ISSN 1899-5772 Journal of Agrbusness and Rural Development www.jard.edu.pl 4(14) 2009, 149-156 ABSORPCJA ŚRODKÓW PROW 2004-2006 PRZEZ GOSPODARSTWA O ZRÓŻNICOWANYM POTENCJALE EKONOMICZNYM Anna Zemńska, Ewa Kryluk-Dryjska Unwersytet Przyrodnczy w Poznanu Abstrakt. W zwązku z dużą aktywnoścą rolnków w ubeganu sę o przyznane pomocy w ramach dzałań zawartych w PROW 2004-2006 podjęto próbę zbadana zależnośc pomędzy potencjałem ekonomcznym gospodarstwa, określonym na podstawe syntetycznego mernka a nstrumentam wsparca w gospodarstwach z celowo wybranych powatów o rolnctwe ekstensywnym nskm stopnu powązana z rynkem (powat czarnkowsko-trzcaneck) oraz o rolnctwe ntensywnym wysokm stopnu powązana z rynkem (powat krotoszyńsk). Słowa kluczowe: PROW 2004-2006, benefcjenc PROW, potencjał ekonomczny WSTĘP Przystąpene do Un Europejskej postawło przed Polską możlwośc zdynamzowana procesów rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, obejmujących, mędzy nnym, przekształcena struktur rolnctwa gospodark żywnoścowej oraz poprawę warunków życa prowadzena dzałalnośc gospodarczej na terenach wejskch. Dzęk akcesj do Un Europejskej polske rolnctwo obszary wejske są wsperane fnansowo ze środków pochodzących z funduszy przeznaczonych na Wspólną Poltykę Rolną oraz funduszam strukturalnym. Wlkn [2006] napsał, że: Integracja europejska, a węc swobodny dostęp polskch producentów rolnych żywnoścowych do welkego rynku 450 mln konsumentów 1, a także możlwość skorzystana z rozbudowa- 1 Po rozszerzenu UE o Rumunę Bułgarę lczba meszkańców Un wzrosła do 490 mln. Copyrght Wydawnctwo Unwersytetu Przyrodnczego w Poznanu Adres do korespondencj Correspondng author: mgr Anna Zemńska, Katedra Ekonom Poltyk Gospodarczej w Agrobznese, Unwersytet Przyrodnczy w Poznanu, ul. Wojska Polskego 28, 60-637 Poznań, e-mal: zemnska@up.poznan.pl
150 A. Zemńska, E. Kryluk-Dryjska nej pomocy dla rolnctwa obszarów wejskch fnansowanej ze środków unnych, stworzyła nową, nespotykaną wcześnej szansę na poprawene kondycj polskego rolnctwa całej gospodark żywnoścowej. Jednocześne akcesja Polsk do Un Europejskej postawła przed Polską koneczność opracowana szczegółowych regulacj prawnych programów, które w precyzyjny sposób określałyby zasady przyznawana pomocy fnansowej. Jednym z takch programów był Plan Rozwoju Obszarów Wejskch na lata 2004-2006 (PROW), opracowany przez Mnsterstwo Rolnctwa Rozwoju Ws, ukerunkowany na aspekty społeczne, ekonomczne środowskowe tego rozwoju [Plan Rozwoju... 2004]. Program wsparca zawerał szerok wachlarz dzałań, zarówno o charakterze nwestycyjnym, jak środowskowym. Plan Rozwoju Obszarów Wejskch został uruchomony przez Agencję Restrukturyzacj Modernzacj Rolnctwa 2 serpna 2004 roku był współfnansowany z Sekcj Gwarancj Europejskego Funduszu Orentacj Gwarancj w Rolnctwe, a także z budżetu krajowego. Łączne na dzałana w ramach Programu przewdzano 3592,4 mln euro [Instrumenty... 2004]. Głównym benefcjentam programu PROW 2004-2006 byl rolncy to od ch aktywnośc zależało efektywne wdrażane programu. Rolncy w Polsce ne są grupą jednorodną, a kerowane przez nch gospodarstwa różną sę pod względem potencjału produkcyjnego możlwośc rozwoju. Już przed ntegracją z UE przeprowadzane analzy wskazywały, że skorzystają z nej przede wszystkm właśccele slnych towarowych gospodarstw rolnych [Poczta 2003]. Z badań Kryluk-Dryjskej [2009] wynka, że stopeń akceptacj dzałań strukturalnych UE przez rolnków jest uwarunkowany sytuacją ekonomczną oraz potencjałem produkcyjnym gospodarstw. Celem artykułu jest zbadane, jakm nstrumentam wsparca w ramach PROW 2004-2006 byl zanteresowan rolncy prowadzący produkcję w gospodarstwach o zróżncowanym potencjale produkcyjnym. Potencjał ten określono mędzy nnym poprzez wartość towarowej produkcj rolnczej, dochód z tej produkcj, a także nakłady nwestycyjne ponoszone w gospodarstwe oraz poprzez wydajność pracy. METODYKA BADAŃ W artykule przedstawono wynk badań anketowych, przeprowadzonych w okrese od wrześna do paźdzernka 2007 roku na celowo wybranej grupe 32 gospodarstw z powatu czarnkowsko-trzcaneckego 45 gospodarstw z powatu krotoszyńskego, które korzystały z dzałań PROW. W celu doboru powatów posłużono sę wskaźnkem Kopca określającym ntensywność zorganzowana produkcj rolnczej, wylczonym przez Pocztę n. [2000], który ustalono na podstawe struktury zasewów obsady zwerząt gospodarskch. Na podstawe tego wskazana jako powat z rolnctwem ekstensywnym wybrano czarnkowsko-trzcaneck, a jako powat z rolnctwem ntensywnym krotoszyńsk. W celu określena zależnośc pomędzy potencjałem produkcyjnym gospodarstwa a wyborem dzałana PROW 2004-2006 wykorzystano syntetyczny mernk potencjału ekonomcznego badanych gospodarstw, oblczony na podstawe metody bezwzorcowej [Wysock Lra 2003]. Journal of Agrbusness and Rural Development
Absorpcja środków PROW 2004-2006 przez gospodarstwa... 151 W perwszej kolejnośc dokonano wyboru zboru cech prostych, będących wyznacznkam cząstkowym rozpatrywanego zjawska, ustalono ch wartośc oraz za pomocą tablcy korelacj sprawdzono, czy cechy te są ze sobą skorelowane. Następne dokonano przekształcena destymulant nomnant do postac stymulant z jednoczesnym sprowadzenem ch wartośc do porównywalnośc za pomocą wzorów: 1. Stymulanty: 2. Destymulanty: 3. Nomnanty: z z z z x max mnx x mn x max max x x x mn x x mnx, x nom nomx mnx x maxx x, x nom max x nomx x Jako cechy proste przyjęto następujące wskaźnk: pełnozatrudnen/100 ha UR, wartość produkcj roślnnej/100 ha UR (zł), wartość produkcj zwerzęcej/100 ha UR (zł), średn dochód w gospodarstwe/100 ha UR (zł), wydatk nwestycyjne/100 ha UR (zł), wartość produkcj/pełnozatrudnonych (zł), wek rolnka. Do destymulant zalczono wskaźnk mówący o lczbe pełnozatrudnonych, przypadających na 100 ha, a do nomnant wek rolnka. Pozostałe wskaźnk zdefnowano jako stymulanty. Następne wyznaczono wartośc cechy syntetycznej poprzez przeprowadzene operacj uśrednena znormalzowanych wartośc cech prostych za pomocą ponższego wzoru. q 1 m z j 1 m ( = 1, 2,..., n) Otrzymane wartośc wskaźnków podzelono na trzy grupy typologczne, wyznaczając następujące przedzały: 1. k > x + σ k <0,541498; 0,408916) 2. x < k x + σ k <0,408916; 0,321914) 3. k x k <0,321914; 0,137406> 4(14) 2009
152 A. Zemńska, E. Kryluk-Dryjska Uzyskano w ten sposób zdefnowane grupy gospodarstw odpowedno o wysokm, średnm nskm potencjale ekonomcznym. Każdą z wytypowanych grup gospodarstw scharakteryzowano posługując sę metodam statystyk opsowej oraz przeanalzowano pod kątem wyboru dzałań PROW 2004-2006. WYNIKI BADAŃ Na podstawe przeprowadzonych badań anketowych dokonano typolog gospodarstw według potencjału ekonomcznego (tab. 1). Tabela 1. Typologa gospodarstw według potencjału produkcyjnego Table 1. Farms standarzaton by economc potental Wyszczególnene Specfcaton Wysok potencjał Średn potencjał Nsk potencjał Wartość wskaźnka Indcator value Lczba gospodarstw Number of farms Średna powerzchna gospodarstwa* (ha UR) Average farm s area n UAA Średna wartość rolnczej produkcj sprzedanej* (zł) Average value of market output (zł) Średna wartość rolnczej produkcj sprzedanej/ 1 ha UR* (zł) Average value of market output/1 UAA (zł) Średna wartość rolnczej produkcj sprzedanej/ 1 pełnozatrudnony (zł) Average value of market output/1 AWU (zł) Średna lczba pełnozatrudnonych/100 ha UR Average number of AWU/100 UAA Średna wartość nakładów nwestycyjnych/1 ha UR** Average value of nvestment/1 UAA Wek użytkownka gospodarstwa Age of the farm s holder Średn okres prowadzena gospodarstwa The average duraton of the holdng <0,5415;0,4089) <0,4089;0,3219) <0,3219;0,1374) 13 21 43 40 21 18 300 000,00 160 000,00 100 000,00 9 565,22 7 939,40 4 827,59 79 202,99 46 465,75 24 892,37 8,94 17,22 19,13 14 026,82 9 801,92 4 683,36 43 45 43 18 18 18 **Wyznaczono na podstawe medany. **Nakłady nwestycyjne ponesone w gospodarstwe od 2000 roku ne fnansowane z SAPARD funduszy UE. Źródło: opracowane własne na podstawe badań anketowych, n = 77. **Based on the medan. **Investment from 2000 (excludng SAPARD and UE funds nvestment). Source: own survey, n = 77. Journal of Agrbusness and Rural Development
Absorpcja środków PROW 2004-2006 przez gospodarstwa... 153 Grupę gospodarstw o wysokm potencjale ekonomcznym, w których wartość syntetycznego mernka była wększa od 0,4089, tworzyło 13 gospodarstw rolnych: sedem z powatu krotoszyńskego sześć z powatu czarnkowsko-trzcaneckego. Gospodarstwa te charakteryzowały sę najwększą spośród wszystkch grup wartoścą rolnczej produkcj sprzedanej, wyznaczonej zarówno dla pojedynczego gospodarstwa, jak na 1 ha UR wartośc medany dla tych welkośc wynosły odpowedno 300 9,5 tys. zł, nformując jednocześne o najwyższej produktywnośc tej grupy gospodarstw. Równeż średna powerzchna gospodarstwa, wynosząca 40 ha UR, była znaczne wększa nż w pozostałych grupach. Pod względem welkośc gospodarstwa zauważono jednak dość duże zróżncowane w badanej grupe, gdyż najmnejsze gospodarstwo mało 9,5 ha, a najwększe 153 ha. Swostą cechą tej grupy gospodarstw była najmnejsza lczba osób pełnozatrudnonych na 100 ha UR ponżej 9 osób, z których każda wytwarzała aż 79 tys. zł produkcj, co śwadczy o relatywne wysokej społecznej wydajnośc pracy w tych gospodarstwach relatywe wysokch nakładach na nwestycje, o dobrym techncznym wyposażenu gospodarstw należących do omawanej grupy. W grupe o średnm potencjale ekonomcznym znalazło sę 21 gospodarstw, pochodzących przeważne z powatu krotoszyńskego 15 gospodarstw. W połowe anketowanych gospodarstw z tego przedzału welkość gospodarstwa wynosła około 21 ha, a średna wartość rolnczej produkcj sprzedanej była prawe dwukrotne nższa nż w grupe gospodarstw o wysokm potencjale ekonomcznym meścła sę w grancach 160 tys. zł. Mnejsza była także produktywność oblczona na 1 ha UR, wynosząca necałe 8 tys. zł. W tych gospodarstwach wartość medany, oblczona dla średnej lczby osób pełnozatrudnonych na 100 ha UR, wynosła neco ponad 17, a wartość wytwarzanej przez każdą z nch produkcj 46,5 tys. zł. Gospodarstwa z grupy o nskm potencjale ekonomcznym charakteryzowały sę najmnejszą wartoścą syntetycznego mernka, wynoszącą ponżej 0,321914. Grupa ta była najlcznejsza obejmowała 43 gospodarstwa, wśród których 23 pochodzły z powatu krotoszyńskego, a pozostałe 20 z powatu czarnkowsko-trzcaneckego. Grupę tę tworzyły gospodarstwa o średnej welkośc obszarowej 18 ha UR przecętnej wartośc rolnczej produkcj sprzedanej na pozome 100 tys. zł. Produktywność w tej grupe gospodarstw była najmnejsza, gdyż średna wartość rolnczej produkcj sprzedanej przypadające na 1 ha UR wynosła zaledwe 4,8 tys. zł. W tej grupe gospodarstw zauważono najwększe zatrudnene jednocześne najmnejszą wartość produkcj na jednego pełnozatrudnonego. We wszystkch grupach gospodarstw przecętny wek użytkownka gospodarstwa oraz średn okres prowadzena dzałalnośc rolnczej był zblżony wynosł odpowedno 43-45 lat oraz 18 lat. Wększość rolnków legtymowała sę zasadnczym zawodowym wykształcenem rolnczym. Jedyne w grupe o nskm potencjale ekonomcznym znajdowal sę rolncy z wykształcenem podstawowym. W grupe gospodarstw o wysokm potencjale ekonomcznym najwększym zanteresowanem ceszyło sę dzałane dostosowane gospodarstw rolnych do standardów Un Europejskej 2, a przedmotem nwestycj była budowa płyty obornkowej ze zbornkem 2 Celem tego dzałana jest dostosowane gospodarstw rolnych do standardów obowązujących w UE w zakrese ochrony środowska, zdrowa publcznego, zdrowa dobrostanu zwerząt [Plan Rozwoju... 2004]. 4(14) 2009
154 A. Zemńska, E. Kryluk-Dryjska na odchody płynne (tab. 2). Z dzałana tego skorzystało 12 gospodarstw, a średna wartość nwestycj wynosła 82 500 zł. Zaledwe dwa gospodarstwa skorzystały z dzałana wsperana przedsęwzęć rolnośrodowskowych poprawy dobrostanu zwerząt 3 pochodzły one z powatu czarnkowsko-trzcaneckego realzowały pakety: ochrona gleb wód (30 ha) oraz utrzymane łąk ekstensywnych (20 ha). Tabela 2. Potencjał ekonomczny gospodarstwa a wybór dzałana PROW 2004-2006 Table 2. Farm s economc potental and the choce of RDP 2004-2006 measures Wyszczególnene Specfcaton Wysok potencjał Średn potencjał Nsk potencjał Lczba gospodarstw Number of farms Dostosowane gospodarstw do standardów UE Meetng the UE standards Średna wartość nwestycj (zł) Average nvestment s value (PLN) Przedsęwzęca rolnośrodowskowe Agr-envronmental payments ONW Payments for farmers n areas wth handcaps Średna wartość płatnośc (zł) Average payment s value (PLN) 13 21 43 12 20 34 82 500 65 350 51 101 2 2 8 6 6 20 6 500 6 318 5 636 Źródło: opracowane własne na podstawe badań anketowych, n = 77. Source: own survey, n = 77. Z uwag na fakt, ż neomal cały teren powatu czarnkowsko-trzcaneckego jest zalczony do strefy ONW 4, wszystke gospodarstwa z omawanej grupy, pochodzące z tego regonu, korzystały równocześne z dzałana wsperana dzałalnośc rolnczej na obszarach o nekorzystnych warunkach gospodarowana 5, otrzymując średno 6500 zł na gospodarstwo. 3 Polegało to na dobrowolnej realzacj przez rolnka dzałań, które mają przyczynć sę do promocj systemów produkcj rolnczej, zgodnych z wymogam ochrony środowska oraz do ochrony zasobów genetycznych zwerząt gospodarskch [Plan Rozwoju... 2004]. Celem była równeż ochrona kształtowane krajobrazu, ochrona sedlsk gatunków dzkej flory fauny, zagrożonych wygnęcem, oraz poprawa stanu śwadomośc ekologcznej wśród społecznośc wejskej. 4 W ramach obszarów o nekorzystnych warunkach gospodarowana (ONW) w Polsce wyróżnono obszary: górske, nznne oraz ze specyfcznym naturalnym utrudnenam w zależnośc od lokalzacj gospodarstwa zróżncowano wysokość dopłaty od 179 do 320 PLN za 1 ha. 5 Głównym celem tego dzałana było zapobegane wyludnanu sę terenów wejskch zatracanu ch rolnczego charakteru oraz zapewnene cągłośc rolnczego użytkowana tych gruntów, na których produkcja rolncza jest utrudnona ze względu na nekorzystne warunk naturalne. Wsparce dla gospodarstw rolnych, położonych na terenach ONW, mało równeż ogranczać różnce dochodów, spowodowane lokalnym utrudnenam, w stosunku do dochodów pozostałych gospodarstw rolnych naszego kraju. Journal of Agrbusness and Rural Development
Absorpcja środków PROW 2004-2006 przez gospodarstwa... 155 Równeż w grupe o średnm potencjale ekonomcznym najwększa aktywność rolnków była skerowana w stronę dzałana dostosowane gospodarstw rolnych do standardów Un Europejskej, jednak w tym przypadku średna wartość nwestycj, którą także była budowa płyty obornkowej ze zbornkem na odchody płynne, była znaczne mnejsza wynosła średno 65 350 zł. Dzałana z zakresu wsperana przedsęwzęć rolnośrodowskowych poprawy dobrostanu zwerząt znalazły, w omawanej grupe, tylko dwóch zwolennków z powatu czarnkowsko-trzcaneckego, a wsperane dzałalnośc rolnczej na obszarach o nekorzystnych warunkach gospodarowana było równeż realzowane tylko w gospodarstwach z tego powatu ze względu na ch przynależność do strefy ONW. Z tytułu udzału w programe gospodarstwa te otrzymały średno 6 318 zł na gospodarstwo. Podobne jak w poprzednch dwóch grupach, w grupe o najnższym potencjale najwększym zanteresowanem rolnków ceszyło sę dzałane dostosowane gospodarstw rolnych do standardów Un Europejskej, z tą różncą, że wartość przeprowadzonej nwestycj była najmnejsza wynosła średno 51 101 zł. Jednocześne w tej grupe występował najwększy pośród wszystkch trzech grup odsetek osób zanteresowanych dzałanem wsperana przedsęwzęć rolnośrodowskowych poprawy dobrostanu zwerząt 8 wnosków, a w ramach tego dzałana najczęścej były realzowane pakety: ochrona gleb wód sześć wnosków, na średnej powerzchn 8,3 ha GO oraz utrzymane łąk ekstensywnych dwa wnosk, realzowane na powerzchn 8 oraz 12 ha UR. Ponadto gospodarstwa realzujące dzałana z zakresu wsperana przedsęwzęć rolnośrodowskowych poprawy dobrostanu zwerząt charakteryzowały sę mnejszym plonam w stosunku do reszty gospodarstw omawanej grupy. Średne plony wynosły w nch 3,9 t/ha, podczas gdy w pozostałych gospodarstwach wartość ta wynosła średno 4,475 t/ha. Jednocześne mnejsza była wartość produkcj sprzedanej na 1 ha wynosła 3802 zł/ha. Dla pozostałych gospodarstw wartość ta wynosła 5782 zł/ha. Wszystke gospodarstwa realzujące przedsęwzęca rolnośrodowskowe pochodzły z powatu czarnkowsko-trzcaneckego. Z tego powatu pochodzło równeż 17 gospodarstw korzystających z dzałana ONW, które z tytułu udzału w tym dzałanu otrzymały płatnośc 1200-9000 zł, w zależnośc od welkośc użytków rolnych znajdujących sę na terene obszarów ONW, tj. średno 5636 zł na gospodarstwo. PODSUMOWANIE Gospodarstwa należące do grupy o wysokm potencjale ekonomcznym charakteryzowały sę najwększym wartoścam wskaźnków cech, na podstawe których dokonano typolog. Zarówno średna powerzchna gospodarstwa, jak wartość rolnczej produkcj sprzedanej, wyznaczone przez medanę, były w tej grupe najwększe. Porównując produktywność poszczególnych grup gospodarstw oraz wydajność pracy zauważono, że w grupe tej była ona znaczne, dwu- trzykrotne wększa nż w grupe o nskm potencjale produkcyjnym. W każdej, wytypowanej na podstawe syntetycznego mernka potencjału produkcyjnego, grupe gospodarstw, zarówno o wysokm (13), średnm (21), jak nskm (43) potencjale ekonomcznym było realzowane dzałane dostosowana gospodarstw rolnych do standardów Un Europejskej. Znacząca różnca wystąpła w wartośc tej nwestycj, gdyż w gospodarstwach o wysokm potencjale wynosła ona, w przelczenu na 4(14) 2009
156 A. Zemńska, E. Kryluk-Dryjska gospodarstwo, 82 500 zł, w grupe o średnm potencjale 65 350 zł, a w grupe z nskm potencjałem ekonomcznym 51 101 zł. W odróżnenu od pozostałych grup analtycznych w grupe o nskm potencjale ekonomcznym zauważono najwększe zanteresowane rolnków dzałanem wsperana przedsęwzęć rolnośrodowskowych poprawy dobrostanu zwerząt. Powyższa sytuacja pozwala wysunąć wnosek, że w marę zmnejszana sę potencjału ekonomcznego gospodarstwa zanteresowane rolnków przechodz od dzałań o charakterze nwestycyjnym do dzałań o charakterze środowskowym, a realzowane nwestycje opewają na znaczne mnejsze kwoty. LITERATURA Bułkowska M., 2007. Ocena realzacj programu PROW w Polsce w latach 2004-2006. Rocz. Nauk. SERA 9, 1, 47-51. Instrumenty wsparca fnansowego realzowane przez ARMR 2004-2006. Informator dla benefcjentów. 2004. Agencja Restrukturyzacj Modernzacj Rolnctwa, Warszawa. Kryluk-Dryjska E., 2009. Potencjał produkcyjny gospodarstw a akceptacja dzałań PROW przez rolnków. Zagad. Ekon. Roln. 2. Łuków E., 2001. Wspólna Poltyka Rolna Un Europejskej. Przemyśl. Poczta W., 2003. Rolnctwo polske w przedednu ntegracj z Uną Europejską. Wyd. AR, Poznań. Poczta W., Wysock F., Lra J., 2000. Rolnctwo rozwój ws. Stratega rozwoju województwa welkopolskego. Sejmk województwa welkopolskego. PWRL, Poznań. Plan Rozwoju Obszarów Wejskch na lata 2004-2006. 2004. Mnsterstwo Rolnctwa Rozwoju Ws, Warszawa. Wlkn J., 2006. Sam swo? Polscy rolncy w Un Europejskej. Polska weś 2006, Raport o stane ws. FDPA, Warszawa. Wysock F., Lra J., 2003. Statystyka opsowa. Wyd. AR, Poznań. RDP 2004-2006 FUNDS ABSORPTION BY THE FARMS OF DIVERSIFIED ECONOMIC CONDITIONS Summary. The objectve of the artcle was to analyse the nteracton between economc potental of farms and farmers actvty on Rural Development Program. The choce of RDP measures among farmers was analysed on the bass of the synthetc coeffcent of economc potental of ther farms. In order to gather nformaton from farmers questonnares were held n two admnstratve unts (powat) charactersed by dfferent agrcultural structures. Key words: RPD 2004-2006, RPD benefcares, economc potental Zaakceptowano do druku Accepted for prnt: 20.10.2009 Do cytowana For ctaton: Zemńska A., Kryluk-Dryjska E., 2009. Absorpcja środków PROW 2004-2006 przez gospodarstwa o zróżncowanym potencjale ekonomcznym. J. Agrbus. Rural Dev. 4(14), 149-156. Journal of Agrbusness and Rural Development