Krajo bra zy Pol ski (kon ce p cja ba dañ ekologi czno- krajo brazo wych)

Marian Dru kowski Instytut Botaniki Uniwersytet Jagielloñski ul. Kopernika 27, 31-501 Kraków druzkowski@ib.uj.edu.pl Regionalne Studia Ekologiczno-Krajobrazowe Problemy Ekologii Krajobrazu, tom XVI Warszawa 2006 Krajo bra zy Pol ski (kon ce p cja ba dañ ekologi czno- krajo brazo wych) Landscapes of Poland (conception of landscape-ecological research) Abs tract: Polish Association for Landscape Ecology prepares project of complex, interdisciplinary, re se arch in se le c ted test fields. Over 50 test fields have been se le c ted re pre sen ting dif fe rent ty pes of na tu ral lan d s ca pe in all geo gra p hi cal re gions of Po land. Area of the si m p le test field is 16 km 2. All components of environment including man impact in test field will be investigated. Main objectives include typology of geocomplexes in test fields and synthesis of landscapes in scale of Poland. This research will be also a base for practical activities in range of nature conservation, environmental management and optimization of land management activities. Key words: landscape ecology, landscape diversity, human impact, landscape transformations, cultural landscape, Poland S³owa klu czo we: ekologia krajobrazu, ró norodnoœæ krajobrazowa, antropopresja, przemiany krajobrazu, krajobraz kulturowy, Pol ska Wstêp Badania ekologiczno-krajobrazowe maj¹ z za³o enia charakter wielodyscyplina r ny. Po zna nie z³o o no œci krajo bra zu w jego wa r stwie stru ktu ra l nej, fun k - cjo na l nej, fi zjo nomi cz nej, ku l tu ro wej wy ma ga wspó³dzia³ania wie lu osób, specjalistów poszczególnych dziedzin. Niezbêdne s¹ tak e ujêcia syntetyczne, któ rych za³o e niem mog¹ byæ: kla sy fi ka cja stru ktu ry, mo de lo wa nie powi¹zañ materialno-energetycznych, waloryzacja krajobrazu i racjonalne wykorzysta - nie przez cz³owieka. Kompleksowe badania nad krajobrazem w wielu krajach, zw³aszcza anglo - sa skich, mia³y i maj¹ wy ra Ÿ ny akcent pra kty cz ny. Ich cele to le p sze, ra cjo nal - niejsze wykorzystanie krajobrazu dla cz³owieka z mo liwie ma³¹ ingerencj¹ w przy ro dê. W Pol sce wie le prac ekologi czno- krajo brazo wych mia³o prze de wszy stkim wa lor na uko wy ba dañ pod sta wo wych. S³abe sko re lo wa nie na uki z praktyk¹ w tym zakresie powoduje, e np. planowanie przestrzenne i zagos - poda ro wa nie te re nu w wie lu przy pa d kach nie do sta tecz nie uw z glêd nia aspe kty

62 Marian Dru kowski przy rod ni cze, przez co nara a krajobraz na degradacjê, a cz³owieka na gorsz¹ jakoœæ ycia. Doty ch cza so wy do ro bek cz³on ków Pol skiej Aso cja cji Eko lo gii Krajo bra zu (PAEK) i osób z nimi wspó³pra cuj¹cych wy ra a siê se t ka mi pu b li ka cji, w tym tak e opracowaniami o charakterze aplikacyjnym. Ale dotychczas brak by³o w ska li kra ju jed no li tej ini cja ty wy nauko wo-ba da w czej z ukie run ko wa niem pra kty cz nym, w któ rej zbieg³oby siê wie lo stron ne i d³ugo le t nie do œwia d cze nie pol skich eko lo gów krajo bra zu z pra kty cz nym za sto so wa niem tej wiedzy dla optymalnego, zrównowa onego wykorzystania krajobrazu. Na kon fe ren cji na uko wej PAEK w Star bie ni nie w 2003 roku prof. dr hab. An drzej Ri chling wyst¹pi³ z ini cja tyw¹ pod jê cia przez eko lo gów krajo bra zu sko ordy no wa nych prac na te re nie na sze go kra ju. Po wie lu kon su l ta cjach, dys - ku sjach mery to ry cz nych i orga niza cy j nych po wsta³a w roku 2005 w mia rê spó j na kon ce p cja pod jê cia na te re nie Pol ski kom p le kso wych ba dañ nad kraj - obrazem na jego wybranych, reprezentatywnych wycinkach. Dla upro sz cze nia w komu ni ko wa niu siê na po wy szy te mat przy jê to has³o - w¹ nazwê tej koncepcji: Krajobrazy Polski. Za³o e nia mery to ry cz ne Za podstawê tej koncepcji przyjêto nastêpuj¹ce za³o enia: 1. Ró no rod noœæ krajo bra zo wa bê dzie ana li zo wa na na wy bra nych wy cin - kach te re nu w ró nych czê œciach kra ju w nawi¹za niu do ty pów krajo bra zu na - tu ral ne go wed³ug mapy nr 53.1 au to r stwa Ri chlin ga i D¹bro wskie go (At las Rze czpo spo li tej Pol skiej 1995) oraz regionalizacji fizycznogeograficznej Pol - ski wed³ug mapy nr 53.3 au to r stwa Kon dra c kie go, Ri chlin ga (Atlas Rzeczpo - spo li tej Polskiej 1995). 2. Za pole pod sta wo we ba dañ przy jê to kwa drat o boku 4 km, po³o o ny w ty - po wym dla da ne go re gio nu krajobrazie. 3. Za kres po zy ski wa nej in fo r ma cji z pól ba da w czych bê dzie obe j mo wa³ in - fo r ma cje o: stru ktu rze ko m po nen tów (wraz z ele men ta mi fun kcjo no wa nia), an tro po pre sji, ele men tach ku l tu ro wych i ar chi te ktu rze krajobrazu, a tak e przemianach krajobrazu. 4. Celem tych prac bêdzie synteza krajobrazowa Polski (charakterystyka ró no rod no œci) oraz pra kty cz ne za sto so wa nie wy ni ków do op ty mal ne go go - spo daro wa nia danymi typami krajobrazu. W zakresie organizacyjnym przyjmuje siê, e: 1. Pra ce bêd¹ pro wa dzo ne na oko³o 50 60 kwa dra tach roz mie sz czo nych mniej wiêcej równomiernie na terenie kraju. 2. W realizacji projektu weÿmie udzia³ co najmniej kilkadziesi¹t osób ró - nych spe cja l no œci sku pio nych wokó³ sze œciu oœro d ków ko or dy na cji re gio na l - nej (Wa r sza wa, Gdañsk, Lu b lin, Kra ków, Wroc³aw, Po znañ) oraz ki l ku dalszych oœrodków wspó³pracuj¹cych.

Krajobrazy Polski (koncepcja badañ ekologiczno-krajobrazowych) 63 3. Oprócz ko or dy na cji re gio na l nej pro wa dzo na bê dzie ko or dy na cja te ma ty - cz na, do tycz¹ca po szcze gó l nych ko m po nen tów, w celu ujed no li ce nia me tod ba da w czych, po rów nywa lno œci za kre su prac oraz spo so bu opracowania i pre - zentacji wyników. 4. Pra ce bêd¹ pro wa dzo ne syn chro ni cz nie we wszy stkich kwa dra tach w okre sie oko³o 3 lat. 5. Pro jekt rea li zo wa ny bê dzie pod egid¹ PAEK, ale udzia³ w nim nie jest ogra ni czo ny do cz³on ków tej or ga ni za cji. 6. Prze pro wa dze nie tak sze ro ko za kro jo nych ba dañ bê dzie wy ma ga³o po zy - ska nia fun du szy ze w nê trz nych, w po sta ci gran tu (np. za ma wia ne go), gwa ran - tuj¹cych ci¹g³oœæ i spójnoœæ prac. Cele pro je ktu Krajo bra zy Pol ski Przy pod jê ciu prac nad tak sze ro ko za kro jo nym pro je ktem na su wa siê wie le isto t nych pytañ: Jaki jest cel, jaki jest sens tego typu prac; jaki isto t ny pro blem na uko wy b¹dÿ praktyczny chcemy rozwi¹zaæ? Jakie bêd¹ naukowe i praktyczne efekty naszych prac? Kto ma byæ od biorc¹ na szych wy ni ków? Czy poszerzenie wiedzy o krajobrazie osi¹gniête w tym projekcie mo e prze³o yæ siê na le p sze re la cje cz³owiek œro do wi sko? Eko lo gia krajo bra zu ci¹gle je sz cze mo e ucho dziæ za na ukê m³od¹. Nie do ko ñ ca spre cy zo wa na jest me to do lo gia ba dañ, wy stê puj¹ roz bie no œci ter mino - logi cz ne, ma³o sta bi l ne s¹ pa ra dyg ma ty ekologi czno- krajo brazo we. Pe w nym uspra wied li wie niem mo e byæ fakt, e jest to na uka, w któ rej wie dza ma cha - ra kter ty po wo syn te ty zuj¹cy. Eko lo gia krajo bra zu ko rzy sta wiêc w du ym za - kresie z nauk specjalistycznych, charakteryzuj¹cych poszczególne komponen - ty œro do wi ska, ale jej pod sta wo wym atu tem jest fakt, e sta ra siê po znaæ stru k - tu rê, fun kcjo no wa nie i prze mia ny w ujê ciu ho li sty cz nym (kompleksowym) czyli w³aœnie zgodnie ze z³o onoœci¹ naszego œrodowiska przyrodniczego. Pod sta wy trwa³ego i ra cjo nal ne go, w efe kcie zrów nowa o ne go roz wo ju œrodowiska, to zarazem dobra jakoœæ ycia w sprzyjaj¹cym otoczeniu i ochro - na wartoœci przyrodniczych (a tak e kulturowych, zwi¹zanych z krajobrazem) z ich zachowaniem dla przysz³ych pokoleñ. By móc pro wa dziæ op ty maln¹ dzia³al noœæ w œro do wi sku przy rod ni czym, nie zbêd na jest grun to w na wie dza w za kre sie po zna nia aktu a l nej stru ktu ry, warunków w ja kich fun kcjo nu je (za chodz¹ce pro ce sy przep³ywu ene r gii i obiegu ma te rii), od po rnoœci na pre sjê i ten dencji prze mian. Ten roz leg³y zasób wie dzy przy rod ni czej jest pod staw¹ do od po wie dzi na pod sta wo we py - ta nie, ja kie po wsta je w re la cji cz³owiek œro do wi sko. Mo na je sfo r mu³owaæ tak czy obe c na dzia³al noœæ cz³owieka (w konkretnym œrodowisku typie krajobrazu) jest optymalna?

64 Marian Dru kowski Z pun ktu wi dze nia pro ble ma ty ki na uko wej jest to po szu ki wa nie kon sen su - su miêdzy naszymi potrzebami a w³aœciwoœciami œrodowiska, oparte na rzetel - nej wie dzy. W sen sie pra kty cz nym po win ny to byæ przed³o e nia dla op ty mal - ne go zagospodarowania terenu. Du y udzia³ œrodowisk naukowych, zarówno regionalnie, jak i w zakresie dyscyplin, pozwala przypuszczaæ, e efekty tych prac bêd¹ uwzglêdniaæ szerok¹ problematykê krajobrazow¹, wystêpuj¹c¹ zarówno na terenach o s³abej ingeren - cji cz³owie ka, jak i pod jego du ¹ presj¹. Ró no rod noœæ typo lo gi cz na krajo bra - zów przeznaczonych do badañ w omawianym projekcie to tak e gwarancja, e przy jego zastosowaniu np. w planowaniu przestrzennym mo e byæ uwzglêdniony szeroki zakres problematyki, wystêpuj¹cy w ró nych sytuacjach, w ró - nych czêœciach kraju, pozwalaj¹c w sposób trwa³y, ale i racjonalny u ytkowaæ nasze krajobrazy. St¹d beneficjentami wyników powinny byæ osoby profesjonalnie zajmuj¹ce siê krajobrazem od strony naukowej, a przede wszystkim oso - by podejmuj¹ce decyzje skutkuj¹ce oddzia³ywaniem na krajobraz. Te prze - s³anki sk³aniaj¹ do twierdzenia, e realizacja projektu Krajobrazy Polski mo e w isto t ny spo sób pog³êbiæ nasz¹ wie dzê na te mat re la cji cz³owie ka ze œro do wi - skiem przyrodniczym w ró nych sytuacjach krajobrazowych, a w konsekwencji przyczyniæ siê zarówno do polepszenia jakoœci ycia cz³owieka, jak i zachowa - nia walorów przyrodniczych. W kontekœcie badañ przyrodniczych, nie tylko ekologiczno-krajobrazowych, problem zastosowania wiedzy naukowej w praktyce po ja wia siê od lat i jest nasz¹ s³ab¹ stron¹. Na wet naj bar dziej rze te l ne i przekonywaj¹ce wyniki badañ nie dadz¹ efektu, jeœli nie zostan¹ zastosowane w dzia³aniach cz³owieka w jego œrodowisku przyrodniczym. Poniewa ze œrodowiskiem eko lo gii krajo bra zu w Pol sce jest zwi¹zane ta k e gro no osób wspó³ - uczestnicz¹cych w podejmowaniu decyzji o zagospodarowaniu kraju na ró - nych szczeblach, mo na wyraziæ nadziejê, e wyniki naszych prac bêd¹ szybciej wykorzystywane przez praktyków. Poza celami czysto naukowymi i praktycznymi koncepcja Krajobrazów Pol ski zak³ada ta k e pe w ne cele ogó l ne. Do nich zaliczyæ nale y: wy eks pono wa nie idei eko lo gii krajo bra zu w œro do wi sku na uko wym i od - bio r ców (pra kty ków), in te gra cja œro do wi ska eko lo gów krajo bra zu w opa r ciu o wspó l ny, jed no li ty w ska li kra ju pro jekt ba da w czy, uru cho mie nie po ten cja³u ba da w cze go ró nych oœro d ków aka de mi c kich w sze ro kim za kre sie spe ktrum krajo bra zo we go, wzmo c nie nie roli Pol skiej Aso cja cji Eko lo gii Krajo bra zu (PAEK) jako or - ganizacji integruj¹cej badania krajobrazowe. Za³o e nia re a li za cji pro je ktu Koncepcja projektu Krajobrazy Polski zak³ada, e na wybranych polach te sto wych (kwa dra tach o boku 4 km) ze bra na bê dzie in fo r ma cja o wa run kach

Krajobrazy Polski (koncepcja badañ ekologiczno-krajobrazowych) 65 przy rod ni czych, o wp³ywie cz³owie ka, o prze mia nie krajo bra zu, o jego wa lo - rach ku l tu ro wych. Da to pod sta wê do wy dzie le nia jed no stek prze strzen nych (typo lo gi cz nych), a na stê p nie ich sko ja rze nia z op ty ma l nym spo so bem u y t - ko wa nia. Sto so w nie do wie l ko œci ob sza rów ba da w czych (4x4 km) zak³ada siê wy ko ny wa nie prac te re no wych na podk³adach topo gra fi cz nych i foto lo t ni - czych w skali 1:10 000. Natomiast wyniki (czystorysy) bêd¹ prezentowane w ska li 1:25 000. Roz po zna nie ko m po nen tów krajo bra zu bê dzie obe j mo wa³o ich zró ni co - wa nie prze strzen ne (stru ktu ra l ne) z wy bra ny mi ele men ta mi fun kcjo no wa nia. Sto pieñ zba da nia kom po nen towe go nie bê dzie jed no li ty; zak³ada siê sze r sze uw z glêd nie nie tych za gad nieñ, któ re od gry waj¹ wiêksz¹ rolê, np. w ty po lo gii geo kom p le ksów, w za cho wa niu walorów siedliskowych, w odpornoœci na degradacjê œrodowiska. W za kre sie bu do wy geo lo gi cz nej bê dzie to g³ów nie roz po zna nie li to lo gii utwo rów powie rz ch nio wych; w rze Ÿ bie te re nu mo r fo me tria, za siê gi form, czêœciowo ich geneza, a tak e rola procesów morfogenetycznych zw³aszcza stymulowanych przez cz³owieka. Zakres prac gleboznawczych bêdzie obejmowa³ zró nicowanie typologiczne, a ta k e od po rnoœæ gleb na antropopresjê. Przy sto sun kach wod nych pla no wa ne jest ka r to wa nie zja wisk powie rz ch - niowych z charakterystyk¹ wp³ywów cz³owieka i wybranymi elementami obiegu wody. Zró nicowanie klimatyczne bêdzie rozpatrywane g³ównie w skali lokalnej (topoklimatycznej) w nawi¹zaniu do rzeÿby terenu. Prze wi du je siê ka r to wa nie ro œlin no œci rze czy wi stej (zbio ro wi ska ro œlin ne). Czêœciowo na podstawie informacji terenowej, czêœciowo na podstawie zebra - nych in fo r ma cji o in nych ko m po nen tach po wsta nie dla wy bra nych te re nów te - sto wych (kwa dra tów) mapa naturalnej roœlinnoœci potencjalnej. W zakresie fauny prace bêd¹ zmierza³y do oceny siedlisk dla wystêpowania wy bra nych grup zwierz¹t. W du ym sto p niu pra ce nad kom po nen ta mi bêd¹ opie ra³y siê na doty ch cza - sowych doœwiadczeniach metodycznych w zakresie geografii fizycznej (Ri - chling 1993) z uw z glêd nie niem do ro b ku po szcze gó l nych dys cy p lin (np. Cio³kosz i in. 1999, Gutry-Korycka, Werner-Wiêckowska 1989). Nie jest planowane prowadzenie prac terenowych w pe³nym zakresie dla ko m po nen tów œro do wi sko wych. Tam, gdzie jest to uza sa d nio ne (np. w za kre - sie wa run ków lito lo gi cz nych, gle bo wych lub kli ma ty cz nych), bêd¹ wy ko rzy - stane ju istniej¹ce materia³y charakteryzuj¹ce krajobraz, ewentualnie bêdzie prowadzona ich weryfikacja kameralna i terenowa. Druga grupa informacji krajobrazowej bêdzie obejmowa³a natê enie antropo pre sji na po szcze gó l ne ko m po nen ty i sto pieñ prze kszta³ce nia ca³ego krajo - bra zu. Nie jest pla no wa ne oso b ne ka r to wa nie zmian kom po nen to wych pod

66 Marian Dru kowski wp³ywem od dzia³ywa nia cz³owie ka; bê dzie to realizowane w ramach prac nad danym komponentem. Kole j nym ele men tem cha ra kte ry styki krajo bra zu bêd¹ jego prze miany w osta t nich 40 50 la tach. Ten ho ry zont cza so wy (sto sun ko wo mo e kró t ki) zo sta³ wy bra ny dla te go, e z tego okre su s¹ w mia rê dok³adne in fo r ma cje dla pra wie wszy stkich re gio nów Pol ski. Dane te to prze de wszy stkim zdjê cia lo t - ni cze od lat 50. XX wie ku i ko le j ne na lo ty, a po wspó³cze s ne zdjê cia PHARE i inne, np. wy ko ny wa ne w ra mach pro je ktu IACS. W ra mach pro je ktu two rzo ne bêd¹ te mo de le powi¹zañ kom po nen to wych w ob rê bie da nych ty pów krajo bra zu i prze pro wa dzo na bê dzie wa lo ry za cja na po zio mie ko m po nen tów i typów krajobrazów. Poza charakterystyk¹ przyrodnicz¹ projekt Krajobrazy Polski zak³ada tak - e roz po zna nie w wy zna czo nych kwa dra tach wa r to œci krajo bra zu kul tu ro we - go, jak rów nie ele men tów ar chi te ktu ry krajo bra zu. W pro je kcie zak³ada my wy ko rzy sta nie za rów no wspó³cze s nych map topo - gra fi cz nych (w uk³ad zie 1992, je œli s¹ dla da ne go ob sza ru), jak i zdjêæ lo t ni - czych lub nawet obrazów satelitarnych o wysokiej rozdzielczoœci (np. IKONOS lub QuickBird). Wiêkszoœæ danych przestrzennych (tam, gdzie bêdzie to rzeczywiœcie po - trzebne do dalszych analiz) bêdzie zapisywana w formatach GIS i przetwarzana cyfrowo. Pro jekt kon ce pcji zak³ada syn chro ni cz ne pro wa dze nie ba dañ w ob rê bie wszy stkich kwa dra tów. Cha ra kte ry styka krajo bra zów w kwa dra tach obe j mie sze ro kie spe ktrum stru ktu ry, fun kcjo no wa nia, prze mian i aspe kty ku l tu ro we; bê dzie to materia³ wstêpny dla dalszych analiz i syntez. Istotnym celem omawianej koncepcji jest próba syntezy krajobrazowej opartej na ele men tach przy rod ni czych, antro poge ni cz nych i ku l tu ro wych. Syn te za ta ma byæ realizowana w warstwie typologicznej, w miarê mo liwoœci jednoli - cie dla ca³ego kra ju lub w ska li re gio na l nej, ale z po dzia³em na nie wiê cej ni 3 4 ob sza ry (np. ni zi ny, wy y ny, góry). Syn te za ta to ta k e pró ba stwo rze nia jed no li tej (po wta rza l nej) de li mi ta cji jed no stek prze strzen nych (geo kom p le k - sów, mo e tak e z uwzglêdnieniem podejœcia t³a-p³atów-korytarzy), choæ w tej chwi li bez roz strzy g niêæ co do ran gi hie rar chi cz nej. Isto t nym pro ble mem na tym tle bê dzie spo sób de li mi ta cji jed no stek prze strzen nych, czy li wy bór tych kry te riów, któ re spe³niaæ bêd¹ role prze wod ni¹ i tych o roli dru go rzêd nej (pod porz¹dko wa nej). W przy pa d ku jed ne go ob sza ru jest to sto sun ko wo pro - ste; w ob sza rach zró ni co wa nych (ob szar ca³ego kra ju) i w³aœ nie przy zak³ada - nej uni wer sal no œci (po wta rzal no œci) wy dzie leñ po stê po wa nie jest zde cy do wa - nie trudniejsze. Pra wid³owe wy dzie le nie typo lo gi cz nych jed no stek prze strzen nych jest dla po zna nia krajo bra zo we go wa nym, ale by na j mniej nie osta t nim eta pem po stê - po wa nia ba da w cze go. Zgod nie z za³o e nia mi kon ce pcji Krajo bra zy Pol ski,

Krajobrazy Polski (koncepcja badañ ekologiczno-krajobrazowych) 67 ale tak e w zgodzie z podstawowym celem ekologii krajobrazu, bêdzie to wstêp do pra kty cz nych wska zañ w za kre sie ra cjo nal ne go go spo daro wa nia przestrzeni¹ w ró nych typach krajobrazu. Inaczej rzecz ujmuj¹c, bêdzie to sko ja rze nie jednostek typologicznych z optymalnym sposobem ich u y t ko wa - nia przez cz³owieka. Prace planowane w ramach omawianego projektu bêd¹ nawi¹zywa³y b¹dÿ wprost po sze rza³y wie le no œ nych idei i pro je któw w ob sza rze przy ro dy. Mam tu na my œli kon sty tu cyjn¹ za sa dê roz wo ju zrów nowa o ne go (eko ro z wój): za - gad nie nia ró no rod no œci bio lo gi cz nej i ró no rod no œci krajo bra zo wej, pro - gram Na tu ra 2000, utrzy ma nie tra dycy j ne go krajo bra zu ro l ni cze go, ochro na dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, renaturalizacja krajobrazów zni - sz czo nych, moni to ro wa nie sta nu krajo bra zów Pol ski, przed³o e nia dla re a li - za cji po li ty ki eko lo gi cz nej pa ñ stwa w za kre sie krajobrazu, wskaÿnikowa ocena walorów przyrodniczych, czy realizacja zaleceñ i dyrektyw UE w za - kre sie przyrody. Na le y te pod kre œliæ, e re a li za cja pro je ktu o ta kiej ska li te ma ty cz nej i prze strzen nej to ta k e zna ko mi ta oka zja do do œwia d czeñ w za kre sie pra cy ze spo³owej i in spi ra cja do da l szych ba dañ ekologi czno- krajo brazo wych, rów nie po przez re a li za cjê prac ma gi ste r skich, do kto r skich czy habi lita cy j - nych. Pod su mo wa nie Sze ro ki za kres prac i udzia³ spe cja li stów daje gwa ran cjê po zy ska nia wszech stron nej i rze te l nej wie dzy o na szym œro do wi sku, a ta k e wy bo ru op - ty ma l nych w obe cnych wa run kach form go spo daro wa nia prze strze ni¹ w po - szcze gó l nych ty pach krajo bra zu. To fi na l ne za da nie musi byæ opa r te na ko m - pro mi sie, gdy ca³y kon tekst re la cji cz³owiek œro do wi sko jest w du ym sto p niu kon fli kto gen ny. Po trze ba za cho wa nia wa lo rów przy rod ni czych jest oczy wi sta, ale to nie oz na cza, e cz³owiek ma siê po zba wiæ osi¹gniêæ cywi - liza cy j nych. Or to do k sja ani w za kre sie zie lo nym ani tech nokra ty cz nym nie pro wa dzi do ra cjo nal no œci na sze go sto sun ku do œro do wi ska. Rola na uki jest w tym za kre sie ja s na: zba daæ, wyci¹gn¹æ wnio ski, wska zaæ dro gi po stê - po wa nia i je sz cze do po mi naæ siê ich re a li za cji. Mo na wy ra ziæ prze ko na nie, e ty l ko pog³êbio na zna jo moœæ na sze go krajo bra zu i na szej roli w jego fun kcjo no wa niu po zwa la na sfo r mu³owa nie przes³anek do zrów no wa o nej koe g zy sten cji cz³owie ka z jego przy rod ni - czym oto cze niem. To prze ko na nie, cho æ by cz¹stko wo, ma byæ spe³nio ne po - przez re a li zacjê pro gra mu ba dañ ekologi czno- krajo brazo wych Krajo bra zy Pol ski.

68 Marian Dru kowski Li te ra tu ra At las Rze czpo spo li tej Pol skiej, 1995, G³ówny Ge o de ta Kra ju. Cio³kosz A., Mie sza l ski J., Olê dz ki J.R, 1999: In ter pre ta cja zdjêæ lo t ni czych. PWN, Wa r - sza wa. Gu try- Ko ry cka M., Werne r-wiê c ko wska H (red.), 1989: Prze wod nik do hydro gra fi cz - nych ba dañ te re no wych. PWN, Wa r sza wa. Ri chling A. (red), 1993: Metody szczegó³owych badañ geografii fizycznej. PWN, Warszawa.