operacje otwartego rynku polegają na zakupie i sprzedaży papierów wartościowych bankom i szerokiej publiczności. Kupując na otwartym rynku papiery wartościowe BC przyczynia się do zwiększenia rezerw w bankach i ilości pieniądza w obiegu, gdyż za ściągnięte z rynku papiery wartościowe bank płaci pieniądzem, co prowadzi do wzrostu udzielanych kredytów przez banki, czyli do wzrostu podaży pieniądza, obniżając jednocześnie stopę procentową. Sprzedaż na otwartym rynku papierów wartościowych prowadzi do odwrotnych rezultatów: banki i ludzie płacą pieniędzmi za papiery wartościowe, a więc udzielanie kredytów przez banki ulega ograniczeniom, prowadzi to do zmniejszenia podaży pieniądza i podwyższenie stopy procentowej. 2. Wyznaczenie stopy i rezerw obowiązujących determinuje wielkość kredytów udzielanych przez banki. Jeśli stopa rośnie, to większa część depozytów musi pozostawać w skarbcu jako rezerwa obowiązkowa. Pozostaje wtedy mniej środków do udzielania kredytów, co prowadzi do ograniczenia podaży pieniądza. Obniżenie stopy rezerw obowiązkowych zwiększa ilość kredytów udzielanych przez banki, co sprawia, że podaż pieniądza rośnie. 3. Określenie stopy redyskontowej Ceną za kredyty zaciągane w banku centralnym jest stopa procentowa, zwana stopą redyskontową, której wysokość wpływa na wielkość kredytów udzielanych przez banki: Niższa stopa redyskontowa łatwiejsze zaciąganie kredytów przez banki, czyli prowadzi do wzrostu ich rezerw i zwiększenia udzielanych przez nie kredytów. Prowadzi to do wzrostu podaży pieniądza. Podwyższeniu stopy redyskontowej towarzyszy zmniejszenie podaży pieniądza. 11
Polityka monetarna Popyt na fundusze kredytowe zgłaszany jest przez firmy, które chcą dokonywać inwestycji. Podaż funduszy kredytowych tworzą oszczędności gospodarstw domowych składanych w bankach i innych instytucjach finansowych. Polityka monetarna polega na wpływaniu przez BC na wielkość podaży pieniądza w gospodarce, określając stopę redyskontową i stopę rezerw obowiązkowych; przeprowadza operacje otwartego rynku; decyduje o podaży kredytów na rynkach finansowych; wyznacza pożądaną podaż pieniądza w gospodarce, prowadzi do wyznaczenia stopy procentowej w równowadze. CS podaż kredytów (supply of credits) CD popyt na kredyty (demand for credits) Ekspansywna polityka monetarna polega na takim wykorzystaniu narzędzi polityki monetarnej, które prowadzi do zwiększenia podaży kredytów, a więc do zwiększenia podaży pieniądza w gospodarce. Prowadzi do wzrostu zagregowanej podaży, a po pewnym czasie również do wzrostu zagregowanego popytu. Restrykcyjna polityka monetarna polega na takim wykorzystaniu narzędzi polityki monetarnej, które prowadzi do umniejszenia podaży kredytów, a więc do zmniejszenia podaży pieniądza w gospodarce. Prowadzi do zmniejszenia zagregowanej podaży, a po pewnym czasie nawet do zmniejszenia zagregowanego popytu. Konsekwencje dla gospodarki spowodowane wyznaczeniem stopy procentowej Zmiany stopy procentowej towarzyszą polityce monetarnej, natychmiast wpływają na zmiany wydatków inwestycyjnych, które oddziałują podwójnie: prowadzą do zmian zagregowanego popytu i mają wpływ na możliwości produkcyjne gospodarki. Jeśli inwestycje są promowane to rośnie zasób kapitału w gospodarce. Hamowanie inwestycji oznacza wolniejszy wzrost gospodarczy. Konsekwencje stosowania polityki monetarnej Ekspansywna polityka monetarna jest realizowana przez bank centralny, jeżeli gospodarka znajduje się w depresji, prowadzi do wzrostu inwestycji i wzrostu zagregowanego popytu. Dzięki temu rośnie wielkość produkcji w gospodarce i nie występują zjawiska inflacyjne. Jeśli gospodarka osiągnęła pełne zatrudnienie, to cały wzrost inwestycji prowadzi jedynie do wzrostu poziomu cen. 12
Polityka monetarna a polityka fiskalna Polityka fiskalna jest rodzajem polityki gospodarczej, na którą składają się wydatki rządowe, podatki i transfery oddziałujące na poziom zagregowanych wydatków w gospodarce. Rząd realizuje politykę fiskalną, posługuje się jej narzędziami i jest odpowiedzialny za je realizację przed parlamentem. Polityka monetarna BC ją realizuje i odpowiada przed sejmem za posługiwanie się narzędziami monetarnymi i osiągniętymi z ich wykorzystaniem rezultatami. Ekspansywna polityka fiskalna polega na zwiększeniu wydatków rządowych lub obniżeniu podatków albo też zwiększeniu transferów w celu doprowadzenia do wzrostu zagregowanego popytu. Restrykcyjna polityka fiskalna polega na zmniejszeniu wydatków rządowych lub podwyższeniu podatków albo też zmniejszeniu transferów w celu doprowadzenia do ograniczenia nadwyżkowego zagregowanego popytu. Porównanie polityki fiskalnej i monetarnej: 1) Polityka fiskalna i monetarna wpływają na funkcjonowanie gospodarki w odmienny sposób, pomimo że mają podobny wpływ na zagregowany popyt. Polityka fiskalna często powoduje problemy na rynkach kredytowych, gdyż np. ekspansywna polityka fiskalna prowadzi do wzrostu stopy procentowej wywołując zmniejszenie wydatków inwestycyjnych. Polityka monetarna jest skuteczna jedynie wtedy, gdy prowadzi do obniżenia stopy procentowej i wzrostu inwestycji. 2) Polityka monetarna wywołuje bardzo pożądane skutki dla wzrostu zagregowanej podaży, ale działa z dużym opóźnieniem. Polityka fiskalna gwarantuje większą skuteczność w krótszym czasie, ale prowadzi do pewnych problemów w okresie długim. 3) W krótkim czasie obie polityki powodują podobne skutki, jeśli chodzi o inflację. W okresie długim polityka ta prowadzi do niższych inflacji, która skłania do większych inwestycji. 4) Polityka fiskalna i monetarna mogą ze sobą współpracować lub nawzajem się znosić. Jeśli polityki te pozostają w konflikcie, to żadna z nich nie jest skuteczna, a problemy gospodarcze się pogłębiają. 13
Rząd i polityka fiskalna Rząd może wpływać na funkcjonowanie gospodarki w celu np. zmniejszenie stopy bezrobocia, zduszenie inflacji. Wykorzystuje on w tym celu wiele instrumentów ekonomicznych i prawnych poprzez np.: przedkładanie sejmowi projektów ustaw regulujących sferę gospodarczą, udzielanie koncesji, realizację określonej polityki fiskalnej, dokonywanie bezpośrednich interwencji. Funkcje rządu w gospodarce: 1. Funkcja alokacyjna polega na działalności prowadzącej do lepszej alokacji dóbr i usług, niż mógłby to zrobić mechanizm rynkowy (np. w warunkach monopolu). Dobra publiczne dostarczane są przez rząd całemu społeczeństwu nieodpłatnie: Mogą nimi być: obrona narodowa, państwowa służba zdrowia, państwowe szkolnictwo, ochrona porządku publicznego przez policję, straż pożarna, oświetlanie ulic, budowa autostrad. Charakteryzują się: Każdy mieszkaniec kraju może z nich korzystać, nie ograniczając przy tym możliwości korzystania z nich przez innych, a także nie musi płacić za konsumpcję tego rodzaju dóbr. Mogą być alokowane przez rząd w różny sposób wywierając wpływ na różne sektory gospodarki. 2. Funkcja dystrybucyjna polega na działalności prowadzącej do sprawiedliwszego podziału dochodu i bogactwa w stosunku do tego, który jest osiągany dzięki mechanizmowi rynkowemu. Rząd występuje w obronie najbiedniejszych, więc wyższe dochody opodatkowane są bardziej, biedni dostają różne zasiłki (dla bezrobotnych) i dotacje. Transfery są to dotacje ze strony rządu na rzecz najuboższych, w zamian za które rząd nie otrzymuje żadnych dóbr ani usług. Świadczone są także dotacje przedsiębiorstwom, czyli subsydia. 3. Funkcja stabilizacyjna polega na działalności prowadzącej do osiągnięcia pełnego zatrudnieni, stabilizacji cen i wzrostu gospodarczego, czyli stanu, którego samodzielnie nie może zapewnić mechanizm rynkowy. Rząd odpowiedzialny jest za poziom życia obywateli kraju, którym rządzi, i dlatego został wyposażony w specjalne narzędzia, aby strzec ich interesów. Polityka fiskalna jest rodzajem polityki gospodarczej, na którą składają się wydatki rządowe, podatki i transfery oddziałujące na poziom zagregowanych wydatków w gospodarce. Rząd realizuje politykę fiskalną, posługuje się jej narzędziami i jest odpowiedzialny za je realizację przed parlamentem. Celem polityki fiskalnej jest zwiększanie produkcji oraz ograniczenie bezrobocia. 14
Ekspansywna polityka fiskalna polega na zwiększeniu wydatków rządowych lub obniżeniu podatków albo też zwiększeniu transferów w celu doprowadzenia do wzrostu zagregowanego popytu. Restrykcyjna polityka fiskalna polega na zmniejszeniu wydatków rządowych lub podwyższeniu podatków albo też zmniejszeniu transferów w celu doprowadzenia do ograniczenia nadwyżkowego zagregowanego popytu. Narzędzia polityki fiskalnej: 1. Wydatki rządowe: Wydatki rządowe rosną zwiększają się zagregowane wydatki w gospodarce rośnie zagregowany popyt rośnie r-pnb (czyli wielkość produkcji) i/lub rosną ceny (w zależności od krzywej zagregowanej podaży). Zagregowany popyt zawsze rośnie więcej niż wynosi wzrost wydatków rządowych na skutek pomnażania się dotychczasowych wydatków konsumpcyjnych dokonywanych przez ludzi (w zależności od tzw. krańcowej skłonności do konsumpcji MPC stanowi tę część dodatkowego dochodu, która jest konsumowana)! zmiana konsumpcji MPC = 100% zmiana dochodów Wydatki rządowe tworzą słabnącą falę: wydatków dochodów wydatk. dochodów... Mnożnik wydatków rządowych pokazuje wpływ zmian wydatków rządowych na wielkość zagregowanego popytu w gospodarce, a wyraża się formułą: 1 Zmiana AD = MnożnikWR ZmianaWR; MnożnikWR = 1 MPC Wpływ wydatków rządowych na gospodarkę: 1. Gospodarka w depresji: Wzrost wydatków rządowych spowoduje wzrost produkcji i zatrudnienia. 2. Gospodarka w stanie pełnego zatrudnienia: Wzrost wydatków rządowych spowoduje wzrost poziomu cen, czyli inflację. 2. Podatki stanowią podstawowe źródło dochodów służących finansowaniu wydatków rządu. Ponadto są samodzielnym narzędziem polityki stabilizacyjnej i służą do wpływania na wielkość zagregowanego popytu, niezależnym od innych narzędzi polityki fiskalnej. Podatki wywierają pośredni wpływ na zagregowany popyt. Dochód do dyspozycji jest to część dochodu, jaka pozostaje po opłaceniu podatków i która może być przeznaczona na wydatki. Rząd zmieniając podatki, zmienia dochód do dyspozycji, jaki ludzie dysponują, który może wpływać na wydatki przez nich dokonywane. Mnożnik podatków pokazuje wpływ zmian podatków na wielkość zagregowanego popytu w gospodarce i wyraża się formułą: MPC Zmiana AD = MnożnikP ZmianaP; MnożnikP = 1 MPC 15
Wpływ podatków na gospodarkę: 1. Gospodarka w depresji: zmniejszenie podatków spowoduje wzrost produkcji i zatrudnienia. 2. Gospodarka w stanie pełnego zatrudnienia: zmniejszenie podatków spowoduje wzrost poziomu cen, czyli inflację. Rodzaje podatków: 1. przychodowe (rolny i leśny, np. podatek gruntowy) opierają się na cechach świadczących o osiąganych dochodach (np. ilości i jakości gruntu), więc wyznaczane są nie na podstawie rzeczywistych dochodów! Przy jego naliczaniu nie uwzględnia się kosztów poniesionych na uzyskanie przychodów, a jedynie przez domniemanie przyjmuje się, że dochód został otrzymany. 2. dochodowe (od osób fizycznych i prawnych oraz wzrostu wynagrodzeń) naliczane są od nadwyżki przychodów nad poniesionymi kosztami uzyskania tych przychodów. 3. majątkowe (od nieruchomości, środków transportu, spadków i darowizn, obrotu majątkiem) naliczane od posiadanego majątku, są bardzo zróżnicowane i mają za zadanie uzupełniać podatki dochodowe. 4. od wydatków konsumpcyjnych (VAT, akcyzowy, od gier) naliczane w momencie płacenia za kupowane dobro lub usługę. Ich ciężar ponosi konsument, zaś podatnikiem jest sprzedawca. 3. Transfery są to dotacje ze strony rządu na rzecz najuboższych, w zamian za które rząd nie otrzymuje żadnych dóbr ani usług. Mnożnik transferów pokazuje wpływ zmian transferów przekazywanych przez rząd na wielkość zagregowanego popytu w gospodarce i wyraża się formułą: MPC Zmiana AD = MnożnikT ZmianaT; MnożnikT = 1 MPC Deficyt budżetowy powstaje, gdy rząd wydaje więcej niż uzyskuje dochodów. Rząd zaciąga pożyczki (w kraju lub za granicą) na pokrycie deficytów budżetowych. Powstaje wtedy tzw. dług publiczny. Rząd spłaca długi wraz z odsetkami z wpływów z podatków oraz zaciągania następnych pożyczek. Skutki pożyczania pieniędzy przez rząd: w kraju powoduje niedobór kapitału, co prowadzi do ograniczenia jego podaży, a więc ograniczenia inwestycji przez firmy, co ogranicza wzrost zagregowanej podaży w sektorze prywatnym. Co bardziej pomaga gospodarce: To, co czyni rząd, czy to co dostarczyliby producenci sektora prywatnego? za granicą odsetki od pożyczek nie wzbogacają krajowych instytucji finansowych, lecz zagraniczne powodując ograniczenie wzrostu r-pnb. 16
Polityka monetarna realizuje ją bank centralny i odpowiada przed sejmem za posługiwanie się jej narzędziami i osiągniętymi z ich wykorzystaniem rezultatami. Polityka fiskalna realizuje ją rząd, posługuje się jej narzędziami i jest odpowiedzialny za je realizację przed parlamentem. Działania rządu i banku centralnego muszą być skoordynowane (np. w przypadku dużego bezrobocia zdecydowano się na stosowanie ekspansywnej polityki monetarnej i fiskalnej (tj. przez wzrost zagregowanego popytu) w celu zwiększenia produkcji i zatrudnienia)! W odwrotnym wypadku działania te znoszą się wzajemnie, prowadząc do jeszcze większego kryzysu gospodarczego! Porównanie polityki fiskalnej i monetarnej: 5) Polityka fiskalna i monetarna wpływają na funkcjonowanie gospodarki w odmienny sposób (w innych sektorach), pomimo że mają podobny wpływ na zagregowany popyt. Polityka fiskalna często powoduje problemy na rynkach kredytowych, gdyż np. ekspansywna polityka fiskalna prowadzi do wzrostu stopy procentowej wywołując zmniejszenie wydatków inwestycyjnych. Polityka monetarna jest skuteczna jedynie wtedy, gdy prowadzi do obniżenia stopy procentowej i wzrostu inwestycji. 6) Polityka monetarna wywołuje bardzo pożądane skutki dla wzrostu zagregowanej podaży, ale działa z dużym opóźnieniem. Polityka fiskalna gwarantuje większą skuteczność w krótszym czasie, ale prowadzi do pewnych problemów w okresie długim. 7) W krótkim czasie obie polityki powodują podobne skutki, jeśli chodzi o inflację. W okresie długim polityka ta prowadzi do niższych inflacji, która skłania do większych inwestycji. 8) Polityka fiskalna i monetarna mogą ze sobą współpracować lub nawzajem się znosić. Jeśli polityki te pozostają w konflikcie, to żadna z nich nie jest skuteczna, a problemy gospodarcze się pogłębiają. Dylematy związane z wyborem określonej polityki: Zwalczanie inflacji poprzez stosowanie restrykcyjnej polityki fiskalnej i monetarnej. x Zwalczanie bezrobocia poprzez stosowanie ekspansywnej polityki fiskalnej i monetarnej. Trudne pytanie: Który problem jest w gospodarce bardziej dotkliwy? Podsumowanie: Mądra polityka monetarna prowadzi do inwestycji wzrostu zagregowanej podaży wzrostu zagregowanego popytu. Polityka fiskalna prowadząc do wzrostu zagregowanej podaży wywołuje niepożądane skutki w postaci zniechęcania do inwestowania wyhamowanie wzrostu zagregowanej podaży wzrost poziomu cen. W gospodarce powinna być więc stosowana wyłącznie polityka monetarna, bo powoduje długofalowo lepsze skutki, zaś wpływ polityki fiskalnej daje większy stopień pewności uzyskanych rezultatów niż w przypadku stosowania polityki monetarnej. 17
Oddziaływanie rządu i banku centralnego na gospodarkę Kreowanie pieniądza przez banki możliwe jest dzięki depozytom bankowym: Przykład: Załóżmy, że stopa rezerw obowiązkowych wynosi 10%. Oznacza to, że tylko 90% wartości depozytów opuszcza banki w postaci udzielonych kredytów: Pan Brodacz wpłaca do Banku Śląskiego 100 mln zł 10 mln zł rezerwy BŚ 90 mln zł kredyty Bank Śląski udziela kredytu firmie Cukierek w wysokości 90 mln zł, przypisując na jej rachunek kwotę 90 mln zł (podaż pieniądza wzrosła o 90 mln zł!) Firma Cukierek wydaje otrzymane 90 mln zł na modernizację linii produkcyjnej (wzrost r-pnb) płacąc za zakupione maszyny firmie EuRoboty, która wpłaca otrzymane pieniądze do banku PKO BP. Bank PKO BP zmuszony jest zgodnie z obowiązującymi przepisami zwiększyć swoje rezerwy o 9 mln zł, a pozostałą kwotę, tj. 81 mln zł przeznaczyć na udzielanie kredytów. Powyższy schemat: depozyty kredyty inwestycje wydatki powtarza się kreując pieniądz o wartości 900 mln zł, co daje łączną wartość depozytów w wysokości 1000 mln zł, albowiem: Mnożnik depozytów bankowych (D) jest odwrotnością stopy rezerw obowiązkowych (R): D = 1 R Jeśli więc depozyt pana Brodacza wynosił 100 mln zł, a R = 10%, to mnożnik depozytów D = 10. Podsumowanie: Im mniejsza krańcowa skłonność do konsumpcji, tj. im większa część pieniędzy jest oszczędzana przez społeczeństwo i składana w postaci depozytów bankowych (wzrasta podaż kredytów obniżenie stóp procentowych), tym szybszy wzrost gospodarczy spowodowany większą ilością inwestycji (zwiększając zagregowany popyt i r-pnb) osiągniętych dzięki większej ilości pieniądza dostępnych w gospodarce wykreowanego przez banki. Ekspansywne wykorzystanie narzędzi monetarnych CS podaż kredytów CD popyt na kredyty AS zagregowana podaż AD zagregowany popyt I inwestycje r-pnb realny produkt narodowy brutto 18
Restrykcyjne wykorzystanie narzędzi monetarnych Wpływ wzrostu wydatków rządowych w wysokości 100 mln zł na gospodarkę dzięki mechanizmowi mnożnikowemu poziom cen wzrost zagregowanego popytu o 250 mln zł gospodarka z pełnym zatrudnieniem AD 0 AD 1 gospodarka w depresji AD 0 gospodarka z pewnym stopniem bezrobocia AD 1 AD 0 AD 1 r-pnb 0 r-pnb 1 r-pnb 0 r-pnb 1 r-pnb 19
Skutki gospodarcze stosowania narzędzi polityki ekspansywnej i restrykcyjnej Załóżmy, że w gospodarka znajduje się w kryzysie i istnieje pewien stopień bezrobocia. Ekspansywna polityka monetarna: Bank dokonuje zakupu papierów wartościowych na otwartym rynku lub też obniża stopę redyskontową albo stopę rezerw obowiązkowych. Zwiększenie podaży kredytu (CS ) i pieniądza w gospodarce. Banki obniżają stopy procentowe, aby zachęcić kredytobiorców (i ). Obniżenie stóp procentowych wywołuje zwiększenie popytu na kredyty (CD ). Wzrost inwestycji (I ) dzięki zaciągniętym kredytom. Wzrost zagregowanego popytu (AD ) dzięki mechanizmowi mnożnikowemu. Wzrost produkcji (r-pnb ) Wzrost poziomu cen (Inflacja ) Wzrost zatrudnienia (Bezrobocie ) Ekspansywna polityka fiskalna: Rząd zwiększa wydatki rządowe lub obniża podatki albo też zwiększa transfery. Wzrost zagregowanego popytu (AD ) dzięki mechanizmowi mnożnikowemu. Wzrost produkcji (r-pnb ) Wzrost zatrudnienia (Bezrobocie ) Wzrost poziomu cen (Inflacja ) Druga fala skutków Wzrost popytu na kredyty (CD ) Wzrost stóp procentowych (i ) Zmniejszenie wydatków inwestycyjnych (I ) Maleje zagregowany popyt (AD ) Maleje produkcja (r_pnb ) 20