Materiały na konferencję prasową Rzecznika Praw Obywatelskich i Instytutu Żywności i Żywienia związaną z objęciem patronatu nad realizacją "Narodowego Programu Zapobiegania Nadwadze i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności Fizycznej POL-HEALTH" oraz podpisaniem Karty Żywienia i Aktywności Fizycznej Dzieci i Młodzieży w Szkole OTYŁOŚĆ EPIDEMIOLOGIA Szacuje się, że przewlekłe choroby niezakaźne stanowią 47% całkowitej liczby zachorowań i 60% całkowitej liczby zgonów na świecie. Do najważniejszych przewlekłych chorób niezakaźnych należy zaliczyć otyłość, która wg Światowej Organizacji Zdrowia, przybrała charakter globalnej epidemii. Otyłość z jednej strony sama w sobie jest schorzeniem, jednocześnie zwiększa ryzyko rozwoju wielu chorób, w tym m.in. układu krążenia, niektórych nowotworów, chorób przewodu pokarmowego, cukrzycy typu 2. U osób nadmierna masą ciała może występować także niedożywienie w wybrane składniki pokarmowe. W badaniach z lat 1999-2000, przeprowadzonych w ramach projektu badawczego zamawianego PBZ 012-14 pt.: Opracowanie podstaw naukowych żywienia w szpitalach stwierdzono, iż blisko połowa osób z otyłością ma deficytowe stężenie kwasu foliowego i witaminy C w surowicy krwi. Dane te wskazują, że posiłki tych osób, mimo wysokiej gęstości energetycznej, są ubogie w inne cenne składniki pokarmowe. Osoby z BMI powyżej 30 kg/m 2 mają od 50-100% większe ryzyko przedwczesnego zgonu niż osoby z prawidłowym BMI. Przewiduje się, ze otyłość stanie się wiodącą przyczyną zgonów wyprzedzającą nawet palenie papierosów. Zwiększająca się częstość występowania nadwagi i otyłości jest także niekorzystna również z ekonomicznego punktu widzenia. Szacuje się, że koszty opieki zdrowotnej osób z nadwagą i otyłością są o 44% wyższe niż osób z prawidłową masą ciała. W Polsce, jak wykazują badania przeprowadzone w 2000 r. przez Instytut Żywności i Żywienia, ponad 50% osób dorosłych (19-59 lat) i około 12% dzieci cierpi na nadwagę bądź otyłość. Częstość występowania nadwagi i otyłości w Polsce ma tendencję wzrostową. Odsetek otyłych, zarówno kobiet jak i mężczyzn, w 2000 r. wzrósł w stosunku do 1991 roku. Wśród mężczyzn w wieku 50-59 lat w 2000 r. otyłość stwierdzano dwukrotnie częściej niż w 1991 r. (25,3% vs 12,4%). W badaniu WOBASZ przeprowadzonym w latach 1
2003-2005 w 6 województwach, w pełni potwierdzono alarmującą sytuację w zakresie nasilenia otyłości, Otyłość stwierdzono u 21,2% mężczyzn i 22,4% kobiet w wieku od 20 do 74 roku życia, a dodatkowo nadwagę odpowiednio u 40,4% i 27,9%. Zwalczanie nadwagi i otyłości na poziomie populacyjnym jest bardzo trudnym i skomplikowanym zdaniem, wymagającym systemowego podejścia i zaangażowania wielu sektorów, w tym środowiska naukowego, opieki zdrowotnej, promocji zdrowia, administracji rządowej. Żywieniowe czynniki ryzyka przewlekłych chorób niezakaźnych w populacji dzieci i młodzieży Nieprawidłowe żywienie w dzieciństwie i wczesnej młodości determinuje w dużym stopniu zdrowie osób dorosłych. Błędy i nieprawidłowe nawyki żywieniowe z tego okresu, oprócz niekorzystnych konsekwencji zdrowotnych dla rozwoju psycho-fizycznego (uposledzenia rozwoju fizycznego i umysłowego, obniżania odporności na choroby) predysponują do rozwoju chorób metabolicznych w wieku dojrzałym. Wszystkie badania żywienia dzieci i młodzieży prowadzone w kraju w ostatnim dziesięcioleciu wskazują na występowanie wielu nieprawidłowości, które mogą wpływać na obecny stan zdrowia i stanowić ryzyko rozwoju chorób dietozależnych w dorosłym życiu. Błędy występujące najczęściej w dietach dzieci i młodzieży to: nadmierne spożycie tłuszczu w tym nasyconych kwasów tłuszczowych oraz cholesterolu, sacharozy, sodu i fosforu. Równocześnie w dietach jest zbyt mało żelaza, miedzi, wapnia, magnezu, witaminy C i D oraz błonnika pokarmowego. Częste jest także spożywanie przez dzieci i młodzież, produktów typu fast food, obfitujących w tłuszcz. Poprawę obecnego stanu można osiągnąć poprzez propagowanie, za pośrednictwem różnych środków przekazu, zmian zwyczajów żywieniowych dzieci i młodzieży polegających na zwiększeniu spożycia ryb, ograniczeniu spożycia tłuszczu zwierzęcego na korzyść olejów roślinnych i margaryn miękkich, zwiększeniu spożycia warzyw i owoców, produktów zbożowych z pełnego przemiału oraz mleka i produktów mlecznych. Niezbędne jest także ograniczenie spożycia soli kuchennej i jej źródeł w postaci np. słonych przekąsek oraz cukru i słodyczy. Warunkiem zmian zwyczajów żywieniowych w kierunku pro zdrowotnego modelu żywienia jest prowadzenie działań edukacyjnych dla dzieci (od najmłodszych lat życia) oraz dla ich rodziców. Niezbędne jest prowadzenie monitoringu 2
żywienia już od wczesnych lat życia pozwalającego na śledzenie zmian żywienia z uwzględnieniem żywieniowych czynników rozwoju chorób dietozależnych. Żywienie w szkołach Poprawa żywienia dzieci i młodzieży w szkole odgrywa bardzo istotną rolę w profilaktyce otyłości oraz chorób przewlekłych. Ma także znaczenie w zapobieganiu innego niekorzystnego zjawiska, jakim jest niedożywienie (około kilkunastu procent dzieci w Polsce ma niedobory masy ciała. Zapewnienie wszystkim uczniom możliwości spożycia posiłku w szkole- dlaczego to takie ważne? Dzięki temu można generalnie poprawić żywienie dzieci i młodzieży szkolnej, a przede wszystkim zagrożonych ubóstwem, które znacznie bardziej nęka te grupę niż populację osób dorosłych. Zgodnie z ostatnimi szacunkami, zaprezentowanymi przez Główny Urząd Statystyczny, opartymi na wynikach badań budżetów gospodarstw domowych, w 2005 r., ok. 19% dzieci w wieku do lat 14 było zagrożonych ubóstwem skrajnym, a w populacji młodzieży w wieku 15-19 lat, wskaźnik zagrożenia ubóstwem skrajnym wynosił 18,5% (Warunki życia ludności Polski w latach 2004-2005. GUS 2007). W przeprowadzanych szacunkach, dokonywanych od pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych, za granicę ubóstwa skrajnego przyjmuje się wartość koszyka odpowiadającego minimum egzystencji, obliczaną przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, w którym znajdują się wydatki, związane wyłącznie z zaspokojeniem potrzeb najbardziej podstawowych. Za zagrożone ubóstwem skrajnym uznaje się te gospodarstwa domowe i tym samym wszystkie osoby, wchodzące w ich skład, których wydatki są niższe od wartości wspomnianego koszyka. Łącznie, dzieci i młodzież do lat 19 stanowiły 40% ogółu populacji osób żyjących w gospodarstwach domowych o wydatkach niższych od wartości koszyka reprezentującego minimum egzystencji. Grupę najbardziej zagrożoną ubóstwem stanowią rodziny wielodzietne, a szczególnie te, w których jest czworo lub więcej dzieci na utrzymaniu. Według cytowanego źródła, w 2005 r. łącznie aż ok. 44% osób w rodzinach z 4 i więcej dzieci na utrzymaniu było zagrożonych ubóstwem skrajnym i ok. 22% osób w rodzinach z 3 dzieci na utrzymaniu. Zgodnie z wynikami badań budżetów, rodziny z 4 i więcej dzieci na utrzymaniu stanowiły około 2% ogółu gospodarstw domowych, reprezentowanych w badaniach budżetów, a udział małżeństw z 3 dzieci wynosił 4,6%. Wśród małżeństw z dziećmi, udziały tych z 4 i więcej 3
dzieci na utrzymaniu oraz z 3 dzieci na utrzymaniu wynosiły natomiast odpowiednio ok. 6% i ok. 14%. Zgodnie z przywoływanymi szacunkami, najczęściej w ubóstwie żyją rodziny na wsi oraz w małych miasteczkach, a najrzadziej mieszkańcy największych miast. W 2005 r., zagrożenie ubóstwem skrajnym dotknęło ok. 8% populacji miejskiej, a w tym ok. 5% w miastach liczących co najmniej 500 tys. mieszkańców i ok. 13% w miastach do 20 tys. mieszkańców. Ok. 19% mieszkańców wsi żyło poniżej minimum egzystencji. Ludność wiejska stanowiła w 2005 r. ponad połowę populacji zagrożonej ubóstwem skrajnym ( przy jej około 38% udziale w liczbie ludności ogółem). Najwyższy odsetek- 44%- zagrożonych ubóstwem występował wśród rodzin nie mających gospodarstwa rolnego i utrzymujących się głównie ze świadczeń społecznych innych niż emerytury i renty. Zasięg ubóstwa wykazuje znaczne zróżnicowanie regionalne. % ludności żyjącej poniżej minimum egzystencji kształtował się w 2005 r. w przedziale od 8,4 ( woj. opolskie) do 18,8 (woj. warmińsko-mazurskie). Odsetek ten przekroczył 16% w woj. świętokrzyskim, zaś w województwach podkarpackim i pomorskim osiągnął około 15%. Zgodnie z zaleceniami żywieniowymi w ciągu dnia należy posiłki spożywać regularnie 4-5 razy dziennie, a przerwy pomiędzy nimi nie powinny być dłuższe niż 3-4 godziny. Spożywanie II śniadania czy obiadu w szkole umożliwia spełnienie tych zaleceń. Uczeń przebywa w szkole kilka godzin - okres ten wydłuża się w przypadku dojazdów do szkół. Uczniowie przebywający w szkole do 6 godzin powinni na terenie szkoły zjeść jeden posiłek II śniadanie lub ciepłe danie, natomiast przebywający ponad 6 godzin dwa posiłki. Nieregularność spożywania posiłków może wpływać na pewne niedobory składników odżywczych, ale stanowi także ryzyko zmniejszenia wydatku energetycznego organizmu. Osoby spożywające posiłki nieregularnie mają mniejszą termogenezę, a więc narażone są na dodatni bilans energetyczny, a w konsekwencji na wzrost masy ciała. Udowodniono, że dzieci spożywające posiłek w szkole lepiej wykonują niektóre zadania związane z koncentracją i pamięcią od dzieci, które tego posiłku nie spożywają i osiągają lepsze wyniki. Uczniowie nie spożywający posiłku w szkole częściej mają problemy z nauką, zachowaniem i emocjami. Często skarżą się na bóle brzucha lub głowy, odczuwają osłabienie, rozdrażnienie, wykazują się gorszą koncentracją uwagi. Szkoły, w których organizowane są 4
przerwy, na których dzieci spożywają śniadania, obserwują wśród uczniów większe skupienie, aktywniejszy udział w lekcjach, i lepsze wyniki w nauce. Organizacja żywienia zarówno w szkołach miejskich, jak i wiejskich jest daleka od zadowalającej. Niewiele ponad połowa szkół podstawowych i gimnazjów posiada stołówkę. Ze śniadań organizowanych przez szkoły podstawowe śniadań korzysta niewiele ponad 10% uczniów, z ciepłych posiłków średnio ok. 10-20% uczniów. Sytuacja w zakresie higieny w stołówkach szkolnych z roku na rok poprawia się. Jednak rzadko wdrażane są praktyczne zasady systemu HACCP. Program żywienia w szkołach podstawowych i gimnazjach powinien dawać wszystkim dzieciom jednakową możliwość korzystania z co najmniej jednego pełnowartościowego posiłku. Żywienie populacji zagrożonej ubóstwem skrajnym Zgodnie z wynikami badań budżetów gospodarstw domowych, przeprowadzonymi w 2005 r., w przeciętnym modelu spożycia żywności osób o wydatkach poniżej minimum egzystencji przeważały artykuły najbardziej podstawowe, jak pieczywo i pozostałe przetwory zbożowe, ziemniaki i mleko płynne. Udział wymienionych grup w łącznym spożyciu żywności osiągnął 55%, podczas gdy w gospodarstwach domowych o wydatkach powyżej minimum egzystencji wynosił 44%. Jednocześnie, model spożycia żywności w gospodarstwach domowych zagrożonych ubóstwem skrajnym był wyjątkowo ubogi przede wszystkim w owoce i przetwory, ryby i przetwory oraz sery: spożycie tej pierwszej grupy było w nich aż ponad dwukrotnie niższe w porównaniu z gospodarstwami domowymi o wydatkach powyżej minimum egzystencji; spożycie ryb i przetworów oraz serów było prawie dwukrotnie niższe. Aktywność fizyczna Aktywność fizyczna jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny dzieci i młodzieży, a wieku dorosłym na stan zdrowia i jakość życia. Mała aktywność fizyczna jest uznanym czynnikiem wielu chorób metabolicznych (m.in. otyłości, chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy typu II, wielu nowotworów, osteoporozy). Szczególnie istotne jest zatem kreowanie aktywnego stylu życia w okresie dzieciństwa i wczesnej młodości, gdyż to w tym wieku utrwalają się nawyki związane z zachowaniami prozdrowotnymi. Tymczasem w Polsce zjawisko fizycznej bierności nasila się już od najmłodszych lat życia. Jak wynika z badań GUS ( 2006 ) już 5 letnie przedszkolaki 5
spędzają średnio 2.8 godz. dziennie przed telewizorem. Z badań przeprowadzonych przez Instytut Żywności i Żywienia wynika, że uczniowie przeznaczają swój czas po szkole, na bierne, nie wymagające wysiłku fizycznego czynności, ponad 4 godziny dziennie z czego odrabianie lekcji to niewielki odsetek tego czasu, większość to oglądanie TV, Video, gry komputerowe itp. czynności wykonywane na siedząco. Narastaniu bierności fizycznej wśród uczniów sprzyja brak atrakcyjnych propozycji i możliwości zaspokojenia naturalnej potrzeby ruchu w tym wieku. Zbyt mało jest zorganizowanych form aktywności w postaci Szkolnych Kół Sportowych, czy bezpłatnych lub za niewielką odpłatnością, zajęć w klubach sportowych, co powoduje, że niewielkie odsetki uczniów korzystają z aktywnych fizycznie form spędzania czasu wolnego. Jak wynika z Raportu GIS (2006 ) duży odsetek, dochodzący do 64 % w przypadku szkół o profilu zawodowym, nie posiadało sali gimnastycznej, a w pozostałych typach szkół blisko 20 % również wykazało brak sal. Z zajęć na basenie korzystało średnio nie więcej niż 20 % szkół wszystkich typów. Uczestnictwo w Szkolnych Kołach Sportowych w próbie losowej uczniów z Warszawy zmniejszyło się dramatycznie, od 25 % w roku 2000 do średnio 6 % pięć lat później, w roku 2006. Aktywność fizyczną uprawianą rekreacyjnie deklaruje zaledwie jedna trzecia uczniów. Spośród nich tylko niewielki odsetek uprawia ją 3-4 razy w tygodniu, pozostali ze znacznie mniejszą częstotliwością. Jeśli dodać do małej aktywności ruchowej w czasie wolnym fakt, że nie wszyscy uczniowie uczestniczą w obligatoryjnych 4 zajęciach z wychowania fizycznego w szkołach, a odsetek zwalnianych uczniów przez rodziców, rodzeństwo czy z błahych zdrowotnie problemów przez lekarzy we wszystkich województwach jest wysoki, to poziom aktywności ruchowej uczniów pozostawia wiele do życzenia. Jak wykazano w badaniu przeprowadzonym wśród uczniów w wieku 9 i 15 lat z trzech europejskich krajów, brak dostatecznej codziennej aktywności ruchowej wiązał się z nasileniem wielu czynników ryzyka rozwoju choroby wieńcowej serca w porównaniu do rówieśników wykazujących codzienną aktywność fizyczną równą co najmniej 90 minutom dziennie. W Warszawie wykazano, że wśród uczniów z klas sportowych nie występuje otyłość w przeciwieństwie do uczniów z klas o standardowej liczbie zajęć. A dodatkowo, jak wynika z innego polskiego badania, otyli uczniowie częściej nie uczestniczą w obligatoryjnych zajęciach z wychowania fizycznego w szkole. Pewnikiem udowodnionym w piśmiennictwie jest fakt, że brak dostatecznej, codziennej aktywności ruchowej w wieku młodzieńczym rozpoczyna pasmo problemów zdrowotnych narastających wraz z wiekiem. Potrzeba rozwijania u dzieci 6
nawyku codziennej aktywności ruchowej, konsekwentnie na wszystkich poziomach nauczania stała się koniecznością, jeśli myślimy poważnie o poprawie sytuacji w zakresie zdrowia publicznego. W świetle najnowszych badań medycznych, cztery godziny zajęć z wychowania fizycznego w tygodniu (180) min niestety nie zapewniają uczniom aktywności ruchowej, którą można uznać, za czynnik zapobiegający ryzyku rozwoju chorób układu krążenia, otyłości i innych chorób przewlekłych. Konieczne jest stworzenie młodzieży warunków organizacyjnych do uprawiania aktywności ruchowej podczas zajęć pozalekcyjnych w szkole w formie Kół Sportowych (SKS-ów) lub innych nieodpłatnych zajęć pozaszkolnych lub w klubach sportowych. Istnieje także potrzeba zwiększenia, we wszystkich grupach zawodowych uczestniczących w procesie edukacji młodzieży, świadomości o roli aktywności fizycznej w zapewnieniu optymalnego rozwoju fizycznego i psychicznego oraz stanu zdrowia dzieciom i młodzieży. Narodowy Program Zapobiegania Nadwadze i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym Poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności Fizycznej POL-HEALTH Program POL-HEALTH jest odpowiedzią Polski na inicjatywę WHO wyrażoną w Globalnej Strategii dotyczącej Żywienia, Aktywności Fizycznej i Zdrowia przyjętej na 57 Światowym Zgromadzeniu Zdrowia (22.05.2004), a następnie w Europejskiej Karcie Walki z Otyłością podpisanej w Stambule w listopadzie 2006r. Program ten uwzględnia również idee zawarte w Białej Księdze Komisji Europejskiej pt. Strategia dla Europy w sprawie żywienia, nadwagi i otyłości w aspekcie zdrowia. Program został opracowany przez Instytut Żywności i Żywienia i zatwierdzony do realizacji przez Ministra Zdrowia w 2007r. Program POL-HEALTH opiera się na działaniach na rzecz zwiększania świadomości społeczeństwa o roli żywienia i aktywności fizycznej dla zachowania zdrowia. Zakłada podjęcie edukacji różnych grup społecznych, w tym grup zawodowo związanych z ochroną zdrowia i edukacją dzieci i młodzieży. Jest to uwarunkowane tym, że kkadry medyczne nie są dostatecznie przygotowane do poradnictwa dietetycznego i do przekazywania współczesnych zaleceń odnośnie aktywności ruchowej. Poradnie podstawowej i specjalistycznej opieki zdrowotnej, jak również szpitale nie zatrudniają odpowiedniej liczby dietetyków. Lekarze nie mają dostatecznej wiedzy, jak również czasu, aby podczas wizyty pacjenta udzielać porad dietetycznych i odnoszących się do stylu życia. 7
Zakłada się, że realizacja Programu przyniesie następujące korzyści: - zwiększenie świadomości żywieniowej społeczeństwa; - modyfikacja modelu żywienia na prozdrowotny; - zmniejszenie częstości występowania żywieniowych czynników ryzyka chorób dietozależnych; - wypracowanie modelu postępowania zwiększającego aktywność fizyczną wszystkich grup wiekowych i wzrost świadomości społecznej w zakresie roli ruchu w zachowaniu zdrowia i sprawności fizycznej; - zmniejszenie częstości występowania nadwagi, otyłości, hipercholesterolemii, hiperlipdemii oraz hiperhomocysteinemii; - poprawa żywienia i aktywności fizycznej dzieci i młodzieży oraz ludności dorosłej, w tym powyżej 65. roku życia; - obniżenie występowania przedwczesnej niepełnosprawności fizycznej oraz przedwczesnej umieralności z powodu chorób układu krążenia, nowotworów żywieniowozaleznych, osteoporozy oraz układu pokarmowego; - wydłużenie dalszego przeciętnego trwania życia; - zmniejszenie kosztów leczenia przewlekłych chorób niezakaźnych oraz skutków ekonomicznych niepełnosprawności i przedwczesnej umieralności; - wdrożenie do systemu podstawowej i specjalistycznej opieki zdrowotnej metodologii oceny stanu odżywienia, jako jednego z podstawowych narzędzi wczesnej diagnostyki nadwagi i otyłości, z wyróżnieniem jej rodzajów, w aspekcie stopnia zagrożenia zdrowia; - sukcesywne zwiększanie na rynku asortymentu żywności o obniżonej zawartości tłuszczu, soli i cukru. Dla efektywnego wdrażania programu utworzono: 1. Ogólnopolską Platformę ds.. Żywienia Aktywności Fizycznej i Zdrowia. Patronat nad działalnością Platformy, objął Minister Zdrowia. 2. Konsorcjum pomiędzy Instytutem Żywności i Żywienia a Instytutem Pomnik- Centrum Zdrowia Dziecka. 3. W ramach działań przygotowawczych wykonano następujące zadania: opracowano diagnozę stanu odżywienia, aktywności fizycznej i żywieniowych czynników ryzyka otyłości oraz przewlekłych chorób niezakaźnych Polsce; wydanej w roku 2006 w postaci monografii Otyłość, aktywność fizyczna, zdrowie Polaków; 8
opracowano nowe narodowe normy żywienia (w druku); opublikowano poradnik z serii Instytut Żywności i Żywienia zaleca Otyłość. Zapobieganie i leczenie ; zorganizowano szereg warsztatów naukowych podczas których upowszechniano i dyskutowano zagadnienia prewencji nadwagi i otyłości oraz przewlekłych chorób niezakaźnych oraz idee zawarte w Europejskiej Karcie Walki z Otyłością i Programie POL-HEALTH. Realizacja Programu w I fazie przewidziana jest na lata 2007-2011. W roku 2007 przewidziano do realizacji opracowanie i przygotowanie do druku 2 monografii Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące aktywności fizycznej i zdrowego stylu życia Obiady szkolne dla dzieci szkół podstawowych i gimnazjalnych, z podaniem jadłospisów na 2 poziomach ekonomicznych. Następne lata obejmują realizację kilkudziesięciu zadań, szczególnie o znaczeniu edukacyjnym. Szczegółowy, aktualny plan zadań na lata 2007-2011 można znaleźć w Programie opublikowanym na stronie: http://www.mz.gov.pl/wwwfiles/ma_struktura/docs/npz_nadwadze_otylosci_25072007.pdf 9