Funkcje zabawy jako kryterium typu zmian, jakie pod wpływem zabawy dokonują się u dziecka. Zabawa jest nauką, Nauka zabawą. Im więcej zabawy, tym więcej nauki Glenn Doman Czym jest zabawa? Jakie jest jej znaczenie? Na te i inne pytania próbowali odpowiadać przedstawiciele róŝnych gałęzi wiedzy: biologii, psychologii, socjologii oraz pedagogiki. Przez zabawę rozumie się spontaniczną aktywność, podejmowaną bez jakiegoś zewnętrznego w stosunku do niej samej celu i stanowiącą jako całość źródło przyjemności obecnie doznawanej lub oczekiwanej. Są to czynności wykonywane dla rozrywki, odpręŝenia, to co cieszy i bawi, sprawia przyjemność. Ogólna definicja zabawy sformułowana przez Wincentego Okonia zawiera ponadto inne bardzo waŝne cechy zabawy. Autor powiada więc:...,,zabawa jest działaniem wykonywanym dla własnej przyjemności, a opartym na udziale wyobraźni, tworzącej nową rzeczywistość. Zabawa dziecka w wieku przedszkolnym jest bardzo często uwaŝana za najwaŝniejszy rodzaj działalności, który w gruncie rzeczy nie tylko dominuje nad wszystkimi innymi, ale je przeistacza, powodując, Ŝe czynności o charakterze pracy czy nauki stają się równieŝ zabawą. Jest ona dla najmłodszych dzieci najłatwiejszym, najbardziej przystępnym sposobem zapoznawania się z niezrozumiałym, wielkim i tajemniczym światem, przeŝywania występujących zjawisk i sytuacji, sprowadzonych do kategorii prostych, łatwych i przyjemnych doznań. Jednym z waŝniejszych zadań przedszkola jest zapewnienie kaŝdemu dziecku warunków aktywnego działania - wyraŝania własnej inicjatywy, rozwijania samodzielności i zdolności twórczych, zapewnienie swobody w zabawie. Określone działanie dziecka tylko wtedy mieści się w pojęciu zabawy, gdy podejmuje ją ono z ochotą i gdy w miarę swych moŝliwości jest w niej twórcą, gdy ma wolny wybór jej treści, rodzaju, tworzywa, partnerów. Zabawa, zabawka, przestrzeń dla zabawy są waŝnymi czynnikami sprzyjającymi poŝytecznemu spędzaniu czasu w przedszkolu. DuŜą rolę
w organizowaniu i przebiegu zabawy spełnia takŝe nauczycielka, która ukierunkowuje dziecięce zabawy. W toku zabawy i pracy dziecko uczy się od początku, od najmłodszych lat wielu ciekawych i poŝytecznych rzeczy. Uczy się wykonywania najprzeróŝniejszych czynności, od najprostszych - stopniowo do bardziej skomplikowanych, uczy się operowania róŝnymi przyborami do zabawy i pracy oraz zuŝytkowania materiału. Współczesna psychologia wskazuje wiele róŝnorodnych funkcji zabaw dziecięcych, podkreśla się teŝ ich ogromne znaczenie dla rozwoju wszystkich sfer osobowości dziecka: Funkcje zabawy. Posługując się kryterium zmian jakie pod wpływem zabawy dokonują się u dziecka E. Hurlock wyróŝnia cztery funkcje zabawy. Są to: 1. Funkcja kształcąca dziecko w zabawie kształci swoje zmysły, doskonali sprawność motoryczną, wzbogaca wiedze o samym sobie, to znaczy umoŝliwia poznanie swoich moŝliwości i uczy się je doskonalić. 2. Funkcja wychowawcza dziecko szczególnie w zabawach grupowych przyswaja róŝne normy, uczy się przestrzegania reguł postępowania w róŝnych sytuacjach, uczy się przestrzegania umów z innymi ludźmi. 3. Funkcja terapeutyczna czyli inaczej korekcyjna w zabawie dziecko ma moŝliwość z jednej strony uwolnienia się od dręczących je napięć, emocji, a z drugiej strony uczy się róŝnych sposobów wyraŝania swoich uczuć oraz rozwiązywania swoich osobistych problemów. Przykładem zachowań, poprzez które dziecko ujawnia swoje emocje w zabawie mogą być zachowania,, niestosowne ( nie wolno, nie wypada) : głośne okrzyki, tupanie, rzucanie piachem, kamieniami, rozbijanie czegoś, bicie lalek,,, niszczenie zabawek. Zachowania te mają swoje właściwe miejsce, są adekwatne do biegu wydarzeń, są czymś naturalnym w tej sytuacji. Ingerencja dorosłego niszczy nie tylko umowny świat zabawy dzieci, ale przede wszystkim wymusza tłumienie przeŝywanych emocji. Spostrzegając zachowania dziecka zewnętrznie obserwowalne próbujemy poznać przyczyny tego zachowania i to zarówno świadomego jak i nieświadomego. Dopiero poznanie rzeczywistych przyczyn zachowań czy trudności dziecka pozwala nam na określoną działalność terapeutyczną. Zasady terapeutyczne zabawy (7 zasad terapii pośredniej): 1. zasada nakierowania się (brak uwag i pochwał, ) 2. zasada nieprzyspieszania (nie przyspieszać zabawy) 3. zasada Ŝyczliwości (przyjazne stosunki z dzieckiem, nie narzucanie się)
4. zasada usprawiedliwiania (powstrzymywanie się od krytyki, pozbycie się lęku, postawy obrony) 5. zasada przyzwalania (bawi się tak jak chce, swobodna atmosfera) 6. zasada refleksji nad sferą uczuć (skłaniamy dziecko do refleksji) 7. zasada ograniczania (pełna swoboda lecz musi wiedzieć, Ŝe nie wolno niszczyć zabawek) 4. Funkcja projekcyjna dzięki temu, Ŝe w zabawie dziecko wchodzi w róŝne sytuacje, wykonuje róŝne zadania, pełni róŝne role, a więc ujawnia pośrednio przez te wszystkie środki wiele swoich właściwości, dorosły moŝe odkryć i lepiej poznać róŝne problemy dziecka. Wnikliwe obserwowanie dziecka w trakcie róŝnych zabaw umoŝliwia poznanie wielu dotąd ukrytych mocnych i słabych stron. Ale przede wszystkim pozwala na odkrycie moŝliwości dziecka, tego, na co je stać w róŝnych sytuacjach. E. Hurlock bez przeprowadzenia klasyfikacji ujmuje funkcje zabawy od strony korzyści, jakie czerpie nieświadomie dziecko od zabawy. Według niej dziecko bawi się dla : 1. rozszerzania kręgu swoich doświadczeń w zabawie dziecko nie tylko samo jest ( bo musi być ) pomysłowe, ale korzysta z pomysłów innych osób dzieci lub dorosłych, wzbogacając swoje doświadczenia,, rozwija stopniowo zdolność dostrzegania bogactwa w otaczającym świecie rzeczywistym. 2. przyjemności związanej z nowymi doświadczeniami zmysłowymi i nowymi doświadczeniami emocjonalnymi wiąŝe się to z zaspokojeniem potrzeby wraŝeń; 3. rozwiązania kontaktów społecznych i usprawnienia swojej komunikacji z innymi w zabawie dziecko uczy się sposobów nawiązywania i podtrzymywania kontaktów społecznych w róŝnorodnych sytuacjach, uczy się wyraŝać swoje myśli i uczucia w aprobowany społecznie sposób, uczy się właściwie rozumieć komunikaty werbalne, a szczególnie zabawy, uczy się trafnego spostrzegania społecznego, rozpoznawania stanu emocjonalnego partnera, jego punktu widzenia, uczy się więc takŝe rozumienia cudzych stanów i cudzych argumentów, a takŝe coraz lepiej poznaje samego siebie i odkrywa swoje słabe i mocne strony, odkrywa swoje moŝliwości; 4. by wyrazić tłumione dotąd emocje przede wszystkim by pozbyć się agresywności ( bezpieczniej społecznie jest ją wyładować w zabawie ) i by zapanować nad lękiem. 5. zaspokajania istotnych potrzeb rozwojowych, szczególnie potrzeby poznania i przekształcania rzeczywistości przez własną aktywność;
6. rozszerzania zakresu orientacji w waŝnych obszarach świata, przyrody, świata przedmiotów i świata ludzi, dzięki temu dziecko uczy się coraz lepiej rozumieć rzeczywistość, odróŝnić ją od fikcji; 7. kształtowania zdolności od podporządkowania swej aktywności i impulsywności dąŝeń zewnętrznym wymaganiom ( normy, reguły, przepisy ról i umowy); 8. kształtowania się struktury złoŝonych form działalności, zdolności do samodzielnego i odpowiedzialnego podejmowania i wykonywania zadań; 9. rozwoju myślenia przyczynowo - skutkowego ; 10. doskonalenia róŝnych funkcji psychomotorycznych; Generalnie moŝemy powiedzieć, iŝ dzięki zabawie i w toku zabawy kształtuje się u dziecka zdolność do działań intencjonalnych w róŝnych sferach jego aktywności, zarówno w odniesieniu do świata ludzi, jak i świata przedmiotów. Wskazówki dla nauczycieli i rodziców dotyczących zabawy dzieci. 1.Zabawa jest działaniem swobodnym, podjętym dobrowolnie z własnej woli, nie pod przymusem czy na skutek zewnętrznych poleceń. Jak pisze J. Huizinga:,, nakazana zabawa nie jest juŝ zabawą (....). Nie zostaje ona narzucona koniecznością fizyczną, a tym bardziej obowiązkiem moralnym. Nie jest zadaniem. Złamaniem tej zasady czy jej naruszeniem są takie polecenia np. polecenia dawane przez dorosłego,, pobaw się teraz sam,,, rób co chcesz itp. 2.,, Bawienie się dziecka nie musi dawać bezpośrednich i łatwo uchwytnych korzyści. O nie rozumieniu tej niezwykle istotnej właściwości zabawy świadczą takie wypowiedzi dorosłych kierowane do dzieci, np.,, przestań się bawić, zajmij się czymś poŝytecznym.,, Kończcie juŝ te zabawy, rozpoczynamy zajęcia ( tzn. będziemy się uczyć czegoś poŝytecznego), wypowiedzi rodziców kierowane do nauczycielek w przedszkolu:,, dlaczego oni ciągle się bawią, niech wreszcie zaczną się uczyć, czytać, liczyć..., czy wreszcie wypowiedzi samej nauczycielki:,, zakończyliśmy zajęcia moŝecie się trochę pobawić, robić, co chcecie, ale takŝe wypowiedzi dzieci kierowane do dorosłych :,, czy wolno juŝ się bawić?,,, juŝ zrobiłem wszystko, co do mnie naleŝało - czy mogę się teraz pobawić?. 3.Dziecko uczy się zatem róŝnymi sposobami, ale jak ma postępować dorosły, by aktywność dziecka była jak najczęściej jego własną aktywnością? Musi pamiętać o dwóch sprawach: - u dziecka powinny występować działania podejmowane spontanicznie, z
własnej woli, działania które dorosły jedynie zainspirował, coś podpowiedział i wreszcie działania, które dorosły bardziej czy mniej ukierunkował; - nie moŝe istnieć problem wyboru między działaniami motywowanymi * motywem typu,,chcę bo mam na to ochotę i motywem typu "muszę", bo boję się kary lub odebrania nagrody. 4.Aby dziecko mogło twórczo działać tzn. odkrywać dla siebie coś nowego, zdobywać wiedzę, opanowywać róŝne umiejętności musi mieć odpowiednio zorganizowane materialne środki do działania. Nauczyciel powinien mu to umoŝliwić, zadbać o otoczenie przedszkolaka. Sala przedszkolna podzielona na kąciki zainteresowań, miejsca zabaw, zakamarki zachęci do wyboru aktywności i umoŝliwi zabawę, która nie będzie przeszkadzała innym. RóŜnorodne przybory plastyczne, zabawki zmuszające do myślenia i manipulacji, bogaty materiał przyrodniczy, skrzynie,,skarbów i elementy garderoby, róŝnorodne poduszki, ksiąŝki, teatrzyki będą zachęcały do działania pod warunkiem, Ŝe pozostają do swobodnej decyzji dzieci. Monotonia wyposaŝenia zabija inicjatywę dzieci. LITERATURA: 1.J. Huizinga :,, Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury Warszawa 1988r. 2.M. Tyszkowa :,, Aktywność dzieci i młodzieŝy Warszawa 1982r 3.Bogdanowicz Z. Zabawy dydaktyczne dla przedszkoli Warszawa 1968 PZWS 4.Wincenty Okoń, Słownik Pedagogiczny Warszawa 1981 r. opracowała: Katarzyna Jajszczak