Projekt Mediator pilnie poszukiwany jest współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Modele mediacji w Polsce i na świecie Wioletta Żukowska Warszawa, wrzesień 2012 r.
Spis treści Wstęp... 3 1. Mediacja facylitatywna... 4 2. Mediacja ewaluatywna... 7 3. Mediacja oparta na interesach stron... 11 4. Mediacja transformatywna... 13 5. Mediacja narratywna... 16 6. Mediacja humanistyczna... 18 Zakończenie... 21 Strona 2
Wstęp Dyskusja nad klasyfikacją sposobów prowadzenia mediacji rozpoczęła się, gdy ta metoda rozwiązywania konfliktów była już rozpowszechniona w systemie common law oraz w prawie kontynentalnym. Teoretycy, jak i praktycy zastanawiali się, czy jest to proces przybierający sztywne ramy, czy raczej uzależniony od specyfiki danych warunków, uwzględniający odmienności kulturowe i geograficzne. Faktem jest, że koncepcja wyodrębnienia poszczególnych rodzajów (typów, modeli) mediacji została powszechnie zaakceptowana. Warto jednak pamiętać, że opisane w literaturze modele wypracowano w Ameryce Północnej, Europie oraz Australii. Dlatego też można w nich dostrzec zakorzeniony w kulturze Zachodu indywidualizm, dążenie do rozwiązania konkretnego problemu z uwzględnieniem szeroko rozumianych interesów stron. Dopiero od niedawna pojawiają się pewne wpływy Wschodu wykorzystujące techniki, które podkreślają harmonię i dążenie do osiągnięcia społecznego ładu 1. Polemika dotycząca rodzajów mediacji, która rozgorzała w Stanach Zjednoczonych w latach 80. ubiegłego wieku, skupiła się na cechach charakterystycznych dla danej metody. Zaobserwowano, że praktyka mediacyjna zmierza w kierunku większego formalizmu, nacisku na udział stron oraz dążenia do zawarcia ugody. Ma to związek z rozwojem mediacji zinstytucjonalizowanej w systemie sądów powszechnych oraz administracji publicznej. Konkluzją wieloletnich dyskusji było stwierdzenie, że pomimo wielu cech wspólnych różnych mediacji można wyodrębnić poszczególne jej modele. Klasyfikacja ta dzieli mediacje, 1 E. Gmurzyńska: Mediacja w sprawach cywilnych w amerykańskim systemie prawnym. Zastosowanie w Europie i Polsce, Warszawa 2007, s. 39. Strona 3
uwzględniając takie elementy jak: osoba mediatora, charakter, zaawansowanie czy rodzaj sporu, a także oczekiwania stron 2. Zgodnie z istotą mediacji rolą mediatora, czyli bezstronnej i neutralnej osoby trzeciej, jest przede wszystkim pomoc stronom w: komunikacji, określaniu ich interesów oraz przyjęciu satysfakcjonującego porozumienia. Poza tym kluczowe znaczenie mają narzędzia i techniki oraz styl preferowany przez mediatora. Uwzględniając te wszystkie czynniki, doktryna rozróżnia wiele rodzajów mediacji, pozostawiając jednak ten katalog otwartym 3. 1. Mediacja facylitatywna Mediacja ta jest jednym z podstawowych rodzajów mediacji. Określa się ją również jako klasyczną albo wspierającą. Została ona wyodrębniona ze względu na rolę, jaką odgrywa mediator w procesie mediacji. Trzeba dodać, że takiego rozróżnienia dokonał wybitny amerykański znawca problematyki mediacji L. Riskin 4. Mediacja facylitatywna (facilitative mediation) zaczęła być stosowana w Stanach Zjednoczonych już w latach 60. i 70. ubiegłego wieku. Obecnie należy do najbardziej rozpowszechnionego stylu prowadzenia mediacji na świecie, jak i w Polsce 5. Jak sama nazwa wskazuje, mediacja tego rodzaju wspomaga strony w dojściu do ugody. Podstawowym celem jest tu pomoc uczestnikom sporu w jego rozwiązaniu przy wykorzystaniu technik pobudzających je do twórczych pomysłów. Istota tego podejścia wynika z przekonania, że dzięki pomocy osoby neutralnej, strony, 2 E. Gmurzyńska, R. Morek: Mediacje. Teoria i praktyka, Warszawa 2009, s. 110. 3 E. Gmurzyńska: Mediacja w sprawach cywilnych w amerykańskim systemie prawnym. Zastosowanie w Europie i Polsce, Warszawa 2007, s. 39. 4 E. Gmurzyńska, R. Morek: Mediacje. Teoria i praktyka, Warszawa 2009, s. 111. 5 http://www.mediacje.lex.pl/czytaj/-/artykul/mediacja-facylitatywna Strona 4
współpracując ze sobą, same mogą dojść do porozumienia. Zatem własnymi siłami są w stanie wypracować kreatywne i realistyczne rozwiązanie konfliktu 6. Mediacja ta zakłada, że strony mają odpowiednią wiedzę, chęć i możliwość współpracy oraz rozumieją swoją sytuację faktyczną i prawną. Wówczas rzeczywiście mogą wypracować akceptowalne dla nich rozwiązania, zgodne z ich interesami i oczekiwaniami 7. Proces mediacji nie przewiduje jakichkolwiek nacisków na strony i na zakres ewentualnej ugody. Odbywa się przy minimalnej interwencji mediatora. On sam unika także formułowania własnych opinii na temat sporu i sytuacji stron. Nie proponuje żadnych rozwiązań ani oceny faktycznej czy prawnej. Nie wydaje stronom poleceń, nie udziela porad ani tym bardziej nie proponuje treści porozumienia. Jego rola ogranicza się do wspierania stron w dochodzeniu do kompromisu. W tym zakresie mediator jest całkowicie neutralny. Jedynie pomaga stronom w komunikacji w celu zapewnienia jak najlepszej wymiany informacji, która umożliwi im dojście do porozumienia. Wspiera je w określaniu i wyrażaniu żądań, interesów oraz oczekiwań. Robi to podczas wspólnych sesji ze stronami. Można również powiedzieć, że aktywnie czuwa nad przebiegiem mediacji. Zadaje pytania, które ułatwiają mu poznanie rzeczywistych potrzeb stron, problemów do rozwiązania, a także sposobów dojścia do satysfakcjonującego porozumienia. Mediator skupia się na samym procesie zmierzania w kierunku kompromisu. Stosuje w tym celu różnorodne techniki służące m.in. ułatwieniu dialogu między stronami, eliminacji negatywnych emocji czy pomocy w precyzowaniu stanowisk 8. W tej koncepcji uznaje się, że źródłem konfliktu jest niemożność zaspokojenia różnych potrzeb w sytuacji dysponowania ograniczonymi zasobami. Do zadań 6 E. Gmurzyńska: Mediacja w sprawach cywilnych w amerykańskim systemie prawnym. Zastosowanie mediacji w Europie i Polsce, Warszawa 2007, s. 39. 7 E. Gmurzyńska, R. Morek: Mediacje. Teoria i praktyka, Warszawa 2009, s. 114. 8 E. Gmurzyńska: Mediacja w sprawach cywilnych w amerykańskim systemie prawnym. Zastosowanie mediacji w Europie i Polsce, Warszawa 2007, s. 39. Strona 5
mediatora należy więc pomoc stronom w rozwiązaniu tego problemu poprzez osiągnięcie satysfakcjonującego porozumienia. Warto podkreślić, że nie skupia się on na przeszłości, ale kieruje uwagę stron ku przyszłości, ponieważ tego, co już było, nie można zmienić. Co istotne, mediator jest odpowiedzialny za przebieg mediacji, a nie za jej ostateczny skutek. Wynika to z przekonania, że celem tego procesu nie jest ustalenie, po czyjej stronie leży racja, jaki był faktyczny przebieg zdarzeń, czy kto wygra w sądzie. Można więc stwierdzić, że mediator opiekuje się procesem mediacji, a strony jej wynikiem. Ponadto jeśli dojdzie do konsensusu, ważne jest, aby same strony uznawały go za korzystny, a jego treść odpowiadała postanowieniom, na które się zgodziły 9. W praktyce przy tego typu mediacjach mediator nie musi znać się na przedmiocie sporu, być prawnikiem ani psychologiem. Istotne jest natomiast to, aby odbył fachowe i specjalistyczne przygotowanie. To on określa styl prowadzenia mediacji, sposób pracy nad problemem oraz zasady organizacji spotkań. Nie wydaje jednak żadnych opinii, nie zastępuje sędziego czy psychologa. Tego rodzaju mediacja równie dobrze sprawdza się w sprawach rodzinnych, jak i przykładowo sporu o zapłatę 10. Zwolennicy tego modelu krytykują wszelkie stanowiska przyznające mediatorom prawo do wydawania opinii odnośnie do sytuacji prawnej stron i ewentualnego rozstrzygnięcia sądu. Uważają, że takie praktyki stanowią zagrożenie dla bezstronności i neutralności całego procesu mediacji. W ich ocenie niedopuszczalne jest zatem formułowanie przez mediatora jakichkolwiek ocen czy propozycji zakończenia sporu. Ponadto wielu praktyków zwraca uwagę na ryzyko braku odpowiedniej wiedzy po stronie mediatora nie tyle merytorycznej, ile praktycznej i technicznej dla dokonania prawidłowej oceny zaistniałego sporu. Wskazuje się, że skoro głównym celem mediacji jest doprowadzenie do zawarcia 9 http://www.mediacje.lex.pl/czytaj/-/artykul/mediacja-facylitatywna 10 Jw. Strona 6
przez strony ugody, to mediator nie powinien wypowiadać się o sytuacji stron, ale raczej zachęcać je, aby zrobiły to same 11. 2. Mediacja ewaluatywna Mediacja ewaluatywna (evaluative mediation) to drugi z podstawowych modeli wyodrębniony przez L. Riskina. Zaczęła być ona stosowana w latach 80. ubiegłego wieku, kiedy mediatorami zostawali prawnicy. Mediacja ta zwana jest również ocenną. Zgodnie z tą koncepcją mediator nie tylko kontroluje przebieg mediacji, lecz także pomaga stronom w ocenie konfliktu. Wyraża opinię na temat jego słabych i mocnych aspektów, dokonuje analizy danej sytuacji faktycznej i prawnej, proponuje sposoby rozwiązania sporu, a także przewiduje przyszłe rozstrzygnięcie sądu. Ma to związek z twierdzeniem, że porozumienie jest zazwyczaj osiągane w wyniku uświadomienia przez kompetentną osobę spierającym się stronom słabości ich pozycji faktyczno-prawnej. Mediator nie waha się przedstawić własnej oceny co do meritum sprawy, może nawet zaproponować najlepsze jego zdaniem rozwiązanie realizujące oczekiwania obu stron. Dopuszcza się nawet jego bezpośrednią interwencję w treść ugody, w przypadku gdy uzna ją za rażąco niesprawiedliwą dla jednej ze stron. Widać więc, że mediator ma możliwość dużej ingerencji w spór 12. Co ważne, mediator nie tylko odgrywa rolę eksperta w rozwiązywaniu sporów, lecz także posiada wiedzę prawniczą czy techniczną z danej dziedziny, co umożliwia mu ocenę położenia stron. W mediacji ewaluatywnej strony wręcz oczekują od mediatora pomocy w zawarciu ugody, ponieważ ma on wiedzę z zakresu prawa i praktyki jego stosowania. W ocenie stron mediator dysponuje odpowiednimi kwalifikacjami potrzebnymi do wyrażania opinii w danym zakresie, co determinuje ich 11 E. Gmurzyńska: Mediacja w sprawach cywilnych w amerykańskim systemie prawnym. Zastosowanie mediacji w Europie i w Polsce, Warszawa 2007, s. 44. 12 E. Gmurzyńska, R. Morek: Mediacje. Teoria i praktyka, Warszawa 2009, s. 111 112. Strona 7
wybór co do osoby konkretnego mediatora 13. Powyższa charakterystyka pokazuje, jak bardzo mediacja ewaluatywna różni się pod tym względem od facylitatywnej. Uznaje się, że jeżeli w danym sporze występują wątpliwości natury prawnej, a strony dążą do ich rozstrzygnięcia to prawdopodobnie wybiorą na mediatora osobę, która ma kompetencje do dokonania właściwej analizy zaistniałej sytuacji. Wynika to z podstawowego założenia tego modelu mediacji, zgodnie z którym mediator nie tylko pomaga zrozumieć stronom ich pozycję prawną, lecz także oceni, jakie będzie przyszłe rozstrzygnięcie sądu, jeśli do porozumienia nie dojdzie 14. Warto podkreślić, że mediator ewaluatywny prowadzi mediację w nieco inny sposób niż w modelu klasycznym. Często spotyka się ze stronami na osobności, nierzadko również rozmawia tylko z pełnomocnikami, bez udziału samych zainteresowanych, stosując negocjacje wahadłowe. Zazwyczaj ma on fachową wiedzę z dziedziny, której dotyczy spór (np. ubezpieczenia czy budownictwo) lub jest prawnikiem. Ze względu na taką funkcję może on domagać się wglądu w dokumentację lub dodatkowych wyjaśnień. Podkreśla się, że w tego typu mediacji cały proces przebiega dość szybko i nie ma w nim miejsca na dyskusję o emocjach 15. Wyodrębnienie mediacji ewaluatywnej do tej pory budzi wiele zastrzeżeń. Niektóre poglądy zmierzają w kierunku dyskredytacji tego modelu, akcentując sprzeczność roli mediatora jako eksperta z istotą samej mediacji. Przeciwnicy tej koncepcji podkreślają, że mediacja powinna mieć charakter autonomiczny wobec innych procedur zawierających w sobie jakiekolwiek naciski na strony i wynik ich rozmów. Ponadto uznają ją za niezgodną z ideą nieformalnego rozwiązywania 13 Tamże, s. 112. 14 E. Gmurzyńska: Mediacja w sprawach cywilnych w amerykańskim systemie prawnym. Zastosowanie mediacji w Europie i w Polsce, Warszawa 2007, s. 44. 15 http://www.mediacje.lex.pl/czytaj/-/artykul/mediacja-ewaluatywna Strona 8
konfliktów, szczególnie w zakresie autonomii stron, które same powinny wypracować porozumienie oraz braku zdolności decyzyjnych mediatora. Wskazują oni na zagrożenie w postaci faworyzowania jednej ze stron poprzez dokonanie przychylnej oceny jej sytuacji prawnej. W konsekwencji będzie to stanowiło naruszenie zasady bezstronności i neutralności mediatora 16. Przeciwnicy mediacji ewaluatywnej wprawdzie przyznają, że strony powinny mieć wiedzę na temat sytuacji, w jakiej się znajdują, aby w racjonalny sposób przedstawiać swoje oczekiwania. Niemniej w ich przekonaniu mediator nie powinien przekazywać opinii zwłaszcza prawnych oraz związanych z ewentualnym rozstrzygnięciem sądu, gdyż ta kwestia leży w kompetencji pełnomocników stron 17. Niektórzy znawcy tej problematyki twierdzą, że ocenianie przez mediatora sytuacji prawnej stron nie zawsze jest sprzeczne z istotą mediacji. Taka sprzeczność nie występuje np. w przypadku mediacji sądowych, gdzie ze względu na dobro wymiaru sprawiedliwości organy mają obowiązek stosowania procedur, które doprowadzą do rozwiązania sporu. Bezdyskusyjne jest to, że strony mają prawo do takiej informacji, ponieważ jej uzyskanie umożliwia świadome podejmowanie decyzji. Sporny toczą się natomiast wokół tego, kto powinien takich informacji udzielać. Faktem jest, że część autorów uznaje, że powinno to leżeć w gestii mediatora, który ma ze stronami bezpośrednią styczność. Występuje również pogląd, zgodnie z którym mediacja ewaluatywna przy ściśle określonych zasadach etycznych nie narusza dobrowolności mediacji. Może natomiast przyczynić się do pogłębienia wiedzy stron na temat sposobów rozwiązywania konfliktów 18. 16 E. Gmurzyńska: Mediacja w sprawach cywilnych w amerykańskim systemie prawnym. Zastosowanie mediacji w Europie i w Polsce, Warszawa 2007, s. 41; Ch. W. Moore: Mediacje: Praktyczne strategie rozwiązywania konfliktów, Warszawa 2009; M. Białecki: Mediacja w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2012, s. 55. 17 E. Gmurzyńska, Mediacja w sprawach cywilnych w amerykańskim systemie prawnym. Zastosowanie mediacji w Europie i w Polsce, Warszawa 2007, s. 41. 18 E. Gmurzyńska: Mediacja w sprawach cywilnych w amerykańskim systemie prawnym. Zastosowanie mediacji w Europie i w Polsce, Warszawa 2007, s. 42. Strona 9
Wskazuje się, że w praktyce mediatorzy stosują nacisk na strony w celu doprowadzenia do zawarcia porozumienia, co zbliża mediację do arbitrażu czy postępowania przed sądem. Taka sytuacja występuje, gdy mediator narzuca rozwiązanie, które nie satysfakcjonuje stron. Wydaje się jednak, że ze względu na obowiązujące standardy etyczne w zawodzie mediatora, takie zdarzenia nie powinny mieć miejsca 19. Według niektórych stanowisk mediacja ewaluatywna nie jest odrębnym modelem, ale jedynie określonym stylem jej prowadzenia. Zatem mediator nie powinien sugerować stronom rozwiązania, gdyż podważa to jego neutralność w procesie mediacji. Ponadto część przedstawicieli doktryny uważa, że jeżeli spór dotyczy kwestii finansowych czy materialnych, a przeprowadzona mediacja facylitatywna nie przyniosła oczekiwanego rezultatu, zasadne jest zastosowanie mediacji ewaluatywnej, oczywiście po wyrażeniu uprzedniej zgody przez strony 20. Wielu znawców problematyki mediacji uważa spór na temat wyższości mediacji klasycznej nad ewaluatywną za czysto akademicki. Niemniej jednak warto zaznaczyć, że np. w Stanach Zjednoczonych kwestia ta została uregulowana prawnie. Określono w przepisach sytuacje, kiedy stosowanie modelu ewaluatywnego może stanowić zagrożenie dla zasady dobrowolności i autonomii, oraz sytuacje, kiedy postępowanie mediatora ze względu na używanie nacisku wobec stron jest sprzeczne z etyką. Niektóre stany i organizacje przyjęły kodeksy etyczne, w których regulowany jest zakres korzystania z modelu ewaluatywnego oraz zakres jego dopuszczalności 21. 19 Tamże, s. 42. 20 E. Gmurzyńska, R. Morek: Mediacje. Teoria i praktyka, Warszawa 2009, s. 113. 21 E. Gmurzyńska: Mediacja w sprawach cywilnych w amerykańskim systemie prawnym. Zastosowanie mediacji w Europie i w Polsce, Warszawa 2007, s. 41. Strona 10
Trzeba dodać, że sam L. Riskin twórca omówionych wcześniej modeli mediacji wskazywał, iż nie ma przeszkód, by mediacje klasyczne zawierały elementy mediacji ewaluatywnych. Jego zdaniem każdy z tych modeli ma swoje mocne i słabe strony. Podkreślał on, że zastosowany przez niego podział miał na celu pokazanie niejednorodności procesu mediacji, która może przybierać różne formy i w dużej mierze zależy od stylu preferowanego przez mediatora 22. 3. Mediacja oparta na interesach stron Mediacja oparta na interesach stron (interest based mediation) jest to najpopularniejszy współcześnie model mediacji koncentrujący się na rozwiązaniu danego konfliktu. Uczestnicy dialogu dążą do wypracowania satysfakcjonujących dla nich rozwiązań zgodnie z koncepcją win-win (z ang. wygrany-wygrany). Strategia ta kładzie nacisk na interesy, a nie na stanowiska. Podkreśla się w niej, że o ile stanowiska zazwyczaj są przeciwstawne, o tyle interesy mogą być wspólne lub przynajmniej się nie wykluczają. Ponadto stosowanie koncepcji, która zakłada, że każda ze stron wygrywa, powoduje, iż strony współpracują ze sobą w celu osiągnięcia porozumienia. Ten sposób prowadzenia negocjacji nazywany jest również integrującym, ponieważ niejako zbliża do siebie strony wskutek wypracowanych wspólnie rozwiązań 23. W literaturze wskazuje się na fakt, iż mediacja oparta na interesach stron bazuje na czterech podstawowych elementach: oddzielenie stron sporu od problemów, skupienie dialogu na interesach, a nie na stanowiskach, wykorzystanie obiektywnych kryteriów w wypracowaniu porozumienia, 22 Tamże, s. 41. 23 E. Gmurzyńska, R. Morek: Mediacje. Teoria i praktyka, Warszawa 2009, s. 114 115. Strona 11
tworzenie wielu opcji rozwiązania danego konfliktu 24. Ponadto założeniem tego rodzaju mediacji jest istnienie między stronami konfliktu rozumianego jako problem do rozwiązania. Natomiast główną intencją tej mediacji jest przejście ze stanowiska prezentowanego przez stronę, a więc konkretnego żądania, do określenia ważnych dla niej interesów, czyli potrzeb lub celu, który uzasadnia jej żądanie. Sprowadza się tu więc konflikt do kategorii interesów, które można skutecznie negocjować. Mediator pomaga stronom w przeformułowaniu ich postulatów ze stanowisk w interesy, dzięki czemu umożliwia im dojście do istoty problemu i wskazanie kwestii, które da się rozwiązać, co jest punktem wyjścia do negocjacji 25. Podkreśla się również, że podstawowym zadaniem mediacji opartej na interesach stron jest dążenie do spisania formalnej ugody, akceptowalnej dla jej uczestników. Co ważne, dąży się tu do stworzenia wielu wariantów rozwiązania danego sporu, przy wykorzystaniu obiektywnych kryteriów. Wszystko po to, aby przyjęte porozumienie odpowiadało potrzebom i oczekiwaniom skonfliktowanych stron 26. Rolą mediatora jest natomiast intensywna praca ze stronami w celu zidentyfikowania dzielących ich różnic oraz nakierowanie uczestników na rozwiązanie danego sporu. Bierze on aktywny udział w kreowaniu ostatecznej ugody, a także kontrolowaniu całego procesu mediacji (m.in. jej przebiegu czy omawianych kwestii) 27. 24 Tamże, s. 115. 25 Tamże. 26 Tamże. 27 Tamże, s. 115. Strona 12
Warto dodać, że nierzadko narastające emocje utrudniają prowadzenie dyskusji. Mimo stosowania przez mediatora różnego rodzaju technik pomagających stronom w ich pohamowaniu, mogą być one barierą w procesie mediacji. Często uniemożliwiają bowiem dostrzeżenie faktycznego problemu, a nawet kontrolowanie całego procesu przez mediatora. Mediatorzy dążą do tego, by strony skoncentrowały się na przyszłości, tymczasem silne emocje nie pozwalają im wyjść poza doświadczenia i wydarzenia z przeszłości. Oczywiście blokuje to wypracowanie konstruktywnego porozumienia. Wówczas mediator zachęca strony do rozmowy nad kwestiami, w których można coś wynegocjować, pozostawia zaś poza przedmiotem dyskusji tematy, których nie sposób rozwiązać 28. 4. Mediacja transformatywna Mediacja transformatywna została nazwana i opisana przez J. Folgera i R. Busha w publikacji z 1994 r. The Promise of Mediation. Autorzy ci prezentują specyficzne rozumienie mediacji i konfliktu, oparte na wzajemnym zrozumieniu oraz współodczuwaniu. Ich zdaniem stosowanie mediacji może powodować wzrost moralny poprzez przywracanie stronom poczucia własnej wartości, siły oraz zdolności do samodzielnego rozwiązywania problemów życiowych. Mediator dąży tu do wywoływania u uczestników oraz poczucia zrozumienia i empatii wobec położenia i problemów drugiej strony 29. W tej koncepcji najważniejsze jest umocnienie każdej ze stron w maksymalnym stopniu oraz uznawanie przez strony swoich interesów, racji, stanowisk, odczuć, problemów. Pozwala to stronom skupić się na istniejącym między nimi konflikcie, co zwiększa szanse na osiągniecie porozumienia. Celem tej mediacji jest danie stronom możliwości moralnego rozwoju, zmiany podejścia do problemów swoich i drugiej strony. Najważniejsza zatem będzie metamorfoza relacji istniejących 28 Tamże. 29 Tamże. Strona 13
między stronami. Takie przekonanie ma związek z pierwotnym podejściem do mediacji, w ramach którego mediatorzy chcieli pokojowymi metodami zmieniać społeczeństwo 30. Ponadto przeprowadzone badania wskazują, że dla stron równie ważna co rozwiązanie konfliktu jest transformacja w kierunku lepszego zrozumienia sporu czy zmiana nastawienia do niego 31. U podstaw wyodrębnienia tego stylu leży założenie, zgodnie z którym zaangażowanie stron w konflikt powoduje, że są one osłabione z powodu stresującej sytuacji, w której się znalazły, i koncentrują się wyłącznie na swoich problemach. W takim postrzeganiu sporu wskazuje się na fakt, że rolą mediatora jest zmiana relacji skonfliktowanych stron, a nie rozwiązanie samego konfliktu. Celem tej mediacji jest odbudowanie u stron poczucia własnej wartości, także siły i wiary w sprostanie problemom. Dzięki temu mają one większą świadomość co do własnych oczekiwań czy dostępnych środków, co wykorzystują przy podejmowaniu decyzji. Pomoc mediatora powoduje, że strony są silniejsze, wolne od strachu, ponieważ mają większe umiejętności w rozwiązywaniu konfliktów, komunikacji, analizie problemów oraz ocenie alternatyw. Mniejsze znaczenie ma natomiast zawarcie ugody mówi się, że może się ona stronom przydarzyć jako efekt poprawy relacji. Porozumienie nie jest więc głównym celem tej mediacji 32. Podkreśla się, że w tym modelu mediator odgrywa rolę drugorzędną i pozostaje w cieniu stron. Oddaje im pole, aby same wyznaczały kierunek negocjacji. Niemniej akcentuje też momenty, w których strony mogą się czegoś nauczyć na temat procesu komunikacji czy analizy problemu. Mediator jest tu mniej aktywny niż w mediacji opartej na interesach stron. To strony określają zasady i cele procesu mediacji mediator podąża za ich ustaleniami. Podkreśla się, że to właśnie strony a nie mediator mają kompetencje do rozwiązania istniejącego między nimi 30 Tamże, s. 115 116. 31 http://www.mediacje.lex.pl/czytaj/-/artykul/mediacja-transformatywna 32 E. Gmurzyńska, R. Morek: Mediacje. Teoria i praktyka, Warszawa 2009, s. 115. Strona 14
konfliktu. Posiadają one odpowiednią motywację oraz umiejętności, aby dojść do porozumienia z minimalną pomocą mediatora. Mediator natomiast powstrzymuje się od kreowania dyskusji i sugerowania określonych rozwiązań. Ważne jest tu nie tyle wypracowanie ugody, ile osiągnięcie wzajemnego zrozumienia, dzięki czemu w przyszłości osoby te będą bardziej skłonne do zawarcia porozumienia 33. Przebieg tego rodzaju mediacji nie ma określonych etapów ani faz. Pierwszoplanową rolę odgrywają strony to one decydują, co jest ich celem i oczekiwanym skutkiem całego procesu. Może nim być: lepsze zrozumienie między stronami, zaniechanie konfliktu bez rozstrzygnięcia jego meritum czy też pojednanie. Mediator uzależnia kierunek rozmów od woli stron. Wynika to z przekonania, że możliwość decydowania ma pozytywny wpływ na strony, dzięki czemu są bardziej zdolne do samodzielnego rozwiązania konfliktu. W tym przypadku mediator mówi mniej niż w modelu wspomagającym czy oceniającym więcej natomiast słucha. Nie dąży za wszelką cenę do porozumienia między stronami, ale zmierza w kierunku wskazanym przez strony jako istota problemu. Głównym zadaniem mediatora jest pomoc stronom w wypracowaniu sposobu rozwiązywania bieżących i przyszłych sytuacji konfliktowych to tzw. sukces długoterminowy. Dlatego też w praktyce ten rodzaj mediacji trwa dłużej i niekoniecznie prowadzi do rozwiązania sporu 34. Model ten bywa stosowany od wielu lat w różnych państwach. Niestety w Polsce jest jeszcze mało znany i rzadko wykorzystywany. Najczęściej mediacja z elementami transformatywnymi występuje w sprawach rodzinnych, karnych, pracowniczych czy sąsiedzkich, mniej natomiast przy sporach gospodarczych. Niektórzy uznają, że może być ona stosowana we wszystkich rodzajach spraw, szczególnie tych z dominacją i zbyt aktywnym udziałem mediatora. Ponadto wielu praktyków uważa, że mediacja transformatywna nie stoi w opozycji do mediacji 33 Tamże, s. 116 117. 34 http://www.mediacje.lex.pl/czytaj/-/artykul/mediacja-transformatywna Strona 15
nakierowanej na rozwiązanie problemu. Twierdzą oni, że te dwa modele można skutecznie łączyć, ponieważ mają zbieżne cele i techniki 35. 5. Mediacja narratywna Podstawą wyróżnienia przez literaturę mediacji narratywnej (narrative mediation) było przekonanie, że większość konfliktów jest skutkiem użycia określonego języka, a nie zaistnienia określonej sytuacji faktycznej. J. Winslade i C. Monk, twórcy tego modelu, wywodzą jego powstanie z teorii socjalnego konstruktywizmu, która zakłada, że przez zwierciadło naszych własnych doświadczeń budujemy otaczającą rzeczywistość. Według autorów każdy człowiek funkcjonuje w oparciu o pewne schematy i zasady, które dopasowuje do danej sytuacji, w celu uzasadnienia określonych działań. Wskazują, że istnieje ścisła zależność między sposobem, w jaki dana osoba opowiada o sobie i własnym życiu, a jej rozumieniem wewnętrznego ja. W ich ocenie ludzie doświadczają problemów, wtedy gdy opowieści, jakie mają o sobie stworzone przez nich lub inne osoby nie oddają w pełni ich życiowych doświadczeń 36. Podczas mediacji każda ze stron tworzy swoją własną historię przedstawia to, co się wydarzyło, w sposób w jaki ona to odebrała. Tworzy swoją indywidualną opowieść bez uwzględniania wersji przedstawianej przez przeciwnika. Charakterystyczne dla tego rodzaju mediacji jest to, że opowiedziane historie mają ważniejsze znaczenie niż cele i motywacje ludzi, fakty czy przyczyny zdarzeń. Warto podkreślić, że w toku prezentowania danej opowieści nabiera ona emocji, staje się coraz bardziej dramatyczna. Okazuje się, że wypowiadane słowa nie tylko opisują przeżyte doświadczenia, lecz także służą do kreowania nowych 37. 35 E. Gmurzyńska, R. Morek: Mediacje. Teoria i praktyka, Warszawa 2009, s. 117. 36 Tamże, s. 118 37 E. Gmurzyńska, R. Morek: Mediacje. Teoria i praktyka, Warszawa 2009, s. 118. Strona 16
Celem mediacji narratywnej jest pomoc stronom w odejściu od ich własnych historii i zbudowanie nowej dotyczącej zaistniałego między nimi konfliktu. Ma to poprawić relacje między stronami i ułatwić wzajemną komunikację, co umożliwi rozwiązanie rzeczywistego sporu 38. Podkreśla się, że głównym zadaniem mediatora jest tutaj pomoc stronom w stworzeniu nowej opowieści o ich konflikcie, mającej wydźwięk pozytywny. Ma to związek z przekonaniem, że historia każdego konfliktu ma swoją alternatywną wersję opartą na zaufaniu i współpracy stron. Celem mediatora jest pokazanie stronom przestrzeni do stworzenia nowej pozytywnej opowieści, dzięki czemu poprawią się ich relacje w przyszłości. Co istotne, w tej koncepcji to mediator odpowiada za relacje między stronami i powinien się kierować zasadami etycznymi oraz szacunkiem, a nie występować w roli eksperta. Twórcy modelu narratywnego określają funkcję mediatora jako praktyka refleksyjnego, który uczy się na podstawie doświadczenia zdobytego w pracy ze stronami 39. Wyróżnia się trzy etapy w mediacji narratywnej. Pierwszy to opowiedzenie historii przez strony, drugi jej dekonstrukcja, a trzeci skonstruowanie nowej. W czasie przedstawiania przez strony historii konfliktu mediator uważnie słucha i zadaje pytania dotyczące wpływu sporu na życie i interesy strony. Dopytuje również o pozytywne elementy, które miały w przeszłości wpływ na stosunki między stronami. Powyższe informacje umożliwią mediatorowi pomoc w tworzeniu nowej historii danego sporu. Z kolei na etapie dekonstrukcji skupia on uwagę stron na niepodważalnych prawdach dotyczących ich oraz zaistniałego między nimi konfliktu. Dąży do ukazania problemu jako elementu zewnętrznego, niedotyczącego bezpośrednio stron. Mediator chce pokazać stronom, że konflikt leży poza nimi, jego celem jest skupienie dyskusji na problemie jako czynniku, który co prawda wpływa na 38 Tamże. 39 Tamże. Strona 17
strony, ale one się z nimi nie identyfikują. Na skutek takiego działania strony przestają się wzajemnie obwiniać i skupiają się na istocie sporu. W tym procesie mediator musi umiejętnie kierować dyskusją. Przykładowo, powinien wówczas pytać strony raczej o to, jak konflikt wpłynął na stosunki między nimi, niż o to, jak ich relacje wpłynęły na rozwój konfliktu. Za każdym razem podkreśla, że strony razem stają wobec problemu. Ten etap mediacji kończy się ustaleniem najważniejszych kwestii i interesów stron. Natomiast trzeci etap konstrukcja alternatywnej opowieści zakłada, że pewna współpraca między stronami już istnieje (nawet jeśli są one tego jeszcze nieświadome). Mediator dąży do tego, aby strony wyszły poza historię o konflikcie i odnalazły przyczynę zaistniałej sytuacji. Pomocniczo zadaje pytania dotyczące relacji z przeszłości, jakie strony chciałyby zachować, tego, jak wyobrażają sobie ich przyszłe stosunki oraz w jaki sposób zagwarantują sobie wzajemny szacunek 40. 6. Mediacja humanistyczna Mediacja humanistyczna (humanistic mediation) opiera się na dialogu, w którym strony czują się na tyle bezpiecznie, że chcą podzielić się z mediatorem swoimi przeżyciami i odczuciami. Dzięki rozmowie stają się silniejsze, spokojniejsze, bardziej skłonne do podejmowania decyzji. Są również bardziej uważne i otwarte na doświadczenia przeciwnika. Ze względu na ten aspekt wskazuje się na pewne podobieństwo tego modelu do mediacji transformatywnej 41. Ten typ mediacji wywodzi się z humanistycznego modelu psychoterapii, który podkreśla ważność relacji oraz fakt, że każda osoba może się zmienić. Warto zauważyć, że pomimo iż celem całego procesu jest uzdrowienie relacji między stronami, to nie chodzi tu o terapię. Mediator co prawda powinien rozpoznawać stany 40 E. Gmurzyńska, R. Morek: Mediacje. Teoria i praktyka, Warszawa 2009, s. 119. 41 Tamże, s. 120. Strona 18
emocjonalne uczestników dialogu, ale jego zadaniem nie jest bezpośrednia praca nad ich psychiką 42. Niezwykle ważny jest tu szczególny związek łączący mediatora ze stronami. Mediator nie jest postrzegany jako ekspert, ale zdystansowana emocjonalnie od konfliktu osoba trzecia. Jego zadanie to budowanie zaufania i relacji między stronami jeszcze przed pierwszą wspólną sesją. Organizuje więc indywidualne spotkania, które umożliwiają mu zgromadzenie niezbędnych informacji, ale głównie mają na celu zdobycie przychylności stron. W toku dialogu wspomaga komunikację między uczestnikami przez wydobycie ich mocnych stron, które akcentuje podczas sesji wspólnych. Podkreśla się, że w tej mediacji ważne jest kształtowanie relacji międzyludzkich pomiędzy uczestnikami, co ułatwia wypracowanie porozumienia i wyjście z konfliktu 43. Mediator narzuca określony styl prowadzenia dyskusji, tak aby zapewnić bezpieczną atmosferę jego przebiegu. Kluczowe jest zdobycie zaufania samych uczestników do mediatora i procesu mediacji. Wówczas strony czują się pewnie i nawiązują dialog. Mediator włącza się do rozmowy, zawsze gdy wymaga tego sytuacja. Mimo że jest wycofany werbalnie, to kontroluje dyskusję i w każdej chwili może interweniować. Nie można zatem powiedzieć, że sposób prowadzenia mediacji przybiera formę pasywną. Warto zwrócić uwagę na to, że w całym procesie mediacji znaczenie przypisuje się nawet temu, w jaki sposób strony usadzone są przy stole mediacyjnym. W celu zapewnienia najlepszej komunikacji mediator powinien usytuować je naprzeciw siebie, ponieważ kontakt wzrokowy sprzyja nawiązaniu dialogu. Natomiast same spotkania muszą odbywać się wielokrotnie, ponieważ konflikty międzyludzkie są na tyle skomplikowane, że nie jest możliwe ich rozwiązanie podczas jednej sesji mediacyjnej 44. 42 E. Gmurzyńska, R. Morek: Mediacje. Teoria i praktyka, Warszawa 2009, s. 121. 43 Tamże. 44 Tamże, s. 121. Strona 19
Podkreśla się, że dialog przy tego rodzaju mediacjach powinien zawierać momenty ciszy przeznaczone na refleksję nad tym, co zostało przez strony wypowiedziane. Jest to integralna część mediacji, która oczyszcza atmosferę, uzdrawia relacje i wzmacnia strony. Mediator powinien umiejętnie wykorzystywać element ciszy i sprawić, aby strony dobrze się w niej czuły. W tym podejściu akcentuje się to, że mediator również musi mieć możliwość przeanalizowania danej sytuacji, własnych odczuć oraz emocji z nią związanych 45. Mediacja humanistyczna często występuje przy konfliktach o silnym podłożu emocjonalnym, gdzie strony są mocno zaangażowane uczuciowo. Dzieje się tak w relacjach między ofiarą a sprawcą, gdzie istnieje potrzeba nie tyle szybkiego rozwiązania sporu, ile pracy ze stronami szczególnie w stosunkach, w których występuje zdrada, nienawiść czy utrata szacunku do samego siebie. Warto zaznaczyć, że w tym przypadku, nawet jeśli zostanie zawarta ugoda, a emocje nie zostaną wyrażone, nie dojdzie do prawdziwego oczyszczenia relacji 46. Ten typ mediacji jest również powszechny przy sporach pracowniczych. W takich sytuacjach mediator spotyka się z każdą ze stron indywidualnie. Dąży wówczas do nawiązania więzi, zbudowania odpowiedniego gruntu pod dyskusję, pomaga im w odnalezieniu ich własnej siły, co umożliwi wyjście z konfliktu. Mediator nie przerywa stronom dialogu, chociaż gdy wymaga tego sytuacja staje się on bardziej aktywny 47. 45 Tamże. 46 Tamże. 47 E. Gmurzyńska, R. Morek: Mediacje. Teoria i praktyka, Warszawa 2009, s. 120. Strona 20
Zakończenie Wyodrębnienie w literaturze wielu rodzajów mediacji miało na celu ukazanie, że w ramach jednej procedury można wyróżnić rozmaite modele, których zastosowanie zależy od takich czynników jak: charakter sporu, oczekiwania stron oraz styl preferowany przez mediatora. Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że opisane powyżej typy prowadzenia mediacji mogą się wzajemnie przenikać i uzupełniać, w zależności od potrzeb i oczekiwań stron. W Polsce najczęściej spotyka się połączenie trzech modeli mediacji: facylitatywnego, ewaluatywnego i transformatywnego. Natomiast w państwach, w których mediacja jest dość powszechna, np. w Stanach Zjednoczonych, dominuje typ klasyczny, jednak coraz większe zainteresowanie zdobywa styl ewaluatywny, z kolei model transformatywny praktykuje ok. 10 20% mediatorów 48. Należy mieć na uwadze to, że żaden ze wskazanych modeli mediacji nie występuje w czystej postaci najczęściej łączą one w sobie części składowe poszczególnych stylów. Klasyfikację poszczególnych typów mediacji można by zatem uznać za rozwiązanie sztuczne i czysto teoretyczne, niemniej jednak w praktyce okazuje się ono bardzo pomocne. Doświadczenie pokazuje, że wiedza na temat różnorodności sposobów prowadzenia mediacji umożliwia uczestnikom dialogu odmienne podejście do danego problemu. Ponadto pomaga mediatorom w dostosowaniu techniki i narzędzi do specyfiki sporu, a także zapobiega pewnego rodzaju rutynie w prowadzeniu mediacji 49. W samym środowisku mediatorów toczą się dyskusje nad przebiegiem typowej mediacji. Kwestie do dyskusji, na które nie ma jednoznacznej odpowiedzi, dotyczą takich spraw jak: organizowanie spotkań wstępnych ze stronami (czy pierwsze spotkania powinny odbywać się na osobności, czy raczej z udziałem 48 http://www.mediacje.lex.pl/czytaj/-/artykul/rodzaje-style-mediacji 49 E. Gmurzyńska, R. Morek: Mediacje. Teoria i praktyka, Warszawa 2009, s. 110. Strona 21
stron?), zapoznawanie się przez mediatora z dokumentacją sporu w kontekście jego neutralności, rola mediatora (czy powinien on jedynie ułatwiać komunikację, czy posiadać również wiedzę ekspercką?), długość trwania posiedzeń mediacyjnych czy nawet sposób usadzenia stron przy stole mediacyjnym 50. Podsumowując, teoretycy i praktycy uznają, że nie istnieje model typowej mediacji. Każda mediacja jest inna, ponieważ każdy spór jest inny. Podkreśla się, że mediatorzy powinni być elastyczni w doborze technik prowadzenia danej mediacji, tak aby maksymalnie dopasować je do swoich preferencji, ale przede wszystkim do danej sytuacji. Mają do dyspozycji wiele rodzajów opisanych przez doktrynę i powinni korzystać z tych, które uznają za najbardziej właściwe i odpowiednie wobec oczekiwań stron i charakteru danego sporu 51. Odnosząc się natomiast do sposobu prowadzenia mediacji przy sporach zbiorowych, należy powiedzieć, że wybór konkretnego modelu czy raczej podejścia zależy od preferencji i poglądów samego mediatora. Wprawdzie w środowisku mediatorów coraz częściej podkreśla się znaczenie eksperckości przy rozwiązywaniu tych specyficznych sporów, niemniej niektórzy uznają to za sprzeczne z tzw. amerykańską szkołą mediacji. Trzeba stwierdzić, że posiadanie przez mediatora wiedzy z zakresu prawa pracy i finansów pozwoli mu lepiej zrozumieć sytuację stron, co będzie mógł wykorzystać w procesie mediacji. Umożliwi mu to także zaproponowanie stronom różnych sposobów rozwiązania danego sporu w sytuacji patu negocjacyjnego. Trzeba mieć jednak na uwadze fakt, że tego rodzaju postępowanie budzi wiele kontrowersji wśród samych mediatorów. Abstrahując od słuszności takiego działania, należy wskazać, że najważniejsze jest to, aby realizując 50 Tamże, s. 125. 51 Tamże. Strona 22
swoje powinności, mediator pozostał bezstronny i neutralny, a wypracowane rozwiązanie było akceptowalne dla obu stron 52. 52 Wnioski z dyskusji prowadzonej przez mediatorów z listy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, na szkoleniu dla mediatorów w dniu 8 września 2012 r. Strona 23