RISK MANAGEMENT W ZAKŁADZIE UBEZPIECZEŃ CZYLI JAK ZARZĄDZAĆ I NIE RYZYKOWAĆ Aleksandra Wojnarowska Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Streszczenie Risk management, czyli zarządzanie ryzykiem to jedna z nowych dziedzin zarządzania. Biorąc pod uwagę definicje przedsiębiorstwa, należy wziąć pod uwagę fakt, iż jest ono adresatem wielu ryzyk. Zatem w przedsiębiorstwie liderami prowadzenia prac identyfikujących i opanowujących ryzyko są służby wyspecjalizowane w tej dziedzinie. Zarządzanie ryzykiem to działania nakierowane na identyfikacją zagrożeń, na które narażone są wszelkiego rodzaju podmioty i wyboru metod, służących zabezpieczeniu się przed nimi. Wstęp Każde przedsiębiorstwo rozpatrywane jest jako podmiot gospodarczy, który posiada odrębność prawną, organizacyjną i ekonomiczną i prowadzący działalność w celu zarobkowym, dlatego też jest adresatem wielu ryzyk. W wyniku dążenia do ograniczenia lub wyłączenia zdarzeń losowych występujących w postaci niszczącego oddziaływania sił przyrody lub będących skutkiem działalności ludzi powstała właśnie koncepcja ubezpieczeń. Te zdarzenia losowe są konsekwencją istnienia ryzyka. Stąd zadaniem każdego towarzystwa ubezpieczeniowego jest łagodzenie oraz likwidowanie niepomyślnych skutków zdarzeń losowych, poprzez rozłożenie ciężaru na kilka jednostek, którym takie zdarzenia zagrażają 1. 1 Ronka-Chmielowiec W., Ubezpieczenia. Rynek i ryzyko, PWE, Warszawa 2002, s. 129. www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 4 (16) 2013, s. 31-38
W ubezpieczeniowej teorii ryzyka występują takie definicje jak: ryzyko, hazard i niebezpieczeństwo. Ryzyko jest pojęciem znacznie szerszym, a pozostałe są tylko jego elementami lub jego faktorami wpływającymi na jego wielkość, czy natężenie. Niebezpieczeństwo rozumiane jest jako przyczyna, bądź źródło straty, zaś hazard to zespół okoliczności i warunków, w których dane niebezpieczeństwo się realizuje. Risk management to proces identyfikacji zagrożeń, na które narażone są różne podmioty i wyboru najbardziej odpowiednich metod, służących zabezpieczaniu się przed nimi. Zarządzanie ryzykiem zajmuje się problemami niepewności ich realizacji. Pojęcie to oznacza systematyczne, całościowe i metodyczne podejście do radzenia sobie z ryzykiem 2. Istota procesu zarządzania ryzykiem Ryzyko, to zjawisko, które określa się jako coś mało przewidywalnego, nad czym mamy słabą kontrolę i czego rezultaty są niepewne. W literaturze ekonomicznej przyjęło się określenie zarządzania ryzykiem (risk management) dla radzenia sobie z ryzykiem w przedsiębiorstwie. Natomiast w literaturze ubezpieczeniowej do często wymienianych ujęć ryzyka należą te, które traktują się jako: prawdopodobieństwo szkody; możliwość szkody; niepewność; zmienność przyszłych wyników; prawdopodobieństwo innego wyniku od oczekiwanego; możliwość niekorzystnego odchylenia od wyniku na który się oczekuje 3. Ryzykiem dla zakładu ubezpieczeń jest więc możliwość niekorzystnego odchylenia się rzeczywistej wielkości odszkodowań od ich kalkulacyjnej wartości 4. Jak już wyżej wspomniano risk management to proces identyfikacji zagrożeń, na które narażane są wszystkie podmioty tj. ludzie, rodziny, jednostki, organizacja non-profit itd., oraz dobór odpowiednich metod służących zabezpieczeniu się nimi. Klasyfikacja ryzyka w zakładzie ubezpieczeń obejmuje takie elementy jak ryzyko ubezpieczeniowe, kredytowe, operacyjne, rynkowe i inne (Rys. 1) 2 Hadyniak B., Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie, [w:] Hadyniak B., Monkiewicz J. (red.), Ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem przedsiębiorstwa, Tom I Podstawowy, Poltext, Warszawa 2010, s. 31. 3 Tamże, s. 133-138. 4 Ortyński K., Zarządzanie ryzykiem w Zakładzie Ubezpieczeń [w:] Monkiewicz J. (red.), Podstawy ubezpieczeń, Tom III Przedsiębiorstwo, Poltext, Warszawa 2003, s. 114. 32
Rysunek 2. Klasyfikacja ryzyk Zakładu Ubezpieczeń Źródło: http://www.gu.com.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=39804&catid=122&itemid= 153, 03.09.2013 Do ryzyk ubezpieczeniowych zaliczyć można: umieralność, długowieczność czy koszty. Natomiast przy klasyfikacji ryzyk rynkowych uwzględnia się np. dopasowanie aktywów i pasywów, czy gwarancje zobowiązań. Oprócz wyżej wymienionych kategorii ryzyk w Zakładzie Ubezpieczeń istnieją także inne ryzyka tj. płynność, czy specyficzne dla danej jednostki. Zarzadzanie ryzykiem obejmuje wiele działań, które są ciągłe i cyklicznie się powtarzają. Proces risk management klasyczny obejmuje kilka elementów (Rys. 2). 33
Rysunek 4. Etapy procesu zarządzania ryzykiem Źródło: Ortyński K., Zarządzanie ryzykiem w Zakładzie Ubezpieczeń [w:] Monkiewicz J., Podstawy ubezpieczeń. Tom III- przedsiębiorstwo., Poltext, Warszawa 2003, s. 129. Etap I to identyfikacja wszystkich ryzyk, czyli potencjalnych szkód. Tutaj należy szczegółowo i systematycznie przebadać istniejące procesy danej organizacji oraz wymagane jest wykrycie ryzyk, na które dany zakład jest narażony. Przy identyfikacji ryzyk wykorzystywane są następujące narzędzia: kwestionariusze analizy ryzyka; schematy procesów i operacji; listy kontrolne; analizy raportów finansowych; dane o szkodach historycznych 5. Kwestionariusze są kluczowym narzędziem, ponieważ zawierają one zbiór pytań dotyczących zagrożeń ubezpieczalnych, jak i nieubezpieczalnych w firmie. Listy kontrolne są zarówno powszechne, jak i zakładów ubezpieczeń. Powszechne listy kontrolne są przykładowymi listami ryzyk w biznesie, natomiast listy firm ubezpieczeniowych są katalogami różnych polis ubezpieczeniowych. Schematy pro- 5 Tamże, s. 130. 34
cesów i operacji oraz raporty finansowe ułatwiają poznanie techniczno-organizacyjnych aspektów funkcjonowania firmy, co skutkuje odkryciem specyficznych zagrożeń 6. Głównym celem pierwszego etapu zarządzania ryzykiem jest rozpoznanie wszystkich najistotniejszych ryzyk, dzięki czemu nieświadomie nie będzie mogło wystąpić żadne katastroficzne ryzyko. Zwykle etap ten uważa się za najtrudniejszy, ponieważ wymaga dużego zaangażowania, wysiłku i dalekowzroczności, po to, aby nie pominąć zagrożeń, których skutkiem będzie katastrofa firmy. Drugi etap risk management, czyli oszacowanie potencjalnych szkód w początkowej fazie zajmuje się oszacowaniem możliwości wystąpienia danego ryzyka i rozmiaru jego szkody. Następnie dane te są modyfikowane w celu uzyskania rozkładów częstości i wysokości szkód. Metody manipulacji ryzykiem są zadaniem trzeciego etapu. Podstawowymi metodami są unikanie ryzyka, kontrola ryzyka, jego transfer, czy zatrzymanie ryzyka. Ostatni etap zarządzania ryzykiem zajmuje się wdrożeniem, administrowaniem oraz kontrolowaniem programu risk management. Początkowo w etapie tym zajmuje się wdrożeniem decyzji, które wiążą się z zaprojektowaniem i wdrożeniem wielu uzupełniających programów. Kolejnym zadaniem tego etapu jest sprawdzanie skuteczności przeprowadzonych wcześniej etapów oraz reagowanie na wynikające w trakcie niedoskonałości. Zatem etap ten dostarcza na bieżąco niezbędnych informacji do podejmowania decyzji w przyszłości. Zadaniem działań sprawdzających w risk management jest ustalenie, czy: polityka panowania nad ryzykiem została wprowadzona zgodnie z założonymi planami i czy przynosi przewidywane rezultaty; programy panowania nad ryzykiem zostały wprowadzone zgodnie z założonymi planami i czy przynoszą przewidywane rezultaty; praktyka risk management jest poprawna; nie nastąpiła zmiana poziomu ryzyka; zmieniły się uwarunkowania; zmieniła się podatność na ryzyko 7. Metody manipulowania ryzykiem Jak wyżej wspomniano do głównych metod manipulowania ryzkiem zalicza się: unikanie ryzyka, kontrola ryzyka, jego transfer, dystrybucja ryzyka i zatrzymanie ryzyka. Unikanie ryzyka wiąże się z niezaakceptowaniem czasowym ryzyka, co oznacza, że możliwość pojawienia się szkody została wyeliminowana. Ponadto unikanie ryzyka może oznaczać nieangażowanie się w ryzykowną działalność. Po to, aby uniknąć ryzyka niezbędne jest rozpoznanie niebezpieczeństwa w działalności. Jednym z powodów wyboru tej metody jest prawdopodobieństwo wystąpienia szkody oraz jej wysoki rozmiar. Wnioskować można, że nie można uniknąć wszystkich ryzyk, jednakże 6 Tamże, s.130 7 Hadyniak B., Zarządzanie ryzykiem, dz. cyt., s. 48-49. 35
redukowanie ich ilości jest jedyną rozsądną alternatywą. W związku z tym zakład ubezpieczeń może nie prowadzić lub zaprzestać prowadzenia pewnych rodzajów ubezpieczeń ze względu na ich wysoki poziom ryzyka 8. Kontrola ryzyka wiąże się z redukcją częstości wystąpienia szkody, ograniczeniem jej rozmiarów, oraz redukcją jej nieprzewidywalności. Mówi się tutaj o dwóch grupach działań: prewencji szkodowej i kontroli szkód. Prewencja szkody ma za zadanie zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia szkody. Kontrola szkodowa wynika z sytuacji, gdy mimo prewencji szkodowej nastąpiło pojawienie się szkody, a wtedy jej zadaniem jest ograniczenie jej rozmiarów. Kolejną metodą manipulowania ryzykiem jest transfer. Transfer ryzyka definiowany jest jako przeniesienie jego z podmiotu narażonego na nie, na inny zewnętrzny podmiot. Uwzględnia się tutaj transfer ubezpieczeniowy i nie ubezpieczeniowy. Transfer nieubezpieczeniowy, pojawia się w momencie gdy ryzyko oraz jego skutki są przeniesione na inny podmiot według zasad odmiennych od metody ubezpieczeniowej. Transfer ten następuje przez umowy: transakcji terminowych; najmu lub dzierżawy; inkorporacji lub fuzji firm 9. W konsekwencji umowy jedna ze stron uwalnia się od ryzyka kosztem strony drugiej, według zasad określonych w umowie. Najpowszechniejszą metodą manipulacji ryzyka jest ubezpieczenie. Transfer przez ubezpieczenie wynika z przeprowadzonej analizy ryzyka. Ryzyka należy zdefiniować biorąc pod uwagę czas, miejsce, przyczynę i wielkość. Kolejną metodą manipulowania ryzykiem jest dystrybucja ryzyka. Najogólniej polega ona na podzieleniu skutków finansowych realizacji danego ryzyka na grupę między uczestników wspólnego konsorcjum, funduszu czy też przedsięwzięcia. Ponadto do najpopularniejszych metod manipulowania ryzyka zalicza się jego zatrzymanie. Zatrzymanie ryzyka, oznacza, że skutki szkody, będą przeniesione na osobę, narażoną jej działaniem. Zatrzymanie może miejsc miejsce, jeśli nie zostało zidentyfikowane przed pojawieniem się szkody i może następować świadomie lub nieświadomie. Metoda ta jednakże wymaga zgromadzenia funduszu wewnętrznego lub zewnętrznego. Jedną z form zatrzymania ryzyka w programie ubezpieczeniowym przez ubezpieczającego lub ubezpieczonego jest udział własny lub franszyza redukcyjna. Formą zatrzymania jest samoubezpieczenie, a jego rozwój następuje tam, gdzie szkody są przewidywalne. Do głównych przyczyn wykorzystania samoubezpieczenia zamiast np. ubezpieczenia zalicza się: wysoki koszt ubezpieczenia (cena ubezpieczenia zawiera koszty działalności ubezpieczeniowej, koszty prowizji pośredników, podatek, zysk); 8 Ortyński K., Zarządzanie ryzykiem, dz. cyt., s. 132. 9 Tamże, s. 134-135. 36
przekonanie, iż przy samoubezpieczeniu szkodowość będzie niższa niż w firmie ubezpieczeniowej; przekonanie, że dochody z lokat nie są poprawnie uwzględnione w taryfach składek, stąd przeświadczenie, że samoubezpieczenie jest źródłem redukcji kosztów 10. Natomiast do negatywnych stron samoubezpieczenia zalicza się: brak gwarancji zabezpieczenia na wypadek szkód katastroficznych; możliwość pojawienia się dużej zmienności wydatków na pokrycie szkód; utrata dodatkowych usług oferowanych przez firmę ubezpieczeniową. Stosowane techniki manipulacji ryzykiem Na początek należy wskazać wiele regulacji prawnych ubezpieczeń, które wynikają z charakteru ubezpieczeń tzn.: usługa ubezpieczeniowa jest przyrzeczeniem kompensacji, czyli wypłaty świadczenia; konstrukcja ubezpieczeniowa pozwala zakładowi na dyskryminowanie i nadużywanie swojej pozycji względem klientów 11. Stąd też wyróżnia się dwie główne dziedziny regulacji dotyczące wypłacalności zakładu ubezpieczeń i rynku ubezpieczeniowego. Ta odnosząca się do wypłacalności zakładu ubezpieczeń ma na celu dążenie do zabezpieczenia uprawnionych przed ryzykiem niewypłacenia należnych im świadczeń. Natomiast druga regulacja dotycząca rynku ubezpieczeniowego dba o zapewnienie jego ekonomicznej efektywności. Warto tutaj wspomnieć, że jeśli mówimy o ekonomicznej efektywności, to rynek powinien spełniać podstawowe kryteria: powinien natychmiastowo się dostosowywać do zmian popytu i podaży; niezbędna jest właściwa konkurencja; strony zainteresowany powinny posiadać właściwa wiedzę. W manipulacji ryzykiem w zakładzie ubezpieczeń wykorzystane powinny być pewne wymagania prawne odnoszące się do form organizacyjnych zakładów ubezpieczeń, zasad konstrukcji umowy ubezpieczenia oraz relacji stosunków pomiędzy klientem, a zakładem ubezpieczeń. Ponadto regulowana jest też kwestia cen, co oznacza, że stawki ubezpieczeniowe nie mogą być ustalane poniżej kosztów świadczenia ochrony ubezpieczeniowej. System polityk i programów to jeden ze sposobów manipulacji ryzykiem w zakładzie ubezpieczeń. Polityki dotyczą głównych dziedzin operacji ubezpieczeniowych firmy i w pierwszej kolejności określa się je dla inwestycji finansowych, underwritingu i reasekuracji. Następnie określa się procedury oceny 10 Tamże, s. 133-134. 11 Tamże, s. 137. 37
ryzyka inwestycyjnego i zasady funkcjonowania komórek organizacyjnych zajmujących się inwestycjami, tryb podejmowania decyzji oraz przeprowadzenie rozliczeń transakcyjnych. 12 Oprócz polityki, ważne są procedury realizacji danych procesów. Na przykładzie dziedziny inwestycji niezbędne są procedury dla procesów: operacyjnych; kontrolnych; specjalnych. Warto podkreślić, iż efektywność manipulacji ryzykiem wymaga stosownych procedur w każdym z obszarów działalności zakładu ubezpieczeń. Zakończenie Temat ryzyka jest dziś bardzo ważnym zagadnieniem, gdyż towarzyszy on każdemu człowiekowi w każdej dziedzinie jego działalności. Jak przedstawiono powyżej, pojęcie ryzyka jest niejednoznaczne i ciężkie do zdefiniowania. Swoje znaczenie nabiera w działalności gospodarczej, gdzie realizacja jego niesie za sobą duże skutki finansowe. Stąd też istota ryzyka, jego znaczenie, pomiar i zarządzanie ryzykiem jest dziś tematem coraz bardziej pogłębianym. Istota zarządzania ryzykiem polega na ocenie stopnia niepewności dotyczącej przyszłości, co stanowi podstawę do podjęcia możliwie najlepszej decyzji w danej chwili. Stąd też prawidłowe zarządzanie ryzykiem wymaga poprawnego rozpoznawania przez Zakład Ubezpieczeń rodzaju zagrożeń, a następnie ich pomiaru. Następnie niezbędne jest dokonanie wyboru metod, za pomocą których będzie ono zarządzane. W efekcie korzyści płynące z zarządzania ryzykiem to korzyści w postaci lepszych decyzji, lepszych wyników, czy lepszego planowania. Podsumowując risk managment to dziś jedno z ważniejszych zagadanień zarządzania. Zagadnienie ryzyka w zakładzie ubezpieczeń definiuje się jako możliwość niekorzystnego odchylenia się od rzeczywistej wielkości odszkodowań od ich wartości kalkulacyjnej 13. Bibliografia 1. Ronka-Chmielowiec W., Ubezpieczenia. Rynek i ryzyko, PWE, Warszawa 2002, s. 129. 2. Hadyniak B., Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie, [w:] red. Hadyniak B., Monkiewicz J., Ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem przedsiębiorstwa. Tom I Podstawowy, Poltext, Warszawa 2010 3. Ortyński K., Zarządzanie ryzykiem w Zakładzie Ubezpieczeń [w:] Monkiewicz J., Podstawy ubezpieczeń. Tom III- przedsiębiorstwo., Poltext, Warszawa 2003 12 Tamże, s. 138-139. 13 Tamże, s. 113-114. 38