MOŻLIWE STRATEGIE MEDIACYJNE

Transkrypt

1 dr Marta Janina Skrodzka MOŻLIWE STRATEGIE MEDIACYJNE Wprowadzenie Każde postępowanie mediacyjne, co zostało wskazane w przygotowanych do tej pory opracowaniach, przebiega zasadniczo w podobny sposób, ze względu na fakt, że oparte jest na tych samych zasadach i etapach. W praktyce, każda mediacja jest indywidualnym procesem i rzadko kiedy, jeżeli w ogóle, można wskazać dwa takie same postępowania mediacyjne. Na odmienność postępowań mediacyjnych ma wpływ nie tylko charakter spraw, ale przede wszystkim postawa (m.in. cechy charakteru, sposób zachowania, itp.) i oczekiwania stron oraz ich interesy, jak również postawa i sposób prowadzenia postępowania przez mediatora. To właśnie sposób prowadzenia mediacji styl, czy też inaczej strategia, jaką kieruje się mediator, jest jednym z elementów mających wpływ na przebieg danego postępowania mediacyjnego (o czym była już mowa w opracowaniu pt.: Rola mediatora i jej wpływ na odpowiednie przygotowanie postępowania mediacyjnego ). Zachowanie mediatora, jego bardziej lub mniej aktywna postawa oparta na dokonywaniu oceny lub też powstrzymaniu się od niej kształtuje zachowania stron i ich wzajemną interakcję, a w związku z tym definiuje możliwość współpracy i znalezienie rozwiązania satysfakcjonującego wszystkich uczestników sporu. Celem niniejszego opracowania jest zwięzłe przedstawienie podstawowych strategii modeli prowadzenia postępowania mediacyjnego i wskazanie różnic między nimi. Umiejętność zrozumienia różnic w startegiach mediacyjnych pozwala bowiem na docenienie indywidualnego i unikalnego charakteru każdego postępowania mediacyjnego. Stwarza także możliwość zrozumienia zachowania mediatora, który w zależności od oczekiwań stron i własnego doświadczenia, już na samym początku postępowania dokonuje wyboru startegii odpowiedniej dla konkretnego przypadku. Nie oznacza to jednak, że mediator nie może zmienić sposobu prowadzenia mediacji w jej trakcie. Elastyczność tej alternatywnej metody rozwiązywania sporów i dopasowanie do oczekiwań stron oraz zachowań podczas ich wspólnej pracy, pozwalają mediatorowi na zmianę sposobu prowadzenia mediacji, w zależności od aktualnych potrzeb stron. To z kolei nadaje całemu procesowi bardzo indywidualny charakter i jeszcze bardziej podkreśla wyjątkowy charakter mediacji, całkowicie różniący ją od sztywnego i zformalizowanego postępowania sądowego.

2 Strategia proceduralna (facylitatywna) Podstawowym rodzajem prowadzenia postępowania mediacyjnego jest mediacja proceduralna, inaczej zwana facylitatywną (z ang. facilitative mediation), klasyczną lub wspierającą. Ten sposób prowadzenia postępowania mediacyjnego zaczął być stosowany w latach 60. i 70. XX wieku w Stanach Zjednoczonych i jest najbardziej powszechnym i znanym stylem mediacji, zarówno na świecie, jak i w Polsce 1. Zgodnie z samą nazwą wskazanej strategii, zasadniczym celem prowadzenia mediacji jest wsparcie stron w wypracowaniu ugody. Zadaniem mediatora jest dobór technik, ktore pozwolą stronom na twórcze i samodzielne myślenie. Istotą tego podejścia jest zatem założenie, że strony postępowania mediacyjnego mają odpowiednią wiedzę, chęć i możliwość współpracy oraz rozumieją swoją sytuację faktyczną i prawną. Dzięki takiej postawie są w stanie wypracować satysfakcjonujące je rozwiązanie, które ponadto jest zgodne z ich interesami i oczekiwaniami. Mediator pozostaje w trakcie postępowania mediacyjnego osobą całkowicie neutralną, czuwającą i wspierającą strony w samodzielnym i wspólnym (opartym na współpracy) dążeniu do wypracowania realnego porozumienia. Ingerencja mediatora polega zatem na powstrzymaniu się od jakichkolwiek necisków oraz oceny faktycznej i prawnej sporu, czy m. in. sytuacji, zachowania lub decyzji stron. Jako osoba całkowicie neutralna mediator nie wydaje stronom poleceń, nie udziela porad, nie proponuje też treści porozumienia. Wspiera strony w procesie komunikacji, ułatwia wymianę informacji i dojście do porozumienia. Jest aktywnym uczestnikiem przebiegu postępowania mediacyjnego, który kieruje i wpływa na prces komunikacji dokonujący się między stronami, pozostając przy tym całkowicie neutralnym w stosunku do oceny samego sporu, jak i rozwiązania wypracowanego przez strony. Mediator jest bowiem odpowiedzialny za przebieg postępowania mediacyjnego nie zaś za jego wynik. Założeniem prowadzenia mediacji facylitatywnej jest fakt, że źródłem konfliktu jest niemożność zaspokojenia różnych potrzeb w sytuacji dysponowania ograniczonymi zasobami. W związku z tym zadaniem mediatora jest pomoc stronom w rozwiązaniu tego problemu poprzez osiągnięcie satysfakcjonującego porozumienia. Przy czym rozwiązanie powinno być korzystne i zadawalające strony sporu, nie musi zaś satysfakcjonować osoby mediatora. Mediator jest zatem strażnikiem przebiegu postępowania mediacyjnego, a strony sporu są strażnikiem wyniku efektu końcowego procesu mediacji. Strategia merytoryczna (ewaluatywna) 1 M. Tański, mediacja facylitatywna, ( r.).

3 Drugim rodzajem postępowania mediacyjnego, rozpowszechnionym w latach 80-tych. XX wieku (po wprowadzeniu instytucji mediacji do systemów prawnych różnych krajów, kiedy to zaczęli się nią zajmować prawnicy), jest tzw. mediacja merytoryczna, inaczej zwana ocenną lub ewaluatywną (z ang. evaluative mediation), której celem jest przede wszystkim doprowadzenie skonfliktowanych stron od zawarcia ugody 2. Jednym z podstawowych założeń prowadzenia mediacji ewaluatywnej jest fakt, że strony sporu oczekują od mediatora pomocy w zawarciu zawarciu ugody, ze względu na jego wiedzę z zakresu prawa i praktyki jego stosowania. W ocenie stron mediator dysponuje odpowiednimi kwalifikacjami potrzebnymi do wyrażania opinii w danym zakresie, co ma wpływ na wybór określonej osoby na mediatora w ich sprawie. Mediator ma zatem nie tylko przeprowadzić postępowanie mediacyjne, ale także pomóc stronom w zrozumieniu ich pozycji prawnej i dokonać oceny jakie będzie przyszłe rozstrzygnięcie sądu, jeśli do porozumienia nie dojdzie. Już tylko wskazanie różnic w założeniach przyjętych przy prowadzeniu mediacji ewaluatywnej, pozwala na scharakteryzowanie tej strategii mediacyjnej jako całkowicie odmiennej od strategii facylitatywnej. Mediator jest odpowiedzialny nie tylko za przebieg postępowania mediacyjnego ale także za jego wynik. Oznacza to, że może, a nawet powinien on dokonać oceny konfliktu, postawy stron (ich mocnych i słabych stron), sytaucji faktycznej i prawnej, a także przyjętego ostatecznie rozwiązania (zwłaszcza w sytuacji kiedy postanowienia wypracowanego porozumienia są rażąco niesprawiedliwe dla jednej ze stron). Wynika to ze wskazanego już założenia, że porozumienie jest zazwyczaj osiągane w wyniku uświadomienia przez kompetentną osobę spierającym się stronom słabości ich pozycji faktyczno-prawnej. Mediator może także zaproponować najlepsze jego zdaniem rozwiązanie realizujące oczekiwania stron sporu. Jest on niejako ekspertem, zarówno w rozwiązywaniu sporu, jak i w dziedzinie, której dotyczy spór. Ciężar odpowiedzialności zarówno za przebieg postępowania mediacyjnego, jak i za jego wynik spoczywa wyłącznie na mediatorze i jest całkowicie uzależniony od jego wiedzy i kompetencji. Należy zaznaczyć, że rozróżnienie i wprowadzenie strategii ewaluatywnej wywołuje wiele kontrowersji. Przeciwnicy tego stylu prowadzenia mediacji wskazują bowiem na fakt, że aktywność mediatora w sferze dokonywania oceny stoi w sprzeczności z autonomią stron, które powinny same wypracować porozumienie oraz kłóci się z bezstronnością i neutralnością, jaką powinien zachować mediator w stosunku do stron i przedmiotu sporu. Zwolennicy tak 2 M. Tański, mediacja ewaluatywna, ( r.).

4 prowadzonego postępowania mediacyjnego podkreślają zaś, że ocenianie przez mediatora sytuacji prawnej stron nie zawsze jest sprzeczne z istotą mediacji. Współczesne strategie mediacyjne - mediacja oparta na interesach stron (interesed-based mediation) oraz mediacja transformatywna Warto podkreślić, że współcześnie wyróżnia się jeszcze dwa sposoby prowadzenia postępowania mediacyjnego. Najpopularniejszą obecnie strategią, jest mediacja oparta na interesach stron (z ang. interest-based mediation). Podstawowym założeniem tego sposobu postępowania jest skoncentrowaniu się na rozwiązaniu danego konfliktu, ponieważ każdy spór jest problemem do rozwiązania. Strony sporu dążą do wypracowania satysfakcjonujących dla nich rozwiązań zgodnie z koncepcją wygrany - wygrany (z ang. win-win). Rolą mediatora jest skoncentrowanie się na interesach stron, nie na stanowiskach, ze względu na fakt, że o ile stanowiska zazwyczaj są przeciwstawne, o tyle interesy mogą być wspólne lub przynajmniej się nie wykluczają. Pracując ze stronami sporu mediator zakłada, że każda ze stron jest wygranym, dlatego przykłada dużą wagę do nawiązania współporacy między stronami. Mediator wybierając strategię opartą na interesach stron, stosuje techniki, które mają być pomocne w realizacji czterech podstawowywhc założeń wskazanej strategii: oddzieleniu stron sporu od problemów; skupieniu dialogu na interesach, a nie na stanowiskach; wykorzystaniu obiektywnych kryteriów w wypracowaniu porozumienia; tworzeniu wielu opcji rozwiązania danego sporu. Ponieważ założeniem tej strategii jest przejście ze stanowiska prezentowanego przez stronę, a więc konkretnego żądania, do określenia ważnych dla niej interesów, czyli potrzeb lub celu, który uzasadnia jej żądanie, mediator sprowadza konflikt do kategorii interesów, które można skutecznie negocjować. Pomaga on stronom w przeformułowaniu ich postulatów ze stanowisk w interesy, dzięki czemu umożliwia im dojście do istoty problemu i wskazanie kwestii, które da się rozwiązać. To z kolei przyczynia się do rozpoczęcia efektywnych negocjacji między stronami. Innym współczesnym sposobem prowadzenia postępowania mediacyjnego jest model mediacji transformatywnej, zaprezentowany przez J. Folgera i R. Busha w publikacji z 1994 r. The Promise of Mediation. Zgodnie z założeniem autorów mediacja oparta jest na wzajemnym zrozumieniu oraz współodczuwaniu i może powodować wzrost moralny poprzez przywracanie stronom poczucia własnej wartości, siły oraz zdolności do samodzielnego rozwiązywania problemów życiowych. Podstawowym założeniem mediacji transformatywnej jest umocnienie każdej ze stron w jak największym stopniu oraz uznawanie

5 przez strony swoich interesów, racji, stanowisk, odczuć, problemów. Dzięki takiemu podejściu do postępowania mediacyjnego strony mogą skupić się na istniejącym między nimi konflikcie i jego zrozumieniu, co zwiększa szanse na osiągniecie przez nie porozumienia. Celem mediacji transformatywnej jest ponadto stworzenie stronom możliwości moralnego rozwoju, zmiany podejścia do problemów swoich i drugiej strony czyli jak sama nazwa wskazuje zmiana, przede wszystkim w zakresie wspólnych relacji. Rolą mediatora jest zatem wywoływanie u stron sporu poczucia zrozumienia i empatii wobec położenia i problemów drugiej strony, przez co zwiększa się ich świadomość co do własnych oczekiwań. Osoba mediatora jest w tym przypadku drugorzędna, liczą się przede wszystkim strony, które powinny zostać wsparte w procesie umacniania ich samych, tak aby świadomie analizować spór, problemy z nim związane i proponowane rozwiązania. Podsumowanie Wskazane strategie mediacyjne są modelami, w oparciu o które prowadzi się postępowanie mediacyjne. Zasadniczo jednak nie występują w czystej postaci. Mediatorzy opierają konkretne postępowanie mediacyjne na wybranym modelu mediacyjnym, ale w zależności od potrzeb i oczekiwań stron oraz interakcji między nimi zdarza się, że wplatają elementy innych strategii do toczącego się postępowania. Dzięki temu postępowanie mediacyjne jest procesem elastycznym, odformalizowanym i każdorazowo dopasowanym do potrzeb i interesów stron, co czyni jest atrakcyjną metodą rozwiązywania sporów.