STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom X zeszyt 1 415 Katarzyna Szmidt Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Wydzia³ Nauk Rolniczych w Zamoœciu ROLNICTWO EKOLOGICZNE W POLSCE I KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ ORGANIC FARMING IN POLAND AND IN THE EUROPEAN UNION COUNTRIES S³owa kluczowe: rolnictwo ekologiczne, wsparcie finansowe Key words: organic farming, financial support Synopsis. Rolnicy ekologiczni mog¹ zwiêkszaæ efektywnoœæ i podnosiæ wydajnoœæ, ale nie mo e to zagra aæ zdrowiu i szeroko rozumianej równowadze. Ten typ rolnictwa rozwija sie intensywnie w krajach Unii Europejskiej od lat dziewiêædziesi¹tych ubieg³ego wieku, co wynika z powstania regulacji prawnych z zakresu rolnictwa ekologicznego oraz instrumentów wspierajacych rozwój proœrodowiskowych sposobów produkcji rolniczej. W 1992 r. wprowadzono regulacje (Reg EC. 278/92) dotycz¹ce rolnych metod produkcji zgodnych z wymogami ochrony œrodowiska i utrzymania krajobrazu wsi. UE promuje rolnictwo ekologiczne oparte na pozytywnych skutkach na œrodowisko. Wstêp oraz cel i metoda badañ Rolnictwo ekologiczne jest dynamicznie rozwijaj¹c¹ siê dziedzin¹ rolnictwa na œwiecie. Polska równie d¹ y do zwiêkszenia tego kierunku produkcji. Produkty rolne pochodz¹ce z produkcji prowadzonej metodami ekologicznymi stanowi¹ gwarancjê bezpiecznej ywnoœci, a jednoczeœnie produkcja ekologiczna jest przyjazna œrodowisku naturalnemu. Te walory pozwalaj¹ mieæ przekonanie, e gospodarowanie w oparciu o walory przyrodnicze bêdzie sta³ym elementem rolniczej przestrzeni produkcyjnej w Polsce. Bezpoœrednie wsparcie dla produkcji ekologicznej, jak i producentów podejmuj¹cych decyzjê o przejœciu na ten system gospodarowania zosta³o uznane przez rz¹dy za g³ówny czynnik wp³ywaj¹cy na rozwój produkcji ekologicznej. G³ównym celem opracowania by³o przedstawienie aktywnoœci rolników prowadz¹cych gospodarstwa ekologiczne w pozyskiwaniu œrodków w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Aktywnoœæ w ubieganiu siê o wsparcie finansowe wyra ono jako procentowy stosunek decyzji przyznaj¹cych p³atnoœæ do liczby gospodarstw ekologicznych w poszczególnych województwach. Powierzchnia gospodarstw ekologicznych w Unii Europejskiej i Polsce W 26 r. liczba gospodarstw prowadz¹cych produkcjê metodami ekologicznymi w Polsce wynosi³a 9187 (tab. 1). Produkcjê prowadzono na powierzchni 228 9,1 ha u ytków rolnych. Z tej grupy 5683 gospodarstw (61,9%) by³o w trakcie przestawiania produkcji na gospodarowanie metodami ekologicznymi, a produkcjê z certyfikatem zgodnoœci prowadzi³o 354 gospodarstw (3,9%). Produkcjê w okresie przestawiania prowadzono na powierzchni 152 918,4 ha (67,1%), a produkcjê ekologiczn¹ z certyfikatem zgodnoœci na powierzchni 75 9,7 ha (32,9%). Najwiêcej gospodarstw, produkuj¹cych metodami ekologicznymi w 26 r., znajdowa³o siê w województwach: ma³opolskim (1363), podkarpackim (1164), lubelskim (172), mazowieckim (128) i œwiêtokrzyskim (892). W tych samych województwach odnotowano równie najwiêksz¹ liczbê zarejestrowanych gospodarstw posiadaj¹cych certyfikat zgodnoœci. Najwiêksz¹ powierzchniê upraw ekologicznych z certyfikatem zgodnoœci odnotowano w gospodarstwach zarejestrowanych w województwach: zachodnio-pomorskim, warmiñsko-mazurskim, podkarpackim, dolnoœl¹skim i ma³opolskim. Najwiêksz¹ grupê gospodarstw ekologicznych w 26 r. stanowi³y gospodarstwa z powierzchni¹ upraw ekologicznych do 5 ha. Drug¹, pod wzglêdem wielkoœci, grup¹ by³y gospodarstwa o powierzchni 5-1 ha. W analizowanym okresie gospodarstwa z powierzchni¹ upraw ekologicznych do 1 ha stanowi³y ponad 5% wszystkich gospodarstw ekologicznych (rys. 1).
416 Katarzyna Szmidt W 24 r. Rada Unii Europejskiej zobowi¹za³a pañstwa cz³onkowskie do opracowania krajowych planów dzia³añ, na podstawie Europejskiego Planu Dzia³añ dla ywnoœci Ekologicznej i Rolnictwa. Plan Dzia³añ dla ywnoœci Ekologicznej i Rolnictwa w Polsce stanowi element strategii rozwoju polskiego rolnictwa ekologicznego w latach 27-213. Polska ma na celu osi¹gniêcie szybkiego wzrostu liczby gospodarstw ekologicznych w Polsce, których liczba w 213 roku ma wynosiæ do 2. Od pocz¹tku 25 r. mo na by³o zaobserwowaæ dynamiczny rozwój rolnictwa ekologicznego w Polsce. W porównaniu do 24 roku liczba gospodarstw prowadz¹cych produkcjê metodami ekologicznymi wzros³a o 422 (rys. 2). G³ówn¹ przyczyn¹ tej tendencji by³o wprowadzenie dop³at w rolnictwie ekologicznym w ramach programów rolnoœrodowiskowych w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich. W wiêkszoœci krajów Europy, a szczególnie Unii Europejskiej rozwój rolnictwa ekologicznego wspiera³o ustawodawstwo w tym zakresie, system p³atnoœci bezpoœrednich, jak równie rozwój rynku oraz powiêkszanie siê grona konsumentów o wysokiej œwiadomoœci ekologicznej. W 1985 w 15 krajach Unii Europejskiej na 1,3 tys. ha prowadzi³o produkcjê zgodn¹ z zasadami rolnictwa ekologicznego ok. 6,3 tys. gospodarstw rolnych. W 199 roku powierzchnia upraw ekologicznych wyno- Tabela 1. Liczba gospodarstw i powierzchnia ekologicznych u ytków rolnych w Polsce w 26 r. Wyszczególnienie Dolnoœl¹skie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie ódzkie Ma³opolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Œl¹skie Œwiêtokrzyskie Warmiñsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Polska Liczba gospodarstw ekologicznych z certyfikatem przestawianych 178 8 371 63 67 647 422 24 399 197 69 38 498 221 67 163 354 33 93 71 193 151 716 66 22 765 431 153 78 394 365 197 515 5683 ród³o: Raport o stanie rolnictwa ekologicznego... 27. razem 481 173 172 256 218 1363 128 46 1164 628 222 116 892 586 264 678 9187 Powierzchnia gospodarstw ekologicznych z certyfikatem 8 782,3 1 56, 4 934,2 1 825,8 1 212,7 7 237,8 5 627,1 252,7 9 32,7 3 648,4 1 772, 34,9 4 492,6 8 643,9 3 741, 11 716,5 75 9,7 przestawianych razem 1 516, 19 33,3 3 285,9 4 845,9 15 22,3 19 956,6 1 268, 12 93,8 2 165,6 3 378,3 6 589,5 13 827,3 15 25,7 2 877,8 943,3 1 196, 11 297,9 2 6,6 8 8,3 11 656,7 6 265,2 8 37,2 1 999,1 2 34, 4 47,9 8 963,5 15 346,9 23 99,8 1 769,6 14 51,6 3 714,4 42 43,9 152 918,4 228 9,1 2-5 ha 15% 5-1 ha 8% powy ej 1 ha 4% do 5 ha 26% 2 15 liczba gospodarstw 1 5 1-2 ha 21% 5-1 ha 26% 199 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2 21 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 Rysunek 1. Gospodarstwa ekologiczne w podziale na grupy obszarowe zgodnie z wielkoœci¹ powierzchni upraw ekologicznych w Polsce w latach 25-26 ród³o: Raport o stanie rolnictwa ekologicznego...27. Rysunek 2. Liczba gospodarstw ekologicznych w Polsce w latach 199-26 oraz prognoza rozwoju do roku 213 (wg Planu Dzia- ³añ dla ywnoœci Ekologicznej i Rolnictwa w Polsce na lata 27-213) ród³o: Plan Dzia³añ dla ywnoœci Ekologicznej i Rolnictwa... 27.
417 6 5 4 3 2 1 powierzchnia [tys. ha] powierzchnia [tys.ha] liczba gospodarstw tys. liczba gospodarstw [tys.] 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 21 23 25 18 16 14 12 1 8 6 4 2 Rysunek 3. Powierzchnia i liczba gospodarstw ekologicznych z certyfikatem i w trakcie przestawiania w krajach UE-15 w latach 1985-26 ród³o: Lampkin, Midmore 1999, Lampkin 2, Lampkin i in. 27. 15 1 5 powierzchnia [tys. ha] liczba gospodarstw [tys.] 5 powierzchnia tys. ha l. gospodarstw tys. W³ochy Niemcy Hiszpania Wielka Francja Austria Czechy Grecja Szwecja Portugalia Finlandia Dania Wêgry S³owacja Polska Holandia Estonia Litwa otwa Irlandia Belgia S³owenia Luksemburg Cypr Malta Rysunek 4. Powierzchnia i liczba gospodarstw ekologicznych w krajach UE-25 w 26 r. ród³o: Willer, Minou 28. 4 3 2 1 si³a 312,5 tys. ha, liczba gospodarstw wzros³a do 14,8 tys. W 26 roku powierzchnia upraw ekologicznych wzros³a 17-krotnie, tj. do 5396,1 tys. ha, natomiast liczba gospodarstw zwiêkszy³a siê 1- krotnie, w porównaniu do 199 r. i wynosi³a 154 tys. (rys. 3). Przyjêcie, w 24 r. nowych 1 pañstw do grona krajów Unii Europejskiej spowodowa³o wzrost powierzchni upraw ekologicznych o 692,9 ha, tj. 13,1%. Liczba gospodarstw wzros³a o 1,4 tys., tj. 7,2%. W 26 r. powierzchnia upraw prowadzonych zgodnie z zasadami rolnictwa ekologicznego wynosi³a 6,7 mln ha, liczba gospodarstw 176 tys [Willer, Minou 28]. W 26 r. najwiêksz¹ liczbê gospodarstw i najwiêksz¹ powierzchniê upraw ekologicznych posiada³y W³ochy, gdzie powierzchnia upraw stanowi³a powy ej miliona hektarów 9% ogólnej powierzchni u ytków rolnych tego kraju i ok. 17,2% powierzchni upraw ekologicznych Unii Europejskiej (rys. 4). Wsparcie finansowe dla rolnictwa ekologicznego W Polsce rolnictwo ekologiczne po raz pierwszy uzyska³o wsparcie finansowe pañstwa w 1998 roku, kiedy to wprowadzono dotacje do kosztów kontroli gospodarstw ekologicznych. Dotacja ta by³a udzielana jednostkom kontrolnym. W 1999 roku dodatkowo wprowadzono dotacjê do hektara upraw ekologicznych. Beneficjentami tego wsparcia byli rolnicy prowadz¹cy ekologiczne gospodarstwa rolne lub przestawiaj¹cy gospodarstwa konwencjonalne na ekologiczne. Obecnie wsparcie finansowe dla rolnictwa ekologicznego w Polsce, podobnie jak we wszystkich pañstwach cz³onkowskich Unii Europejskiej pochodzi z dwóch Ÿróde³: bud etu krajowego, bud etu Unii Europejskiej. Zasady udzielania dotacji z bud etu krajowego i jej wyp³acania zawarto w rozporz¹dzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 3 maja 26 r. (Dz.U. Nr 98, poz. 683) w sprawie stawek dotacji przedmiotowych dla ró nych podmiotów wykonuj¹cych zadania na rzecz rolnictwa. Zgodnie z ww. rozporz¹dzeniem udziela siê nastêpuj¹cych dotacji: na dofinansowanie kosztów kontroli gospodarstw rolnych, na prowadzenie badañ z zakresu rolnictwa ekologicznego, na koordynacjê doradztwa w zakresie rolnictwa ekologicznego i prowadzenie, ekologicznego gospodarstwa pokazowego oraz wydawanie materia³ów szkoleniowych, na analizê zawartoœci niedozwolonych substancji (pestycydów) w p³odach rolnych. Zasady ubiegania siê o p³atnoœci ze œrodków wspólnotowych okreœlono w rozporz¹dzeniu Rady Ministrów z dnia 2 lipca 24 r. w sprawie szczegó³owych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie przedsiêwziêæ rolnoœrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz¹t objêtej Planem Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. U. Nr 174, poz. 189, z póÿn. zm.) i rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 6 sierpnia 24 r. w sprawie wzoru wniosku o przyznanie p³atnoœci z tytu³u realizacji przedsiêwziêæ rolnoœrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz¹t oraz zawartoœci planu tego dzia³ania (Dz. U. Nr 181, poz. 1878, z póÿn. zm.). W latach 24-26 Plan
418 Katarzyna Szmidt Rozwoju Obszarów Wiejskich wyznacza³ dwa cele strategiczne: zrównowa ony rozwój obszarów wiejskich, poprawa konkurencyjnoœci gospodarki rolno- ywnoœciowej. W ramach pierwszego celu realizowanych by³o dziesiêæ dzia³añ. Dzia³anie 4 Wspieranie przedsiêwziêæ rolnoœrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz¹t zwane Programem rolnoœrodowiskowym, obejmowa³o 7 przedsiêwziêæ rolnoœrodowiskowych (pakietów). Producenci prowadz¹cy gospodarstwo metodami ekologicznymi otrzymywali dotacjê do hektara upraw ekologicznych na podstawie wniosków o przyznanie p³atnoœci z tytu³u wspierania przedsiêwziêæ rolnoœrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz¹t w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 24-26, w pakiecie S2 Rolnictwo ekologiczne. Aby uzyskaæ dop³aty w ramach tego programu rolnik zobowi¹zany by³: z³o yæ wniosek do Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa wraz z zaœwiadczeniem o posiadaniu statusu gospodarstwa w systemie produkcji ekologicznej (przyjêtego do kontroli, w okresie przestawiania lub z certyfikatem), sporz¹dziæ 5-letni plan rolnoœrodowiskowy dla swojego gospodarstwa. W ramach Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich w 26 r. uzyska³o wsparcie 836 rolników prowadz¹cych produkcjê zgodnie z zasadami rolnictwa ekologicznego [Raport 27]. Przyjmuj¹c za 1% ³¹czn¹ liczbê gospodarstw ekologicznych w poszczególnych województwach stwierdzono, e œrednia aktywnoœæ wynosi³a 91,3% (rys. 5). Najwiêcej projektów sp³ynê³o z Wielkopolski, a tak e województw: œl¹skiego, podlaskiego, natomiast najmniej zainteresowani tym Ÿród³em finansowania okazali siê rolnicy z województwa lubelskiego. W ramach pakietu rolnictwa ekologicznego wyp³acono dotacje w wysokoœci: 119,6 mln z³ w 26 r. (rys. 6). Najwiêcej œrodków pozyskali rolnicy z województwa zachodniopomorskiego 18% wyp³aconej kwoty, najni sze wsparcie uzyskano w województwie opolskim,4% wyp³aconych œrodków. Powierzchnia, na której gospodarowano metodami ekologicznymi, bêd¹ca podstaw¹ wyp³aty dotacji w ZACHODNIOPOMORSKIE roku 26 wynosi³a 196 23,8 ha. Spoœród ogólnej powierzchni upraw ekologicznych w naszym kraju, dotacjami objêto 86,% w 26 r. 25 2 15 1 5 mnl z³ POMORSKIE WARMIÑSKO-MAZURSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE MAZOWIECKIE WIELKOPOLSKIE PODLASKIE LUBUSKIE ÓDZKIE LUBELSKIE DOLNOŒL SKIE ŒWIÊTOKRZYSKIE OPOLSKIE PODKARPACKIE ŒL SKIE Aktywnoœæ Aktywnoœæ MA OPOLSKIE województw województw: 96 i powy ej 96 i (5) powy ej (5) 9-95 (6) 8-89 (3) - 79 (2) Rysunek 5. Aktywnoœæ rolników w pozyskiwaniu œrodków w ramach PROW Dzia³anie 4. pakiet Rolnictwo ekologiczne ród³o: opracowanie w³asne na podstawie: Raport o stanie rolnictwa ekologicznego... 27. zachodniopomorskie lubelskie mazowieckie wielkopolskie warmiñskopodkarpackie dolnoœl¹skie podlaskie ma³opolskie œwiêtokrzyskie lubuskie kujawsko-pomorskie ³ódzkie pomorskie œl¹skie opolskie Rysunek 6. Kwota wyp³aconych dotacji za realizacjê pakietu rolnictwa ekologicznego 26 r. ród³o: Raport o stanie rolnictwa ekologicznego... 27. Podsumowanie W 26 roku Polska pod wzglêdem powierzchni upraw ekologicznych zajmowa³a 1 miejsce, natomiast ze wzglêdu na liczbê gospodarstw zajmowa³a 7 pozycjê wœród 25 krajów UE. Œrednia powierzchnia gospodarstwa ekologicznego w UE-25 wynosi³a w 26 r. 38 ha, natomiast w Polsce 25 ha. Analiza przestrzennego rozmieszczenia gospodarstw ekologicznych w Polsce wykaza³a, e zdecydowana ich wiêkszoœæ znajdowa³a siê w po³udniowo-wschodniej Polsce. Najwiêksz¹ aktywnoœci¹ we wnioskowaniu o œrodki na wspieranie rolnictwa ekologicznego
419 wykazali siê rolnicy z województw: podlaskiego, œl¹skiego, wielkopolskiego i ma³opolskiego (powy ej 95%), zaœ najmniejsz¹ rolnicy Lubelszczyzny (65%). Literatura Lampkin N., Midmore P. 1999: Organic Farming and the European Union. Memorandum of Evidence to the House of Lords Select Committee on the European Communities Sub-Committee D. Agriculture, Fisheries and Food. Lampkin N. 2: Number of certified and policy-supported organic and in-conversion farms/land in Europe. The Organic Centre Wales, Aberystwyth, 199-2. Organic Farming in Europe Provisional Statistics 21. Lampkin N., Olmos S., Lowman S., van Diepen P. 27: Further Development of Organic Farming Policy in Europe with Particular Emphasis on EU Enlargement QLK5-22-917. Statistical Report on the Development of Organic Farming in EU-15, Switzerland and Norway 1997-26. University of Wales, Aberystwyth. Plan Dzia³añ dla ywnoœci Ekologicznej i Rolnictwa w Polsce na lata 27-213. 27: Dokument przyjêty przez kierownictwo Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi na posiedzeniu w dniu 26.3. Warszawa. Raport o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 25-26. 27: G³ówny Inspektorat Jakoœci Handlowej Artyku³ów Rolno-Spo ywczych, Warszawa. Willer H., Minou Y. 28: The World of Organic Agriculture. Statistics and Emerging Trends. International Federation of Organic Agriculture Movements (IFOAM). Bonn Germany & Research Institute of Organic Agriculture FiBL, Frick, Switzerland. Summary According to the Codex Alimentarius, organic farming involves holistic production management systems (for crops and livestock) emphasising the use of management practices in preference to the use of off-farm inputs. This is accomplished by using, where possible, cultural, biological and mechanical methods in preference to synthetic materials. Since the beginning of the 199s, organic farming has rapidly developed in almost all European countries. In most countries of Europe and particularly the European Union organic farming is supported with legislation and direct payments. Regulation (EEC) No 278/922 provided further opportunities for financial support for organic farming, because of its specific features, is eligible. Adres do korespondencji: dr Katarzyna Szmidt Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wydzia³ Nauk Rolniczych w Zamoœciu, Katedra Produkcji Roœlinnej i Agrobiznesu ul. Szczebrzeska 12 22-4 Zamoœæ e-mail: Szmidt@wnr.edu.pl