Z historii chemii i alchemii

Andrzej àxndvln Z historii chemii i alchemii BabklhjbbobfbbbZeobfbb :LHVáDZDFerenc, Wybrane zagadnienia z dziejów chemii i alchemii, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1999, s. 118.VL*ND:LHVáDZ\Ferenc Wybrane zagadnienia z dziejów chemii i alchemii RSXEOLNRZDQD ]RVWDáD MDNR trzydziesta pozycja wydawnicza z se- ULL Ä:\NáDG\ RWZDUWH 80&6 3R]D :VWSHP i =DNRF]HQLHP zawiera sie- GHP UR]G]LDáyZ RPDZLDMF\FK na- VWSXMFH ]DJDGQLHQLD NRQFHSFMH SR ZVWDQLD PDWHULL L ZV]HFKZLDWD So- ZVWDQLHSLHUZLDVWNyZVSRU\GRW\F]FH FLJáRFLLQLHFLJáRFLPDWHULLKLVWRUL symboli chemicznych, omówienie koncepcji wody i ognia jako dwóch *\ZLRáyZ UR]G]LDá R ÄPDWHULL EXGXl- FRZHM *\FLDRUD]UR]ZD*DQLDRSRrcelanie jako ubocznym produkcie poszukiwania kamienia filozoficzne- JR &DáRü Z\GDQD SU]H] :\GDw- QLFWZR 80&6 LOXVWURZDQD PLG]\ LQQ\PLZVSyáF]HVQ\PLLGDZQLHMV]\PL V]NLFDPLF]VWHF]HNFKemicznych. Zakres omawianej tematyki wy- GDMH VL MX* QD SLHUZV]\ U]XW RND SDVMRQXMF\ SRGREQLH ]UHV]W MDN Z Z\SDGNX SRSU]HGQLHM NVL*NL $utorki 1DSRF]WNXE\áDILOR]RILD«2G alchemii do chemii 1 -HGQDN*H ]a- 1 W. Ferenc, 1D SRF]WNX E\áD ILOR]ofia Od alchemii do chemii, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1998. UyZQR VDP W\WXá MDN L VSLV WUHFL ]QDF]QLH ZLFHM RELHFXM QL* PR*H GDü OHNWXUD 5HFHQ]RZDQD SUDFD MDN VL RND]XMH PD ERZLHP ZáDFLZLH FKDUDNWHU Z\áF]QLH NRPSLODWRUVNL Na stronie 117 podana jest, co prawda, Literatura wykorzystana w pracy SR]\FML DOH Z WHNFLH ² SR]D QLHOLF]Q\PL Z\MWNDPL ² EUDN MHVW LQIRUPDFML FR VNG ]RVWDáR ]DF]HUp- QLWH FKRFLD* ZLHOH DNDSLWyZ MHVW QLHPDO GRVáRZQ\PL F\WDWDPL ] Ln- Q\FKSUDF,FRJRUV]H*HÄF\WDW\ WH QD RJyá SRZWDU]DQH V Z VSRVyE EH]NU\W\F]Q\1DSU]\NáDG]D:Ta- WDUNLHZLF]HP $XWRUND ZLG]L Uy*QLFH PLG]\ WHRUL 'HPRNU\WD D WHRUL ZVSyáF]HVQ j e d y n i e Z W\P *H 1) DemokrytSU]\MPRZDá*Hrodza- MH DWRPyZ V Z LORFL QLHRJUDQLF]onej, podczas gdy nowoczesna teoria sprowadza je tylko do ponad stu pierwiastków; 2) Demokryt QLH ]QDá JUXS\DWRPyZWMGURELQ\ PLPR*H PyZLá R DWRPDFK SRGZyMQ\FKª D MHJR DWRP VSHáQLDá IXQNFMH NWyUH Z QRZRF]HVQHM WHRULL RGSRZLDGDá\ drobinie; 3) Demokryt QLH ]QDá SUa- ZD FL*HQLD ZLF áf]hqlh VL DWo- PyZLQWHUSUHWRZDáZVSRVyEPHFKa- QLF]Q\²XZD*Dá*HDWRP\WU]\PDá\ 173

VL ]H VRE ]D SRPRF KDF]\NyZ dziurek i odnóg; 4) dla Demokryta atomy E\á\ E\WHP najrealniejszym i przedmiotem najpewniejszej wiedzy, SRGF]DV JG\ Sy(QLHMV]D WHRULD XZD*D ádmhqdrjyáw\onr]dklsrwe] 2. 2SLQLD SRZ\*V]D GRü GREU]H RGGDMH SRGRELHVWZD PLG]\ NRn- FHSFMDemokryta i atomizmem dzie- ZLWQDVWRZLHF]Q\P MHGQDN Z\UD*o- Q\SRJOGMX*ZODWDFKWU]\G]LHVW\FK 3 E\á DQDFKURQL]PHP 7\P EDUG]LHM WUXGQRJRX]QDü]DDGHNZDWQ\Zsto- VXQNX GR SRMFLD DWRPX Z IL]\FH NRFD;;ZLHNXDSRZWDU]DQ\Zkolejnych wznowieniach Historii filozofiisurzdg]lgrxnv]wdáwrzdqldvl ZUyG&]\WHOQLNyZ IDáV]\ZHM RSLQLL,VWQLHM ERZLHP JáERNLH Uy*QLFH PLG]\ WHRUL Demokryta D IL]\N ZVSyáF]HVQ D áf]\ MH Z ]DVDG]LH tylko jedna co prawda niezwykle GRQLRVáD ± WH]D R G\VNUHWQHM VWUXNWurze materii. Autorce wiadomo oczy- ZLFLH*HDWRP\ZUR]XPLHQLXIL]\NL ;; ZLHNX V RELHNWDPL ]ár*rq\pl QLH V QLH]PLHQQH L PRJ SU]HPLe- QLDü VL MHGQH Z GUXJLH SRGF]DV Ue- DNFML MGURZ\FK *H SUy*QLD wspóáczesnej fizyki na pewno nie jest po SURVWX ÄSXVW SU]HVWU]HQL, lecz RURGNLHP R EDUG]R ERJDW\FK Záa- FLZRFLDFK D VLá\ JUDZLWDFML, ze Z]JOGX QD EDUG]R PDáH QDW*HQLH SUDNW\F]QLHQLHPDMZLNV]HJR]Qa- 2 W. Ferenc, Wybrane, s. 36; por. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, )LOR]RILDVWDUR*\WQDL UHGQLRZLHF]QD, PWN, Warszawa 1990, s. 49. 3 Pierwsze wydanie Historii filozofii XND]DáRVLZURNX F]HQLD SU]\ áf]hqlx VL DWRPyZ. :LDGRPR UyZQLH* *H WR F]\ DWRP\ WUDNWXMH VL MDNR UHDOQ\ E\W F]\ Me- G\QLH MDNR QDU]G]LH SRMFLRZH Váu- *FH GR PDNV\PDOQLH HNRQRPLF]Qe- JR RSLVX GRZLDGF]HQLD QLH MHVW SRZV]HFKQLH SU]\MWH DQL SU]H] IL]yków, ani przez filozofów nauki, zale- *\ ERZLHP RG UHDOLVW\F]QHJR DOER instrumentalistycznego (resp. antyrealistycznego) stanowiska w kwestii statusu poznawczego teorii naukowych. Autorka pozostawia jednak ]DF]HUSQLWRG7DWDUNLHZLF]DRSLQL EH] NRPHQWDU]D Z\WZDU]DMF W\P VDP\P Z &]\WHOQLNX EáGQH SU]e- ZLDGF]HQLHRMHMVáXV]QRFL 7\WXá Wybrane zagadnienia X]DVDGQLD ]DSHZQH GRü VZRERGQ\ GREyUPDWHULDáXQLHPQLHMMHGQDN]D SUH]HQWRZDQHM ]UHV]W ± PRLP zda- QLHP ± Z VSRVyE ]E\W SRELH*Q\ teorii Wielkiego Wybuchu nie zali- F]D VL QD RJyá GR KLVWRULL FKHPLL a tym bardziej do historii alchemii, DOH GR IL]\NL EG( NRVPRORJLL 0R*- QD FR SUDZGD SRZLHG]LHü *H So- G]LDá\ QD SRV]F]HJyOQH G\VF\SOLQ\ QDXNRZHVRVWDWHF]QLHF]\Pumownym, a omówienie wspomnianej teo- ULL ]DSHZQH E\áR SRWU]HEQH $XWRUFH MDNRSHZLHQZVWSGRUR]G]LDáX GUugiego Powstanie pierwiastków. -HOL ]D R VDP :VWS chodzi, to MX* QD SLHUZV]HM VWURQLH ]QDMGXMHP\ GZDEáG\SRSUDZQDSLVRZQLDW\WXáX G]LHáD1HZWRQDWRPhilosophiae naturalis principia mathematica, a sir,vddf 1HZWRQ XURG]Lá VL Z URNX D QLH Z 2VWDWQL EáG So- ZWDU]DVLUyZQLH*QDVWURQLHFKRü 174

na stronie 40 widnieje poprawna data. &]\*E\ ]DWHP &]\WHOQLF\ PLHOL Zy- FLJQü UHGQL DU\WPHW\F]Q Z FHOX XVWDOHQLD ± WHM QLHEDJDWHOQHM SU]HFLH* dla rozwoju nauki daty? W rozdziale o teorii Wielkiego :\EXFKX]QDMGXMHP\ UyZQLH* VSRUR QLHFLVáRFL 1D SU]\NáDG SUDZR Hubble a nie stwierdza bynajmniej, *HÄZLDWQLHXVWDQQLHVLUR]V]HU]D 4 LSU]HGVWDZLRQH]RVWDáRZURNX a nie w 1919 5. Prawo Hubble a MH*HOL SU]HVXQLFLH NX F]HUZLHQL Wáumaczymy efektem Dopplera stwierdza, *H Z]JOGQD SUGNRü dowolnych dwóch galaktyk jest propor- FMRQDOQD GR RGOHJáRFL PLG]\ QLPL 3U]\WDF]DQH SU]H] $XWRUN VIRUPuáRZDQLH SUDZD Hubble a, stwierdza- MFH *H ÄSUGNRü RGGDODQLD VL RG galaktyki jest proporcjonalna do jej RGOHJáRFLRG=LHPL 6PR*QDE\SU]\ RGURELQLH GREUHM ZROL X]QDü ]D So- SUDZQH JG\E\ QLH WR*H EUDN Z Saragrafie Teoria Wielkiego Wybuchu jakiejkolwiek wzmianki o zasa- G]LH NRVPRORJLF]QHM FR PR*H SUo- ZDG]LüGRQLHSRUR]XPLHQLD*HRod- GDODQLH VL JDODNW\N ZáDQLH RG =Lemi tutaj chodzi. Przynajmniej od czasów Kopernika wiadomo jednak, *HSR]\FMD=LHPLZNRVPRVLHQLHMHVW Z*DGHQVSRVyEZ\Uy*QLRQDLPDMFD fundamentalne znaczenie w kosmologii zasada kosmologicznajárvl *H ÄGOD REVHUZDWRUD ] W\SRZHM Ja- ODNW\NL UR]NáDG SUGNRFL LQQ\FKga- 4 W. Ferenc, Wybrane, s. 13. 5 Ibid. Na s. 13 jest poprawna data, ale ]ádwuhüsudzd 6 Ibid., s. 17. laktyk jest zawsze taki sam, nieza- OH* QLH RG PLHMVFD REVHUZDFML [SRGNU ± $ à@ 7. Zatem Wszech- ZLDWPLPR*HVLUR]V]HU]DZ\JOda w wielkoskalowej strukturze tak VDPR QLH]DOH*QLH RG WHJR ] MDNLHM JDODNW\NL SURZDG]LOLE\P\ REVHUZa- FMH :DUWR E\ UyZQLH* ZVSRPQLHü *H SUDZR +XEEOH D QLH MHVW ]XSHáQLH FLVáH SRQLHZD* ]DVDGD NRVPROo- JLF]QD QLH VWRVXMH VL GR SREOLVNLFK galaktyk 8. W rozdziale tym ponadto, poza WUHFLDPL F]\VWR QDXNRZ\PLformuáRZDQH V WUHFL R FKDUDNWHU]HZLa- WRSRJOGRZ\P L WR QLHVWHW\ Z WDNL VSRVyE MDNE\ VWDQRZLá\ QLHMDNR ÄQDWXUDOQ NRQVHNZHQFM WHRULLWielkiego Wybuchu. Czytamy bowiem, *H Ä0RGHO WHQ ZVSLHUD LGHD *H E\á RQ >WM :V]HFKZLDW ± $ à@ SLHrwotnie stworzony jako obiekt o bar- G]R PDá\FK UR]PLDUDFK L HZROXXMF VWDá VL RJURPQ\P ]Uy*QLFRZDQ\P ]ELRURZLVNLHPLVWQLHMF\FKJDODNW\N MHVW RQD ERZLHP ádwzlhmv]d GR SU]y- MFLDQL*SU]\SXV]F]HQLH*H]RVWDáRQ stworzony od razu w swej dzisiejszej postaci 9 3RPLMDMF MX* IDNW *H WHrmin stworzony niezbyt dobrze pasuje do opisu naukowej koncep- FML HZROXFML :V]HFKZLDWD WR GRZLa- GXMHP\ VL UyZQLH* *H Dla wielu 7 Por. S. Weinberg, Pierwsze trzy mi- QXW\ :VSyáF]HVQH SRJOG\ QD SRF]WNL :V]HFKZLDWD WáXP $ Blum, 3UyV]\VNL i S-ka, Warszawa 1998, s. 39. 8 Por. A. Liddle, Wprowadzenie do ko- VPRORJLL ZVSyáF]HVQHM WáXP ( àrndv B. Bieniok, 3UyV]\VNL L S-ka, Warszawa 2000, s. 22 23. 9 W. Ferenc, Wybrane, s. 14. 175

OXG]L PRGHO WHQ VWDá VL SRWZLHUG]e- QLHP LFK ZLDU\ Z VWZRU]HQLH ZLDWD przez Boga 10 D SRQDGWR FDá\ URz- G]LDáNRF]\NRQNOX]MD*HÄ.RFLyá NDWROLFNL Z U RILFMDOQLH X]QDá model Wielkiego Wybuchu za zgodny z %LEOL 11 &]\*E\]DWHP$XWRr- ND X]QDZDáD WHQ IDNW ]D najwa*- niej szy UH]XOWDW EDGD XF]RQ\FK QDG]DJDGQLHQLHPSRF]WNX:V]HFh- ZLDWD" 3RGREQ\FK XSURV]F]H MHOL QLH ZUF] EáGyZ MHVW QLHVWHW\ ZLFHM : UR]G]LDOH Ä&LJáRü D QLHFLJáRü PDWHULL PR*HP\ QD SU]\NáDG SU]e- F]\WDü Ä.D*GD ERZLHP F]VWND HOe- PHQWDUQD SRUXV]DMFD VL ] SUG kofl ZLDWáD MHVW MHGQRF]HQLH fa- O i NRUSXVNXá,VWRW WHJR dualizmu Z\UD*D UyZQDQLH GH Broglie a λ = h/mc 12. O ile mi jednak wiado- PR WR *DGQH FLDáR R PDVLH VSRF]\nkowej muy*qhmrg]hudmdnqdsu]y- NáDG ZVSRPLQDQ\ SU]H] $XWRUN HOHNWURQQLHPR*H±]JRGQLH]FLJOH SU]HFLH*RERZL]XMFZIL]\FHszcze- JyOQ WHRUL Z]JOGQRFL (LQVWHLQD ± SRUXV]Dü VL ] SUGNRFL ZLDWáD Z równania de %URJOLH D]SHZQRFL ZLF QLH Z\QLND *H ND*GD F]VWND HOHPHQWDUQD SRUXV]D VL] SUGNRFL ZLDWáDLMHVWMHGQRF]HQLHIDO 13, a po- QDGWR GáXJRü IDOL GH Broglie a elek- WURQXQLHMHVWVWDáDDOH]DOH*\RGMHJR SUGNRFL3HZQHVWZLHUG]HQLDMDNQD SU]\NáDGWR*HÄQRZV]HWHRULHILOR]oficzne [ ] razem z pewnymi teoriami 10 Ibid., s. 15. 11 Ibid., s. 17. 12 Ibid., s. 32. 13 Ibid., s. 47. IL]\NL>«@JáRVLá\>«@GHPDWHULDOL]a- FMPDWHULL 14 V]DSRSURVWXQLH]Uo- ]XPLDáH1LHVG]UyZQLH*E\IL]\F\ (i podatnicy, z których kont banko- Z\FK SRFKRG] URGNL QD EXGRZ niezmiernie kosztownych akcelerato- UyZ ]JRG]LOLE\ VL ] WZLHUG]HQLHP *H Ä1LH PR*QD ERZLHP F]VWHN HOe- PHQWDUQ\FKWDNLFKMDNNZDUNLEDGDü GRZLDGF]DOQLH 15. Zarówno eksperymenty rozproszeniowe przeprowadzone w Stanford, jak i w CERN po- ZV]HFKQLH X]QDMH VL ZáDQLH ]D Go- ZLDGF]HQLD SRWZLHUG]DMFH kwarko- ZVWUXNWXUhadronów. W rozdziale tym zawartych jest UyZQLH* ZLHOH FR QDMPQLHM NRQWUo- ZHUV\MQ\FK WZLHUG]H QD SU]\NáDG *H ÄWZyUF DWRPLVW\NL QDXNRZHM E\á 0LFKDá àrprqrvrz SRGF]DV JG\ Johna 'DOWRQD Z\PLHQLD VL MHG\QLH MDNR ÄZLHUQHJR HQWX]MDVW WHRULL QLHFLJáRFL PDWHULL 16 *H ÄQDXND ZVSyáF]HVQD SRJRG]LáD VWDU\ VSyU pluralizmu i monizmu, czego [rze- NRPR ± $ à@ Z\UD]HP MHVW UyZQanie de Broglie a 17 QLH PyZLF MX* R W\P *H IL]\ND ZVSyáF]HVQD So- WZLHUG]LáDÄMHGQRüHQHUJLLLPDWHULL RNWyUHMZ VWDUR*\WQRFL PyZLá $Uy- VWRWHOHV D NWyU Z SHáQL SRWZLHUG]Lá (LQVWHLQ VZRLP Vá\QQ\P UyZQDQLHP E = mc 2 18 1DSUDZG MHGQDN Uywnanie de Broglie a nie ma nic wspólnego ze sporem monizmu z pluralizmem, a terminy materia i ener- 14 Ibid., s. 46. 15 Ibid., s. 45. 16 Ibid., s. 41. 17 Ibid., s. 47. 18 Ibid., s. 48. 176

JLD Z ILOR]RILL $U\VWRWHOHVD PDM FDáNLHP RGPLHQQH ]QDF]HQLH RG W\FK NWyUHX*\ZDQHZIL]\FHZVSyáF]esnej. 5HDVXPXMF FKWQLH SU]HF]\WDábym wydanie drugie poprawione QLQLHMV]HM SUDF\ (OLPLQDFMD EáGyZ L XSURV]F]H ] NWyU\FK MHG\QLH QLe- NWyUH SR]ZROLáHP VRELH WX Z\WNQü VSUDZLáDE\ QLHZWSOLZLH *H NVL*ND :LHVáDZ\ )HUHQF PRJáDE\ VWDü VL FHQQ SRPRF QDXNRZ L E\áDE\ godna polecenia dla studentów jako OHNWXUD GR UR]PDLW\FK ]DJDGQLH z historii nauki. Adam Wojtunik Filozofia jako racjonalizacja rzeczyzlvwrfl NbehkhnbydZdjZpbhgZebaZpby^_ckl\bl_evghklb Andrzej L. Zachariasz, Filozofia. Jej istota i funkcje, wyd. II, Rzeszów 1999, s. 288 6WDUHDOHZFL*DNWXDOQHSR]RVWDMH SU]HNRQDQLH *H ILOR]RIRZLH filozofii mistrzowie, czeladnicy i termi- QDWRU]\ ZLHOH Z\VLáNX SRZLFDM na ujawnienie sensu, racji istnienia L GRQLRVáRFL ZáDVQHM SUDF\ 3RVWpowanie takie bywa niekiedy uzna- ZDQH ]D ZLHOFH SU]HNRQXMF\ GR wód nieczystego sumienia filozo- IyZ NWyU]\ ZLNáDM VL Z NROHMQH usprawiedliwienia i samoutwierdzenia. Sami filozofowie przestrogi te XZD*DM]DGDUHPQH3RGNUHODM *H ILOR]RILD L ZFL* QD QRZR SRGHMPowana refleksja nad jej statusem, na- WXU L VHQVHP QLH VWDQRZL RSFML G\VMXQNW\ZQHM DOH V ]H VRE RUJa- QLF]QLH]ZL]DQH Kolejna próba filozoficznej re- NRQVWUXNFMLZLDWDNWyU]SRZRG]e- QLHPX]QDüPR*QD]DZ\NáDGZVWp- Q\ EG( ZSURZDG]HQLH Z]ERJDFDMce PHWDUHIOHNVM QDG WR*VDPRFL VDPHM ILOR]RILL WR NVL*ND $QGU]HMD L. Zachariasza, Filozofia jej istota i funkcje. 1D ZVWSLH QDOH*\ RGQRWRZDü *H SR]\FMD WD VWDQRZL NRQW\QXDFM koncepcji filozoficznej autora. Po- SU]HG]DMFD M SUDFD Poznanie teoretyczne. Jego konstytucja i status, GRW\F]\áD JáyZQLH NRQVW\WXW\ZQ\FK warunków i samego statusu prawo- PRFQRFL SR]QDQLD WHRUHW\F]QHJR Natomiast w Filozofii... autor kon- FHQWUXMH VL SU]HGH ZV]\VWNLP QD analizie istoty i funkcji jednej z dziedzin poznania teoretycznego, czyli filozofii. : NRQWHNFLH SU]\EOL*HQLD omawianej pozycji na tle dorobku 177