Filozoa i medytacja buddyjska z punktu widzenia kognitywistyki i bada«nad mózgiem

Filozoa i medytacja buddyjska z punktu widzenia kognitywistyki i bada«nad mózgiem Andrzej Jankowski Referat wygªoszony 1 marca 2014r. na konferencji "Mózg, umysª, religia" w Krakowie Wst p Witam serdecznie! Temat mojej prezentacji to Filozoa i medytacja buddyjska z punktu widzenia kognitywistyki i bada«nad mózgiem. Na pocz tku zastanowimy si, dlaczego nauka bada buddyzm i jaki jest cel badania praktykuj cych medytacj oraz jak form przybiera dialog mi dzy buddyzmem i nauk. Nast pnie zastanowimy si co mówi lozoa buddyjska na temat umysªu, ±wiadomo±ci i rzeczywisto±ci i co na to kognitywistyka- jak ona patrzy na postulaty lozoi buddyjskiej. Na ko«cu zastanowimy si czym jest medytacja, jakie do±wiadczenie generuje i jakie s neuronalne korelaty tych do±wiadcze«. 1 Buddyzm i nauka- relacja i cel Pierwsze pytanie. Dlaczego nauka XXI wieku, która rozwin ªa techniki neuroobrazowania interesuje si buddyzmem- zwraca si do kultury, któr w wielu aspektach postrzegamy jako prymitywn, a na pewno mniej rozwini t od naszej? W buddyzmie musi istnie co± czego nie ma na zachodzie, a co interesuje nas z punktu widzenia kognitywistyki i bada«nad mózgiem. 1

Powodem tego zainteresowania jest to,»e status buddyzmu jest bardziej epistemologiczny lub ontologiczny w przeciwie«stwie do duchowy. To oznacza,»e buddyzm bardziej skupia si na tym czym jest umysª, czym jest ±wiadomo± i czym jest poznanie czªowieka. Buddyzm bardziej skªania si ku do±wiadczeniu ludzkiemu, ni» ku opowiadaniu o dogmatach, o abstrakcyjnych ideach ostatecznej rzeczywisto±ci. Buddyjska lozoa bardziej przypomina psychologi lub lozo, ani»eli religi. Filozoa buddyjska w bardzo konkretny sposób opisuje czym jest umysª, czym jest ±wiadomo± i jakie maj funkcje, w jaki sposób nast puje proces postrzegania. Buddyzm wykazuje wiele podobie«stw do nowoczesnej lozoi i nauki. Kiedy czytamy nauki buddyjskie, one u»ywaj bardzo podobnego j zyka do opisu tego w jaki sposób poznaje czªowiek. Teraz zastanowimy si jaka relacja mi dzy nauk i buddyzmem, poniewa» te dwie nauki rozwijaªy si w izolacji przez wi kszo± czasu. Buddyzm ma 2500 lat i te nauki spotkaªy si w pewnym momencie i pojawiªa si potrzeba dopasowania terminologii i nawi zania dialogu mi dzy nimi. Buddyzm i nauka nie mówi dokªadnie o tym samym, jednak poruszaj podobne kwestie- czym jest ja, czym jest ±wiadomo±, czym jest rzeczywisto±. Wiedza buddyjska podobnie jak wiedza naukowa polega na empirycznym badaniu, poniewa» praktyka medytacji z naszego punktu widzenia jako naukowców jest fenomenologicznym badaniem umysªu, czyli badaniem wªasnego do±wiadczenia. Mimo tego istnieje wiele ró»nic mi dzy pomi dzy buddyzmem i nauk. Mi dzy innymi, nauka zachodnia i kognitywistyka uwa»a,»e mózg jest podstaw umysªu i umysª nie mo»e istnie niezale»nie od mózgu, natomiast z lozoi buddyjskiej mo»emy wywnioskowa,»e ±wiadomo± jest niezale»na od tego co zyczne, w tym równie» to,»e jest niezale»na od mózgu 1 Dlaczego jeste±my zainteresowani badaniem medytacji? Medytuj cy rozwijaj specyczne funkcje umysªu i mózgu dzi ki swojej praktyce i trening 1 To stwierdzenie byªo dyskutowane po prezentacji. Tªumaczyªem,»e nie jest to bezpo±rednio postulat buddyzmu, poniewa» nie znano wtedy anatomii i funkcji mózgu tak jak znamy je dzi±, jednak mo»na to wywnioskowa na podstawie pogl dów na temat relacji umysª-ciaªo oraz pogl du na temat reinkarnacji (strumie«±wiadomo±ci i ±lady karmiczne noworodka istniaªy wcze±niej. Wnioskiem z dyskusji byªo to,»e wszystko zale»y od tradycji- kto± sugerowaª»e pewne teorie w tradycji therawady sugeruj»e to mózg tworzy umysª, natomiast z buddyzmu tybeta«skiego w pewien sposób wynika,»e umysª (±ci±lej mówi c- pierwotna, subtelna ±wiadomo± ) jest niezale»ny od mózgu. Taki pogl d ma m.in. duchowy przywódca Tybetu XIV Dalejlama) 2

medytacyjny jest bardzo surowy i nakierowany na bardzo konkretne stany umysªu. Osoby medytuj ce po±wi caj cz sto nawet kilkadziesi t tysi cy godzin na swój trening. W ka»dej sesji medytacji generuj ±ci±le okre±lone do- ±wiadczenie i lozoa buddyjska w bardzo dokªadny sposób opisuje jaki jest cel tego treningu. Dzi ki temu mo»emy uzyska dane na temat neuronalnych podstaw tych do±wiadcze«i uzyska pewne informacje, które ci»ko uzyska w inny sposób, by mo»e nawet nie s one do uzyskania w inny sposób. Osoby medytuj ce z racji tego,»e skupiaj si na wªasnym do±wiadczeniu niezale»nym od wªasnego umysªu [tre±ci umysªu], s w stanie da dokªadniejsze raporty pierwszoosobowe, s w stanie dokªadnie opowiedzie nam czego do±wiadczaj. Badania nad medytacj s prowadzone w paradygmacie neurofenomenologii. Jest to poª czenie perspektywy pierwszoosobowej i trzecioosobowej. Nauka skupia si przede wszystkim na tym co obiektywne i maªo interesuje nas to co subiektywne. Oczywi±cie, mo»emy ª czy te dwie perspektywy. W tym paradygmacie uwa»amy,»e do±wiadczenie jest nieredukowalne, to znaczy»e nie mo»emy sprowadzi do±wiadczenia tylko do jego neuronalnych korelatów. Je±li wsadzimy mnicha lub jogina pod funkcjonalny skaner mózgu, to je±li nie b dziemy wiedzieli czego on do±wiadcza, je±li nie da on nam raportu ze swojego do±wiadczenia, to nie b dziemy wiedzieli co te wyniki oznaczaj. Dana aktywno± mózgu musi by powi zana z pierwszoosobowym raportem osoby która medytuje. 2 Filozoa buddyjska a kognitywistyka Co lozoa buddyjska mówi nam na temat umysªu, ±wiadomo±ci i rzeczywisto±ci i w jaki sposób odnosi si to do neuronauki i kognitywistyki? Co dokªadnie mo»emy zbada w buddyzmie i co jest przystosowane do badania naukowego, a co jest tylko kwesti religii, metazyki i tradycji? Podstawy lozoi buddyjskiej skupiaj si wokóª tematów pustki, wspóªzale»no±ci i nietrwaªo±ci. Buddyzm uwa»a,»e wszystkie zjawiska s puste, to znaczy- nie maj wªasnej wrodzonej egzystencji. adne zjawisko, ani na zewn trz, ani w naszym do±wiadczeniu, nie istnieje samo w sobie, jest jedynie zbiorem psychozycznych warunków, które warunkuj to czego do- ±wiadczamy. Ka»dy element naszego do±wiadczenia jest warunkowany przez procesy, które pojawiªy si wcze±niej i bierze udziaª w warunkowaniu wszystkich kolejnych procesów. Nic nie istnieje niezale»nie, równie» nasze poczucie 3

ja, które jest [do±wiadczane jako] odseparowane od ±rodowiska. Buddyzm skupia si przede wszystkim na ró»nicy mi dzy wyzwoleniem i brakiem wyzwolenia. Wedªug lozoi buddyjskiej, jedyna przyczyna naszego cierpienia psychologicznego wynika z okre±lenia naszego poczucia ja jako odr bnego od ±rodowiska. [Przez to pojawia si ] nasze przywi zanie do tre±ci umysªu, okre±lanie ich jako realnie istniej cych, [to z kolei] powoduje przywi zanie oraz pragnienie lub niech, które prowadz do cierpienia. Jedyn mo»liwo±ci wyj±cia z tego stanu rzeczy jest praktyka medytacyjna, która skupia si na zmianie do±wiadczenia ja i [w konsekwencji tego] rzeczywisto±ci. Buddyzm posiada dwa aspekty (fact and value distincion), które mo»na nazwa co jest i co z tego wynika. Filozoa buddyjska mówi,»e mo»emy osi ga bardzo konkretne stany umysªu, które b d odczuwane w bardzo konkretny sposób subiektywnie, ale jednocze±nie wyci ga na ten temat pewne wnioski, na przykªad,»e ten stan jest ostateczn rzeczywisto±ci i jest wyzwoleniem od cierpienia. Kolejnym taki wnioskiem jest to,»e ±wiadomo± jest niezale»na od mózgu. Je±li do±wiadczenie w medytacji, wydaje nam si»e jest niezale»ne od tego co zyczne, to rzeczywi±cie mo»e to by pewne do±wiadczenie, ale wyci ganie na tej podstawie wniosku,»e ±wiadomo± jest niezale»na od mózgu to dla kognitywistyki zbyt wiele. To co potrzeba zrobi to opisa lozo buddyjsk j zykiem nauki i odseparowa to co mo»na zwerykowa. co jest obiektywne i mierzalne. od tego co kwesti tradycji i metazycznym opisem. Gªówna ró»nica pomi dzy lozo buddyjsk i kognitywistyk jest taka,»e kognitywistyka skupia si na ró»nicy pomi dzy obecno±ci i nieobecno±ci ±wiadomo±ci, na przykªad pomi dzy tym kiedy bodziec jest w polu uwagi, ale nie jest u±wiadamiany, a tym kiedy bodziec jest w polu uwagi i jest u±wiadamiany. Wedªug nauki, ±wiadomo± nie mo»e by przedmiotem subiektywnego poznania. Znamy trudny problem ±wiadomo±ci Chalmersa, który mówi o tym,»e mo»emy zbada neuronalne korelaty ±wiadomo±ci, ale- przynajmniej na ten moment- nie jeste±my w stanie znale¹ ±wiadomo±ci samej w sobie w mózgu. Nie mo»emy znale¹ istoty ±wiadomo±ci, mo»emy bada tylko jakie s epifenomeny ±wiadomo±ci. Filozoa buddyjska natomiast, rozró»nia ró»ne poziomy ±wiadomo±ci i mówi przede wszystkim o grubej ±wiadomo±ci i subtelnej ±wiadomo±ci i uwa»a,»e ±wiadomo± sama w sobie mo»e by przedmiotem poznania i rezultatem medytacji. 4

3 Medytacja i neuronalne korelaty Teraz przejdziemy do tego czym jest medytacja, jakie do±wiadczenia generuje i jakie s zyczne podªo»a tych do±wiadcze«. Celem bada«nad medytacj jest przede wszystkim to, aby zbada jak medytacja wypªywa na umysª i mózg. Ta wiedza mo»e nam si przyda przy opracowywaniu terapii dla ludzi chorych, zaburzonych. Przykªadem takiej terapii, opracowanej na podstawie [buddyjskich] technik jest MBSR, czyli Mindfulness Based Stress Reduction, czyli redukcja stresu oparta na uwa»no±ci. Interesuje nas równie» neuroplastyczno± mózgu, poniewa» osoby które praktykuj medytacj pokazuj,»e ich mózgi mog w bardzo konkretny sposób si zmieni, co za chwil zobaczymy. Istnieje bardzo wiele praktyk nazywanych medytacj. Sªowo medytacja tak naprawd jest sªowem zachodnim, które zostaªo przystosowane do [opisu] tych praktyk. W j zyku tybeta«skim i sanskrycie istniej zupeªnie inne okre- ±lenia tych praktyk. W samej tantrze buddyjskiej mo»na wyró»ni kilkadziesi t technik medytacji, je±li nie kilkaset. Oczywi±cie mo»na sprowadzi je do kilku podstawowych typów. Dwiema najwa»niejszymi i najistotniejszymi praktykami s praktyka koncentracji i wgl du oraz praktyka wspóªczucia i miªuj cej dobroci. Medytacja koncentracji i wgl du skªada si z dwóch komponentów. Na pocz tku jest to praktyka koncentracji, czyli skupiania uwagi na pojedynczym obiekcie, aby doj± do stanu spokoju i stabilno±ci uwagi. Nast pnie t stabilno± uwagi, wykorzystuje si obserwowania wªasnego do±wiadczenia. Buddy±ci wymieniaj nast puj ce etapy medytacji. Na pocz tku skupiamy si na jednym przedmiocie, mo»e to by oddech, wra»enie w ciele lub przedmiot zyczny który widzimy przed sob. Na pocz tku, kiedy próbujemy si skupi na jednej rzeczy, nasza uwaga jest caªy czas absorbowana przez tre±ci umysªu i bod¹ce zewn trzne i nie jeste±my w stanie skupi si nawet przez kilka sekund na jednym przedmiocie. Je±li b dziemy trenowa w ten sposób, caªy czas powracaj c uwag do jednego przedmiotu, dojdziemy do stanu w którym jeste±my w ujednopunktowany sposób skupieni na jednym przedmiocie. Je±li ustabilizujemy ten stan, który jest stanem wyciszenia i spokoju, to po pewnym czasie mo»emy zachowa ten stan umysªu i przesta koncentrowa si na tym obiekcie. Mimo,»e na pocz tku obiekt sªu»yª nam do tego aby osi gn stan stabilno±ci, to pó¹niej ju» nie jest konieczny. Mo»na to porówna do osoby, która wstaje z ziemi za pomoc laski. Ona na pocz tku 5

podpiera si na kijku, ale pó¹niej ju» go nie potrzebuje. W momencie, kiedy mamy bardzo stabilny umysª [koncentracj ], zaczynamy obserwowa tre±ci naszego umysªu. Zaczynamy obserwowa to co produkuje nasz umysª oraz w jaki sposób na to reagujemy. Po pewnym czasie takiej praktyki, zaczynamy w pewien sposób odseparowywa si od naszego umysªu, w takim sensie,»e przestajemy reagowa na tre±ci naszego umysªu. Nasze do±wiadczenie przestaje by zale»ne od tre±ci umysªu. Ko«cowym stanem medytacji, jest spoczywanie w stanie stabilno±ci, czyli spokoju,z jednoczesnym obserwowaniem wªasnego umysªu, nie modykuj c tre±ci do±wiadczenia. Innym ciekawym przykªadem jest faza budowania i rozpuszczania w tantrze. Jest to model praktyki, który polega na tym,»e budujemy jakie± wyobra»enie w umy±le, najcz ±ciej jest to tak zwane wyobra»enie bóstwa medytacyjnego i skupiamy na nim uwag. Po pewnym czasie, kiedy jeste±my w stabilnym stanie, rozpuszczamy to wyobra»enie, pozostaj w stanie bez podpory w postaci formy umysªu. Wgl d, który jest rezultatem tych praktyk, opisuje si jako jednolity i niezmienny stan spokoju umysªu, wraz z poczuciem obecno±ci. Czyli kluczowym celem medytacji, jest odczucie obecno±ci samej w sobie. Nasza ±wiadomo± przestaje by tylko i wyª cznie obserwowana przez nas jako intencjonalna, czyli nakierowana na przedmiot. Nie odczuwamy umysªu jako takiego, który zawsze koncentruje si na czym±, tylko odczuwamy poczucie bycia samego w sobie, nieuwarunkowanego od tre±ci umysªu i do±wiadczenia. Buddy±ci okre±laj ten stan medytacyjny, jako wszechogarniaj cy spokój, z poczuciem obecno±ci, w którym do±wiadczenie pojawia si, trwa i przemija. Ten stan medytacyjny jest niezmiennym aspektem umysªu, niezmiennym aspektem ±wiadomo±ci, w którym pojawia si zmienne do±wiadczenie. Mówi si te» o otwartej ±wiadomo±ci, bez skupienia na niczym konkretnym, poszerzonej uwadze, bez lgni cia do tre±ci do±wiadczenia. Mo»na równie» tym mówi, jako o meta-±wiadomo±ci, czyli medytacja jest przej±ciem ze stanu w którym skupiamy si na tre±ci naszego umysªu, do obserwacji samego umysªu. Jest przej±ciem od skupienia uwagi na czym± konkretnym do obserwowania samej uwagi, samego pola uwagi. Jest to ±wiadomo± wªasnej ±wiadomo±ci. Je±li chodzi o badania na temat medytacji, bardzo du»o bada«wskazuje na to,»e podczas medytacji bardziej s aktywne obszary zwi zane z procesami uwagowymi i monitorowaniem uwagi. Jednak badania nad bardzo zaawansowanymi praktykuj cymi [pokazuj,»e jest inaczej]. Badanie, które 6

zaraz poka» 2, byªo nad osobami z do±wiadczeniem w medytacji od 10 tysi cy godzin do 60 tysi cy godzin. 60 tysi cy godzin, to jakby±my praktykowali 3 godziny dziennie, to jest 60 lat, czyli caªkiem sporo. Nie jest tak,»e u wszystkich medytuj cych mózg jest bardziej aktywny w obszarach zwi zanych z uwag. U osób, które praktykuj najwi cej, te obszary s najmniej aktywne. Rysunek 1: Activation in attention-shifting metaanalysis ROIs To s wykresy obszarów mózgu zwi zanych z funkcjami uwagowymi mózgu. Na bordowo, zaznaczona jest aktywno± u osób ±rednio zaawansowanych w medytacji 3. Widzimy,»e mózgi tych osób s najbardziej aktywne [w tych obszarach], to oznacza,»e maj oni najbardziej wyt»on uwag. Z kolei na pomara«- czowo, widzimy osoby najbardziej zaawansowane 4, które maj zdecydowanie mniejsz aktywno± mózgu w tych obszarach [w porównaniu do osób ±rednio-zaawansowanych]. Na niebiesko i na czerwono widzimy osoby, które nie medytowaªy wcze±niej 5. Z kolei tutaj [na nast pnym obrazku, na nast pnej stronie] widzimy ró»- nic pomi dzy pocz tkiem, a ko«cem sesji medytacji. Widzimy,»e owszem, osoby które s najbardziej zaawansowane w medytacji, na pocz tku ich obszary mózgu zwi zane z uwag s bardziej aktywne, ale pod koniec s one zdecydowanie mniej aktywne. Wniosek z tego jest taki,»e owszem na pocz tku trening medytacji prowadzi do zwi kszenia aktywno±ci mózgu w obszarach zwi zanych z uwag, jednak po jakim± czasie obni»a si ta aktywno±. To oznacza,»e zaawanso- 2 Neural correlates of attentional expertise in long-term meditation practitioners, J.A. Brefczynski-Lewis et. al., PNAS, 2007 3 ±rednio od 10 do 24 tysi cy godzin treningu 4 ±rednio od 37 do 52 tysi cy godzin treningu 5 Na bª kitno- osoby, które dodatkowo dostaªy 50$ za udziaª w eksperymencie, byªy wi c dwie grupy kontrolne 7

Rysunek 2: Response over rime (seconds) for left DLPFC wani medytuj cych wkªadaj zdecydowanie mniej wysiªku w utrzymywanie skoncentrowanego stanu umysªu. Zmiany w mózgu podczas medytacji, bardzo ±ci±le wi»e si równie» z aktywno±ci spoczynkow mózgu 6. Aktywno± spoczynkowa mózgu, jest to stan mózgu, w którym nie jeste±my zaanga»owani w»adne dziaªania, a jedynie skupiamy na sobie, fantazjujemy i bª dzimy my±lami. Jest to stan mózgu, w którym nie jeste±my zaanga»owani w»adne dziaªanie w ±rodowisku. Funkcj tej sieci, poniewa» jest to sie kilku obszarów mózgu, jest generowanie spontanicznych my±li i fantazji. W momencie, kiedy nie anga»ujemy si w»adne czynno±ci te obszary mózgu s aktywne. Jednak u praktykuj cych medytacj te obszary s zdecydowanie mnie aktywne, co widzimy tutaj: Rysunek 3: Experienced meditators demonstrate decreased DMN activation during meditation (mpfc (C) and PCC (D)). Choiceless Awareness (green bars), Loving-Kindness (red), and Concentration (blue) meditations 6 Meditation experience is associated with dierences in default mode network activity and connectivity, J. A. Brewera et. al., PNAS, 2011 8

Mo»na powiedzie prostym j zykiem,»e mózgi medytuj cych produkuj zdecydowanie mniej szumu. Jednocze±nie, ª czno± funkcjonalna w tych obszarach jest zdecydowanie lepsza. Medytacja, wi»e si oczywi±cie równie» ze zmienionym odczuwaniem wªasnych emocji. Aktywno± lewego j dra migdaªowatego 7 u osób pocz tkuj cych, podczas praktyki medytacyjnej jest znacznie obni»ona. To oznacza,»e pocz tkuj cy medytuj cy rzeczywi±cie inaczej prze»ywaj emocje [w stosunki do stanu w którym nie medytuj ], ale wynika to z tªumienia aktywno±ci lewego j dra migdaªowatego. Z kolei zaawansowani medytuj cy, maj du»o bardziej aktywne ciaªo migdaªowate [w stosunku do osób pocz tkuj cych podczas medytacji], czyli mo»na powiedzie s bardziej zaanga»owani w emocje. Jednocze±nie ich aktywno± spoczynkowa mózgu, o której opowiadaªem przed chwil, jest zdecydowanie obni»ona. Rysunek 4: Mindfulness led to decreased activation in the (a) left amygdala and (b) right medial prefrontal cortex and right posterior cingulate cortex for beginners relative to experienced meditators 7 Impact of mindfulness on the neural responses to emotional pictures in experienced and beginner meditators, V. Taylor et. al., NeuroImage 2011 9

To oznacza,»e pocz tkuj cy medytuj cy radz sobie z emocjami poprzez tªumienie ich prze»ywania, natomiast zaawansowani medytuj cy znacznie silniej prze»ywaj te emocje, jednak mniej anga»uj si w nie. Kolejn praktyk, o której mówiªem, jest praktyka wspóªczucia i miªuj - cej dobroci. Miªuj ca dobra polega na produkowaniu, indukowaniu stanu umysªu, w którym pragniemy aby wszystkie istoty byªy szcz ±liwe i osi gn ªy dobrobyt. Wspóªczucie polega generowaniu stanu umysªu- ch ci wyzwolenia innych z cierpienia. Badania pokazaªy 8,»e stany mózgu zwi zane z empati i prze»ywaniem emocji, czyli w tym przypadku kora wyspy i poª czenie skroniowo- ciemieniowe, s du»o bardziej aktywne u osób które praktykuj medytacj [wspóªczucia i miªuj cej dobroci]. Rysunek 5: (B) Avarage response in Ins. from rest to compassion for experts (red) and novices (blue) for negative and positive sounds (E) Eect in TPJ on the avarage impulse response between meditation To oznacza,»e te osoby s bardziej empatyczne, bardziej ±wiadome emocji i tego co prze»ywaj inni. Bardzo ciekawe badanie 9, byªo na temat poª czenia praktyki otwartej uwa»no±ci i wspóªczucia 10, gdzie mnisi wprowadzali si w stan jednocze±nie wgl du i jednocze±nie generowali stan wspóªczucia. To badanie pokazaªo zsynchronizowane fale gamma. S to fale o najwi kszej cz stotliwo±ci i s wi zane ze ±wiadomo±ci, ze spajaniem informacji z ró»nych modalno±ci sensorycznych w jeden spójny obraz oraz mi dzy innymi, ze ±wiadomo±ci per- 8 Regulation of the Neural Circuitry of Emotion by Compassion Meditation: Eects of Meditative Expertise, A. Lutz et. al., PLOS ONE, 2008 9 Long-term meditators self-induce high-amplitude gamma synchrony during mental practicem A. Lutz et. al., PNAS 2004 10 Nazywanej przez naukowców non-referential compassion 10

cepcyjn. Mnisi którzy medytowali w ten sposób, ich mózg w bardzo ustabilizowany sposób produkowaª fale gamma o wysokiej amplitudzie. To byªy najwy»sze cz stotliwo±ci znane u zdrowych ludzi. Takie stany mózgu pojawiaj si tylko u osób zaburzonych, a tu mamy mnichów, którzy produkuj wcze±niej nieznan nauce aktywno± mózgu. W tych do±wiadczeniach musi by jaka± ró»nica jako±ciowa w odczuwanych przez nich stanach umysªu. Tu mamy zaznaczone obszary, w których wyst powaªy te fale. Rysunek 6: Scalp distribution of gamma activity during meditation. (Left) Controls. (Right) Practitioners. Tutaj mamy natomiast procent fal gamma w stosunku do innych- [od prawej] w trakcie medytacji, po medytacji i przed medytacj. Rysunek 7: Interaction between the subject and the state factors for this ratio Medytacja w celach klinicznych stosowana jest przede wszystkim przy chronicznych l kach, depresji, uzale»nieniach, zaburzeniach przyjmowania pokarmu i przewlekªym bólu. Dzi kuj. 11