GOSPODARKA SZWAJCARII

GOSPODARKA SZWAJCARII Opracował Bartłomiej Chabierski Ministerstwo Gospodarki Warszawa 2009

WSTĘP... 2 1. PODSTAWOWE CZYNNIKI SZWAJCARSKIEGO SUKCESU GOSPODARCZEGO... 6 2. GŁÓWNE PARAMETRY GOSPODARCZE SZWAJCARII... 11 2.1. PRODUKT KRAJOWY BRUTTO... 12 2.2. BILANS PŁATNICZY... 14 2.3. ZATRUDNIENIE... 17 3. SEKTORY GOSPODARCZE... 20 3.1. ROLNICTWO... 21 3.2. PRZEMYSŁ... 24 3.2.1. Chemia przemysłowa i farmaceutyczna... 25 3.2.2. Inżynieria i przemysł maszynowy... 28 3.2.3. Zegarmistrzostwo... 30 3.3. SEKTOR USŁUGOWY... 32 3.3.1. Bankowość... 33 3.3.2. Turystyka... 37 4. POLITYKA GOSPODARCZA... 39 4.1. POLITYKA BUDŻETOWA... 40 4.1.1. Budżet... 41 4.1.2. Finanse publiczne w perspektywie... 43 4.2. POLITYKA PIENIĘŻNA... 44 4.2.1. Narodowy Bank Szwajcarii cele i obowiązki... 45 4.2.2. Strategia polityki pieniężnej... 48 4.2.3. Instrumenty polityki pieniężnej... 49 4.3. ZEWNĘTRZNA POLITYKA HANDLOWA SZWAJCARII... 50 4.3.1. Współpraca ze Światową Organizacją Handlu (WTO)... 52 4.3.2. Relacje gospodarcze z Unią Europejską... 57 4.3.3. Inne formy współpracy gospodarczej... 59 ANEKS... 64 BIBLIOGRAFIA... 67 SPIS WYKRESÓW:... 73 SPIS TABEL:... 73 SPIS RYSUNKÓW:... 73 1

WSTĘP Szwajcaria zaliczana jest do państw o jednej z najlepiej funkcjonujących gospodarek wolnorynkowych świata. Sukces gospodarczy tego kraju odzwierciedla wysoki poziom standardu życia Szwajcarów, efektywne zarządzanie środkami publicznymi, w tym m.in. w zakresie świadczeń społecznych, transportu, ochrony środowiska i polityki regionalnej. Głównymi czynnikami, które wpłynęły na rozwój Konfederacji Szwajcarskiej i w efekcie na dobrobyt tego kraju, był i wciąż jest m.in. stabilny system polityczny, niezależne struktury administracji sądowej, znaczna decentralizacja władzy państwowej i praktykowana na każdym szczeblu systemu politycznego demokracja bezpośrednia. Przyczyniły się one do rozwoju przedsiębiorczości, która przy zaangażowaniu ludności w pracę i przy ich pragmatyzmie, wpłynęła na osiągnięty poziom rozwoju. Niemałe znaczenie miały również wydarzenia historyczne, na które Szwajcarzy nie mieli żadnego wpływu, a które z perspektywy czasu okazały się dla jej ekonomii nadzwyczaj szczęśliwymi, jak chociażby brak zniszczeń wojennych, itp. Szwajcaria jest państwem relatywnie małym, z niewielkim rozmiarami rynkiem wewnętrznym, który w 2009 r. liczył ok. 7,5 mln obywateli, z których prawie 22% stanowili obcokrajowcy. Ponadto kraj ten, poza znacznymi złożami wód jest bez dostępu do morza, nie ma właściwie żadnych surowców naturalnych, a jego powierzchnia w 58% pokryta jest przez piękne, niemniej jednak surowe i trudne do zagospodarowania Alpy. Jednocześnie mimo wielu problemów topograficznych i geopolitycznych w kontekście otaczających ją znacznie większych sąsiadów, mieszkańcy Szwajcarii stworzyli silne struktury własnej gospodarki, co doprowadziło do wysokiego standardu życia z produktem krajowym brutto (PKB) wynoszącym na początku 2009 r. 48,260 euro (32,210 według parytetu siły nabywczej PPP) na jednego mieszkańca 1. Tak wysoki poziom PKB stawia Szwajcarię w pierwszej dziesiątce najbogatszych państw świata. Oprócz wyżej wymienionych czynników, na sukces ekonomiczny Szwajcarii wpływ ma realizowana także relatywnie liberalna koncepcja gospodarcza, której główną zasadą jest unikanie przez władze federalne zbyt daleko idącego interwencjonizmu państwowego. Jest to podejście popierane przez większą część społeczeństwa, które w 1 Statystyki Międzynarodowego Funduszu Walutowego, styczeń 2009 r. (ang. International Monetary Found IMF, Data and Statistics [Online] www.imf.org). 2

odniesieniu do kwestii gospodarczych preferuje otwartość i liberalizm, a także ułatwienia i swobodę w wymianie handlowej. Bezpośrednia ingerencja władz państwowych, tj. w ramach pomocy państwowej i przy wykorzystaniu subwencji, ogranicza się właściwie do dwóch sektorów gospodarczych kraju, a mianowicie do transportu i rolnictwa. Demokracja bezpośrednia oraz federalizm skutecznie wyeliminowały, lub ograniczyły interwencjonizm państwowy, a tam gdzie faktycznie umożliwiły one ingerencję państwa, stworzyły na tyle przejrzyste ramy prawne, że dzięki nim działania rządowe okazywały się nadzwyczaj skuteczne. Na zadziwiający rozkwit gospodarki szwajcarskiej w powojennej historii kraju istotny wpływ miał też brak praktycznie jakichkolwiek zniszczeń wojennych oraz stabilność polityczna, która przyciągnęła ogromne rezerwy kapitału z całego świata. Zasób wykwalifikowanej siły roboczej, bardzo dobra infrastruktura oraz otwartość na konkurencję międzynarodową dopełniły całości. Biorąc pod uwagę rozmiary państwa oraz liczbę obywateli, wkład Szwajcarii w rozwój światowej gospodarki jest spektakularny. Renomę Szwajcarii dodatkowo utwierdza tradycyjny wizerunek międzynarodowego centrum finansowego i zarządzania fortunami, który przy wykorzystaniu słynnego sekretu bankowego oferuje gwarancję prawną wzajemnego zaufania między klientami i bankami na skalę nieznaną w innych państwach. Dodatkowo pozycję finansową Szwajcarii wzmacniają znajdujące się praktycznie wszędzie na świecie szwajcarskie banki i bezpośrednie inwestycje zagraniczne szwajcarskich inwestorów. Relatywnie ograniczony rynek wewnętrzny już w XIX w. wpłynął na pogłębianie integracji kantonów tworzących integralną część gospodarki Szwajcarii, które następnie dokonały ekspansji i konsolidacji z rynkiem międzynarodowym. Brak surowców naturalnych wymusił na rodzimym przemyśle specjalizację w sektorach o dużym walorze dodanym, które wymagają wprowadzania regularnych innowacji. Z kolei wciąż nowe działania innowacyjne pozwoliły uniknąć nieproduktywnego inwestowania przez państwo środków finansowych w rozwój, lub podtrzymywanie tych sektorów gospodarczych, które stawały się przestarzałe i nierentowne. Dodatkowym atutem Szwajcarów okazała się także ich zdolność do prowadzenia interesów. Skoro obywatele z całego świata wybierali bezpieczne szwajcarskie banki do lokowania ich oszczędności, to należało stworzyć najbezpieczniejszy i najskuteczniejszy system ich lokowania. Jeśli obcokrajowcy decydowali się na zwiedzenie tego, a nie innego regionu świata, to konieczne było 3

wykorzystanie naturalnego piękna Alp, jezior i lasów, inwestując kapitał w rozwój turystyki i infrastruktury, aby przyciągnąć ich jeszcze więcej. Otoczona z każdej strony przez w przeszłości systematycznie uwikłane w konflikty i wyniszczające się mocarstwa, które dzisiaj tworzą Unię Europejską (UE), Szwajcaria dzięki umiejętnie prowadzonej polityce neutralności stała się oazą pokoju, schronienia i wypoczynku. Przez wieki główną strategią polityki Konfederacji Szwajcarskiej pozostawał dystans polityczny wobec jej sąsiadów i unikanie jakichkolwiek konfliktów, z zachowaniem na ile było to możliwe partnerskich relacji handlowych, które w praktyce były gwarantem jej niezależności. Jedną z form jej autonomii, była również samowystarczalność energetyczna kraju. Przy wykorzystaniu swojego bogactwa naturalnego wody Szwajcaria stworzyła na tyle prężnie funkcjonujący system hydroelektrowni, że została liczącym się producentem energii elektrycznej. Ponadto jednym z najważniejszych bogactw Szwajcarii zawsze był kapitał ludzki. Bardzo dobrze rozwinięty system szkolnictwa zawodowego i wyższego systematycznie przystosowywany jest do ciągłych zmian na rynku pracy, wpłynął na elastyczność pracowników eliminując praktycznie bezrobocie strukturalne. Jednocześnie, mimo wielu atutów i wciąż niezagrożonej pozycji w grupie najbogatszych państw świat, od prawie 30 lat szwajcarska konstrukcja społecznogospodarcza wyraźne sygnalizuje narastające problemy z dobrym jej utrzymaniem. Dlatego w latach 90. i na początku nowego tysiąclecia, podjęte zostały prace rządowe mające na celu określenie wszystkich tych głównych procesów systemu, które wciąż sprawdzają się dobrze i tych, które nie działają i powinny zostać zreformowane, aby wpłynąć na przyspieszenie wzrostu gospodarczego i podnieść ogólną wydajność gospodarki. Właśnie tempo wzrostu gospodarczego stało się problemem od lat 80. Spowolnienie gospodarcze uwydatniło wiele kwestii, które przez lata udawało się minimalizować lub ukrywać ich skutki uboczne dzięki wcześniejszej, dobrej koniunkturze gospodarczej. Na początku lat 90. bezrobocie, które przez dziesięciolecia kształtowało się na poziomie ok. 0,5-1%, nagle zaczęło gwałtownie rosnąć osiągając w 1997 r. jego rekordowy poziom 5,2%. Jednocześnie widocznie pogorszyła się struktura finansów publicznych, znacznie wzrosły wydatki w ramach systemu opieki społecznej, spadła wydajność produkcyjna, a PKB w 2003 r. wręcz stopniał o 0,5%. Przyczyn tej sytuacji było wiele. Jedną z głównych była i pozostaje kwestia niechęci części Szwajcarów do dostosowania się do zachodzących zmian współczesnego 4

świata. Wielokrotnie próby dokonania koniecznych reform społeczno-gospodarczych okazywały się niemożliwe do przeprowadzenia. Tymczasem większa współzależność globalnej ekonomii oraz coraz silniejsza pozycja i konkurencyjność nowych potęg gospodarczych takich, jak Brazylia, Chiny i Indie, zaczęły zmieniać dotychczas istniejący międzynarodowy ład gospodarczy. Tradycyjne i cenione atuty Szwajcarii, jak stabilność instytucji politycznych, neutralność kraju, jakość infrastruktury oraz niska inflacja po części straciły ze swojej dotychczasowej wartości. Ponadto przez lata utrzymywany, scalający kraj konsensus partii politycznych i współpraca elit politycznych ze światem biznesu, również uległy erozji. Gospodarka Szwajcarii od zawsze kierowała się własnym celami starając się dotrzymać kroku globalnym przemianom gospodarczym. Jednocześnie federalizm i demokracja bezpośrednia przy wielu ich atutach są instrumentami niekiedy wyhamowującymi, lub zupełnie blokującymi niezbędne reformy, których brak może z czasem doprowadzić do paraliżu instytucji państwowych i ogólnego pogorszenia się sytuacji gospodarczej. Wielu Europejczyków często zbyt stereotypowo utożsamia i porównuje Szwajcarię z bankami, uważając w ten sposób Szwajcarię za państwo finansistów i zysków od kapitałów pochodzących z nie do końca jasnych źródeł, dzięki którym buduje się jej gospodarczą potęgę. Tymczasem obok bankowości, choć jest ona integralną częścią krajobrazu szwajcarskiej gospodarki, Szwajcarzy wyspecjalizowali się w innych, także znanych i generujących wysokie zyski dziedzinach, jak chemia przemysłowa i farmaceutyczna, metalurgia i budowa maszyn, inżynieria i technologia, zegarmistrzostwo, świadczenie usług ubezpieczeniowych i turystycznych, etc. Punktem wyjścia do syntetycznej analizy szwajcarskiej gospodarki jest omówienie podstawowych elementów, które przyczyniły się do sukcesu gospodarczego tego kraju oraz wyzwań, których uregulowanie mogłoby przyczynić się do bardziej efektywnego rozwoju gospodarki. W dalszej części omówiona jest struktura gospodarcza Szwajcarii, tj. wielkość i ewolucja PKB, bilans handlowy oraz rynek pracy. Następnie przedstawiona została charakterystyka podstawowych sektorów gospodarczych, tj. rolnictwo, oraz główne gałęzie przemysłu i sektora usługowego. Kolejnym elementem jest określenie fundamentów kształtujących charakter struktury gospodarczej Szwajcarii, w tym polityki fiskalnej i monetarnej. Częścią podsumowującą jest omówienie współpracy Szwajcarii na forum Międzynarodowej Organizacji Handlu (WTO), z UE oraz przedstawienie innych form międzynarodowej współpracy gospodarczej. 5

1. Podstawowe czynniki szwajcarskiego sukcesu gospodarczego Jeden z ośmiu miliarderów na świecie, żyje i mieszka w Szwajcarii. Obecnie 120 szwajcarskich rodzin dysponuje kapitałem w wysokości przynajmniej 1 mld CHF, czyli ok. 607 mln euro. Skumulowane w 2007 r. oszczędności 300 najbogatszych Szwajcarów osiągnęły poziom ok. 380 mld euro i były większe tego roku o ponad 25% od realnej wielkości PKB Konfederacji 2. Jednym z najważniejszych czynników szwajcarskiej gospodarki, który ma bezpośredni wpływ na jej sukces gospodarczy, jest jej liberalna koncepcja i otwartość na wymianę handlową, a także na przepływ kapitału i bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Obecny udział w całej międzynarodowej wymianie handlowej tego kraju wynosi 2% 3. Tradycyjna otwartość Szwajcarii na wymianę handlową to efekt prowadzenia długoletniej, sięgającej jeszcze XIX w. polityki handlowej z wieloma zagranicznymi kontrahentami. Brak m.in. surowców naturalnych, wymusił obecność Szwajcarów na rynkach międzynarodowych i prowadzenia transakcji handlowych. Również usytuowanie geograficzne spowodowało, że Szwajcaria jest tranzytem dla pojazdów ciężarowych, kolei i cargo lotniczego przewożących towary z całej Europy i świata. Ponadto na jej obszarze znajdują się również ważne instalacje transferu energii elektrycznej oraz rafinerie. Jednym z głównych celów szwajcarskiej polityki gospodarczej jest nieskrępowany dostęp do dóbr, usług i kapitału. W tym celu władze Konfederacji podpisały i ratyfikowały wiele międzynarodowych umów bilateralnych, aby ułatwić szwajcarskim firmom nieskrępowane działanie na rynkach międzynarodowych. Największymi partnerami handlowym Szwajcarii są kraje rozwinięte, skąd pochodzi 88% całego importu i gdzie kierowane jest 79% eksportu. Spośród liczących się partnerów najważniejszym jest UE, z której Szwajcaria importuje 80% całego importu i do której Szwajcaria kieruje 62% swojego eksportu. Największe obroty Szwajcaria odnotowuje z Niemcami, Włochami, Francją i Stanami Zjednoczonymi 4. Strukturalnie 99% firm szwajcarskich zaliczanych jest do grupy małych i średnich przedsiębiorstw (MSP). Jednocześnie na terenie Szwajcarii znajdują się siedziby 2 Swissinfo [23.11.2007]: Les plus riches encore plus riches. [Online] www.swissinfo.org. 3 Sekretariat Stanu ds. Gospodarczych SECO, WTO platformą polityki zewnętrznej (L OMC, plate-forme de politique économique extérieure). [Online] www.seco.admin.ch. 4 OFS/BFS, Rocznik Statystyczny 2008 r., Przemysł i Usługi (Annuaire statistique de la Suisse 2008, Industrie et Services, Editions Neue Zürcher Zeitung), s. 5. [Online] www.bfs.admin.ch. 6

międzynarodowych potentatów, szczególnie w sektorze finansowym i ubezpieczeniowym, przemyśle chemii przemysłowej i farmaceutycznym oraz budowy maszyn i nowych technologii. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) są tradycyjną siłą napędową firm szwajcarskich. Przepływ kapitału w BIZ jest bardzo duży, szczególnie w sektorze usług. Szwajcarskie BIZ w 2005 r. wyniosły 37 mld euro. W 2006 r. BIZ wzrosły o 52% i osiągnęły poziom 56 mld euro. Wynik ten dał Szwajcarii czwartą pozycję pod względem inwestycji zagranicznych, tuż za Stanami Zjednoczonymi, Francją i Hiszpanią. Z kolei napływ inwestycji zagranicznych do Szwajcarii wyniósł 17 mld euro 5. Kolejnym elementem korzystnie wpływającym na całość szwajcarskiej gospodarki jest nieduże bezrobocie i praktyczna absencja szarej strefy. Dla budżetu państwa więcej osób zatrudnionych oznacza większe wpływy z podatków oraz lepiej funkcjonujący system ubezpieczeń społecznych. Niski poziom bezrobocia jest rezultatem stosowania pewnych zasad, które wpływają na elastyczność rynku pracy. Głównie chodzi tu o zdecentralizowany system negocjowania zarobków, który umożliwia ich różnicowanie według rzeczywistej wydajności pracy. Ponadto w Szwajcarii nie ma podstaw prawnych płacy minimalnej, konsensus społeczny polega na negocjacjach, system ubezpieczeń społecznych eliminuje uzależnienie obywateli od zasiłku dla bezrobotnych, nie istnieją regulacje utrudniające zwolnienia pracownicze, a programy dla bezrobotnych skutecznie integrują ich ponownie z rynkiem pracy. Również prowadzona od dziesięcioleci, konsekwentna polityka monetarna Narodowego Banku Szwajcarii NBS (fr. Banque national suisse BNS) stworzyła solidne podstawy funkcjonowania rynku kapitałowego. Wysoka skuteczność działania NBS, który skutecznie kontroluje poziom inflacji, wzmacnia renomę NBS, franka szwajcarskiego i giełdy papierów wartościowych na międzynarodowym rynku kapitałowym. Szwajcaria jest także wysoce konkurencyjna pod względem obciążeń podatkowych. Według przeprowadzonych badań przez Bank Światowy i firmę konsultingową PricewaterhouseCoopers 6, spośród 178 systemów podatkowych państw świata rozpatrywanych według kryterium atrakcyjności, Szwajcaria pod względem obciążeń 5 OECD [2007]: Trends and recent developments in foreign direct investment, s. 21. W dokumencie źródłowym podane wartości przedstawiono w dolarach amerykańskich (odpowiednio $54 mld, $82 mld i $25 mld). Dla celów niniejszej pracy większość liczb podawanych jest we frankach szwajcarskich lub euro (podana kwota została obliczona według kursu walutowego z końca 2007 r.). 6 Swissinfo [6.12.2007]: Fiscalité: la vie en rose pour les entreprises. 7

fiskalnych 7 zajmuje 24 miejsce na świecie i drugie w Europie. Z podatkiem od dochodów przedsiębiorstw w wysokości 29,1%, Konfederacja znajduje się o 0,2 punktu procentowego za Irlandią, która najbardziej sprzyja przedsiębiorczości w Europie. W ten sposób Szwajcaria zajmuje lepszą pozycję od wszystkich nowych państw członkowskich UE, a także od graniczących z nią Niemiec, które nakładają podatek na przedsiębiorstwa w wysokości 50,8% (124 miejsce), Francji (66,3%, 157 miejsce) i Włoch (76,2%, 168 miejsce) 8. Sektor finansowy należy do jednego z najlepiej rozwiniętych na świecie. W 2006 r. banki i firmy ubezpieczeniowe wygenerowały ponad 66 mld CHF (ok. 42 mld euro) zysku, tj. 14,4% PKB Szwajcarii. W finansach znajduje pracę ponad 5% wszystkich zatrudnionych, tj. ok. 200 tys. osób. Celem instytucji zaangażowanych w rynek finansowy Szwajcarii jest rewitalizacja tego rynku tak, aby stał się on bardziej konkurencyjny wobec pozostałych międzynarodowych uczestników rynków kapitałowych i generował do 2015 r. ponad 80 mld euro, dając pracę nawet 280 tys. osób 9. Pod koniec 2006 r. w szwajcarskich bankach klienci krajowi i zagraniczni zdeponowali 2832 mld euro 10. W czerwcu 2007 r. aktywa te przekroczyły 3382 mld euro, co stanowiło dziesięciokrotną wielkość szwajcarskiego PKB 11. Szwajcaria pozostaje niekwestionowanym liderem w powyższym zakresie, znacznie wyprzedzając drugą pod tym względem Belgię, gdzie zdeponowane środki finansowe przekraczają pięciokrotnie PKB. Ważnym komponentem rynku finansowego Szwajcarii jest także giełda papierów wartościowych SWX Swiss Exchange 12. Dzięki niej wiele transakcji giełdowych na świecie przeprowadzanych jest przy wykorzystaniu, obok dolara amerykańskiego, euro, jena i funta szterlinga, również franka szwajcarskiego. Otwartość gospodarcza, wysoka wydajność w przemyśle i w świadczeniu usług, relatywnie niskie obciążenia podatkowe, wciąż udoskonalana do najwyższych światowych standardów infrastruktura techniczna systemów płatniczych, prywatność osób lokujących kapitał dzięki sekretowi bankowemu oraz polityka ograniczonego do minimum interwencjonizmu państwowego w politykę 7 Ogólna stawka podatkowa (ang. Total Tax Rate) obejmuje obok podatku dochodowego także inne podatki i koszty, w tym m.in. podatki środowiskowe i transportowe, podatki od oszczędności, koszty wynajmu, opłaty administracyjne i celne oraz pobory na ubezpieczenia społeczne. 8 Ibidem. 9 Szwajcarskie Stowarzyszenie Bankierów (fr. Association suisse des banquiers, ASB), Masterplan pour la place financière suisse [13.09.2007], s. 26. 10 Narodowy Bank Szwajcarii NBS, Financial Stability Report, s. 18. 11 Federalny Departament Finansów DFF/EFD, Chiffres-clés relatifs à la place financière suisse, s. 5. 12 Szwajcarska giełda papierów wartościowych SWX (Swiss Exchange). 8

monetarną, stanowią idealne warunki do rozwoju rynku kapitałowego w Szwajcarii. Również federalizm i demokracja bezpośrednia stanowią mocny atut gospodarki, które gwarantują stabilność polityczną. Zaufanie tworzy także dobrze rozwinięty system sądownictwa, który chroni prywatność jednostek i grup inwestycyjnych. Szwajcaria jest także wysoce konkurencyjna w dziedzinach nowoczesnych technologii oraz w badaniach i innowacjach. Wydatki na R&D 13 są relatywnie wysokie i kształtują się obecnie na poziomie ok. 3% PKB. Spośród państw OECD jedynie Szwecja, Finlandia i Japonia przeznaczają więcej środków z budżetu na R&D. Ponadto Szwajcaria jest liderem pod względem rejestrowania nowych patentów naukowych. Przewaga w R&D i innowacjach powstaje m.in. dzięki sieci powiązań i współpracy przedsiębiorstw sektora prywatnego z wyższymi uczelniami. Obecnie władze państwowe systematycznie zwiększają środki finansowe na rozwój szkolnictwa w zakresie innowacji. W oficjalnym komunikacie z 24 stycznia 2007 r., Rada Federalna zaproponowała wzrost wydatków o kolejne 6% na rozwój R&B i przeznaczenie w latach 2008-2011 środków o łącznej sumie 12,6 mld euro. Wymienione czynniki stanowią ogólne elementy, które mają bezpośredni wpływ na sukces szwajcarskiej gospodarki. Jednocześnie nie są to czynniki oderwane od rzeczywistości, lub samoregulujące się. Od końca lat 90. do 2003 r. szwajcarska gospodarka borykała się z wieloma problemami. Dopiero w 2004 r. gospodarka ponownie została ożywiona. Wpłynęła na to dobra światowa koniunktura i spadek wartości franka, który wzmocnił eksport oraz wzrost gospodarczy Niemiec, tj. głównego partnera handlowego Szwajcarii. Dla lepszego zabezpieczenia szwajcarskiej gospodarki i zminimalizowania ubocznych efektów perturbacji światowej gospodarki, jeszcze w lutym 2004 r. rząd Szwajcarii przyjął agendę planu w sprawie rozpoczęcia serii reform mających na celu stymulowanie rozwoju gospodarczego do 2007 r. W agendzie ujęto działania strategiczne mające wpłynąć na 14 : wzrost konkurencyjności na rynku wewnętrznym; kontynuację integracji z gospodarką światową; ograniczenie podatków i wzmocnienie działań rządowych promujących gospodarkę; wypracowanie wysokiego tempa wzrostu produkcji; 13 Skrót R&D (ang. research and development) używa się do określania działań badawczo-rozwojowych. W Polsce używany jest ten, lub zamienny skrót B+R. 14 SECO, Seria reform na rzecz rozwoju (Train de mesures en faveur de la croissance mise en oeuvre décembre 2006). 9

zagwarantowanie wysokiego standardu edukacji; dostosowanie ram prawa handlowego dla zdynamizowania wzrostu gospodarczego. 28 lutego 2007 r. Rada Federalna przyjęła kolejny plan promocji gospodarczej kraju na lata 2008-2011. Jego celem jest kontynuacja dotychczasowej linii politycznej, w tym dalsze promowanie i koordynacja działań za granicą promujących Szwajcarię jako optymalne miejsce do lokowania kapitału w bankach i dla BIZ 15. 15 SECO, Komunikat w sprawie promocji gospodarczej na lata 2008-2011 (Message sur la promotion économique pour les années 2008 à 2011). 10

2. Główne parametry gospodarcze Szwajcarii Do elementów, które decydują o charakterze i możliwościach rozwojowych państw i znajdujących się w ich obszarach regionów, włącza się m.in. wielkość kraju i strukturę jego zagospodarowania, kapitał ludzki, jakość warunków życia i zamożność społeczeństwa oraz potencjał gospodarczy. Duże znaczenie mają również jakościowe czynniki lokalizacji inwestycji, szczególnie infrastruktury. O możliwościach gospodarczych poszczególnych państw może decydować także ilościowa i jakościowa charakterystyka rynku pracy, w tym wyposażenie w ośrodki badawczo-rozwojowe i ich wyposażenie, stan środowiska naturalnego oraz zasoby surowców naturalnych. Powyższe elementy mogą bezpośrednio przełożyć się, m.in. na PKB, na poziom zatrudnienia i wydajność pracy, na wartość polityki handlowej i relacje z partnerami zagranicznymi, w konsekwencji na bilans płatniczy, czyli na wszystkie te parametry, które wpływają na ogólną kondycję ekonomii kraju. W 3 kwartale 2007 r. światowa gospodarka wyraźnie zwolniła. Część ekonomistów przewiduje, że spowolnienie gospodarcze będzie odczuwalne przez kilka najbliższych lat, głównie za sprawą degradacji warunków gospodarczych w Stanach Zjednoczonych, które przeszły załamanie na rynku nieruchomości i inwestycji w budownictwie mieszkaniowym. Mimo obaw przed globalną recesją, światowa gospodarka dość dobrze zamortyzowała szok gospodarczy USA, głównie za sprawą dobrych wyników przedsiębiorstw w różnych regionach świata. Ponadto wiele państw wysoko-uprzemysłowionych, odnotowuje obecnie historycznie dobre wyniki na rynku pracy i niski poziom bezrobocia. Jednak w efekcie pogorszenia się sytuacji gospodarki światowej w 2008 r., uśredniona wartość wzrostu PKB 30 najbardziej uprzemysłowionych państw świata OECD spadła. W Szwajcarii dobre parametry gospodarcze rejestrowane od 2004 r., zostały jeszcze bardziej wzmocnione w 2007 r. Głównymi czynnikami mocnego wzrostu szwajcarskiego PKB była dynamicznie rosnąca konsumpcja prywatna, znaczna nadwyżka w saldzie wymiany handlowej, wzrost wydajności i produktywności w sektorze usługowym i produkcyjnym. Wzrost gospodarczy Szwajcarii w 2007 r. wyniósł 2,7%. Ponownie w handlu zagranicznym kraj ten wypracował zaskakująco wysoką nadwyżkę. Saldo na rachunku eksportu towarów, usług, kapitału i inwestycji zagranicznych wyraźnie przewyższało ich 11

import. Jednak zła koniunktura gospodarcza na świecie w 2008 r. spowodowała spadek PKB i wzrost bezrobocia do 3% na początku 2009 r. 2.1. Produkt krajowy brutto Jednym z podstawowych wskaźników stosowanych przy obliczeniu dochodu narodowego i w rachunkowości narodowej jest produkt krajowy brutto (PKB). Na podstawie PKB obliczana jest całość wartości finalnej wytworzonych na terenie danego kraju, z reguły w ciągu jednego roku obrachunkowego, dóbr i usług przez wszystkie podmioty gospodarujące. Wielkość gospodarki może być mierzona w sposób nominalny, tj. według bieżącej wartości pieniądza, bądź według wartości realnej, tj. z uwzględnieniem inflacji. Zmiana PKB stanowi miarę wzrostu gospodarczego, lub jego brak. Z reguły dobrobyt społeczeństwa liczony jest na podstawie PKB per capita, tj. w przeliczeniu na jedną osobę. Jego wzrost odzwierciedla dobry stan gospodarczy kraju i oznacza najczęściej optymistyczną kondycję produkcji przemysłowej, polepszającą się wydajność w usługach, wzrost eksportu i inwestycji zagranicznych oraz spadek bezrobocia. Do wzrostu PKB mogą przyczynić się również wykorzystywane przez władze państwowe polityki monetarna i fiskalna, których sprawne funkcjonowanie umacnia gospodarkę. Z kolei niewielki, bliski zeru wzrost gospodarczy, lub ujemny oznacza, że dana gospodarka jest słaba, przechodzi chwilowe perturbacje, lub jest w recesji. W latach 2001-2003 r. Szwajcaria znajdowała się w kryzysie gospodarczym, którego efektem było zmniejszenie się w 2003 r. PKB o 0,2 punktu procentowego. Pierwsze sygnały poprawy koniunktury pojawiły się w drugiej połowie 2003 r. Kolejne cztery lata, z wyjątkiem 3 kwartału 2004 r., wyróżniały się silnym wzrostem gospodarczym (zob. rysunek 21). Wzrost PKB w 2007 r. był możliwy m.in. dzięki dynamice usług, głównie dobrej kondycji sektora finansowego oraz dzięki mniejszym wydatkom administracji publicznej. Pozytywna ewolucja koniunktury przez cały 2007 r., to także zasługa dużej konsumpcji gospodarstw domowych, dynamizmu eksportu towarów i usług oraz ponadprzeciętnego dodatniego bilansu płatniczego w wymianie handlowej z zagranicą. 12

Wykres 1, PKB realny, zmiana procentowa w latach 2003-2008 Źródło: Sekretariat Stanu ds. Gospodarczych SECO, Departament Polityki Handlowej, 2 stycznia 2009 r. (Secrétariat d Etat à l économie SECO). Wzrost gospodarczy Szwajcarii w 2007 r. wyniósł 3,1%. Nominalny PKB osiągnął poziom 508 mld CHF (ok. 316 mld euro), a realny 478 mld CHF (ok. 297,6 mld euro). Gospodarka utrzymała relatywnie wysoką dynamikę szczególnie dzięki sektorowi finansowemu (wzrost o 0,7%), wymianie handlowej (0,5%), wzrostowi produkcji w przemyśle (0,5%) oraz świadczeniu usług transportowych i telekomunikacyjnych (0,4%) 16. Dane gospodarcze za 2008 r. nie są już tak optymistyczne. Zawirowania na rynkach finansowych wyraźnie odcisnęły się na szwajcarskiej gospodarce i wzroście PKB, który w 2008 r. wyniósł ok. 0,5% i na poziomie -0,8% w 2009 r. wprowadzi ją w recesję 17. PKB Szwajcarii na jedną osobę, mierzony według bieżących cen wynosi obecnie ok. 48 tys. euro, a według parytetu siły nabywczej 32 tys. euro 18. Są to wartości, które zaliczają Szwajcarię do grupy najbogatszych państw świata. Dla porównania, PKB Szwajcarii wynosi ponad połowę PKB Indii, tj. kraju z ponad 150-krotnie większą liczbą ludności, w którym pracuje ponad 600 milionów ludzi 19. 16 SECO, Produkt Krajowy Brutto w 4 kwartale 2008 r. [9.01.2009] (Le produit intérieur brut au 4e trimestre 2008. SECO, Direction de la politique économique, 9 janvier 2009). 17 SECO, Prévisions conjoncturelles 2009. 18 IMF, Data and Statistics, styczeń 2009 r. 19 IMF; por. John Kay, Culture and prosperity, 2004 New York, Collins Publishers Inc, s. 43. 13

Tabela 1, Realna i nominalna zmiana PKB w latach 1995-2007 (w mld CHF). PKB realny Zmiana % PKB nominalny Zmiana % 1995 381488,6 0,4% 373598,9 1,1% 1996 383886,0 0,6% 376672,9 0,8% 1997 391854,2 2,1% 383990,8 1,9% 1998 402193,6 2,6% 395262,5 2,9% 1999 407466,9 1,3% 402907,4 1,9% 2000 422062,8 3,6% 422062,8 4,8% 2001 426925,3 1,2% 430320,7 2,0% 2002 428817,1 0,4% 434258,4 0,9% 2003 427969,0-0,2% 437731,1 0,8% 2004 438808,1 2,5% 451378,8 3,1% 2005 449430,5 2,4% 463673,2 2,7% 2006 463989,9 3,2% 486177,8 4,9% 2007 478356,4 3,1% 508275,5 4,5% Źródło: SECO, Thèmes, Conjoncture, PIB, Données. Prognozy analityków na najbliższe lata wskazują na spowolnienie gospodarcze szwajcarskiej i światowej ekonomii, głównie ze względu na perturbacje gospodarki Stanów Zjednoczonych. W ten sposób kilkuletnia dobra koniunktura, szczególnie w eksporcie i inwestycjach, zostanie wyhamowana. Jak już wspomniano, w najbliższym 2009 r. przewidywana jest recesja i wzrost bezrobocia 20. 2.2. Bilans płatniczy Całość wymiany handlowej towarami, świadczenie usług, inwestycje bezpośrednie itp., dokonane w danym okresie czasu (najczęściej w trakcie jednego roku), między określoną gospodarką krajową jednego państwa i zagraniczną innego kraju, określa się bilansem płatniczym. Najprościej bilans płatniczy można również zdefiniować jako rachunek obrotów kapitałowych i rachunek obrotów bieżących. Saldo obrotów kapitałowych to przepływy kapitałowe netto kredytów eksportowych, kredytów bankowych i inwestycji bezpośrednich, a także publicznych i prywatnych transferów pieniężnych. Z kolei saldo obrotów bieżących zawiera informacje o obrotach towarami i usługami i określane jest także saldem handlowym. Jest to więc rachunek tego ile gospodarka eksportuje towarów, usług i transferów, a ile ich importuje. Na podstawie tych danych można m.in. określić czy dana gospodarka jest deficytowa, tj. czy przeważa w niej import nad eksportem i odwrotnie. Innymi słowy, jak pisze Nicola 20 SECO, Tendencje koniunktury 2008/2009 (Tendances conjoncturelles 2009). 14

Acocella [ ] rachunek obrotów bieżących składa się z importu i eksportu dóbr i usług. Załóżmy, iż świat składa się z dwóch krajów, powiedzmy, Szwajcarii i reszty świata, a więc import to import do Szwajcarii, a eksport to eksport ze Szwajcarii 21. Do lat 90. Szwajcaria odnotowywała stabilne, dodatnie saldo handlowe kształtujące się na poziomie ok. 4% PKB. W późniejszych latach nadwyżka ta systematycznie rosła osiągając w 2006 r. zadziwiający poziom 17,4%, a w 2007 r. 18% PKB. Do tej pory takiego rezultatu nie osiągnął żaden kraj OECD z wyjątkiem Norwegii w 2006 r., która jednorazowo osiągnęła podobnie wysokie, dodatnie saldo handlowe dzięki nadwyżce z handlu ropą 22. Warto raz jeszcze zaakcentować, że Szwajcaria nie posiada żadnych surowców naturalnych, w tym szczególnie surowców naturalnych. W 2007 r. całkowity eksport ze Szwajcarii wyniósł 206 mld CHF, a import 193 mld CHF. Nadwyżka na rachunku bieżącym w saldzie handlowym wyniosła 13 mld CHF. Na tak dobre rezultaty wpłynęła wydajność gospodarcza Szwajcarii, dobra koniunktura w innych regionach świata i słaby frank. W porównaniu z 2006 r. eksport wzrósł o 12% i był większy o prawie 21 mld CHF, a import o 10%. Łączna nadwyżka z handlu towarami i usługami w 2007 r. w porównaniu z rokiem 2006 r. wzrosła z 10 mld CHF do 49 mld CHF. Wyższe oprocentowanie od kapitału i udoskonalone zasady osiągania zysków korporacyjnych spowodowały znaczny wzrost dochodów z inwestycji, które wygenerowały 61 mld CHF netto. Ostatecznie szwajcarskie bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) wzrosły do poziomu 174 mld CHF, a ich napływ z zagranicy wyniósł 113 mld CHF 23. Skutki zawirowań gospodarczych w 2008 r. negatywnie odbiły się zarówno na szwajcarskim eksporcie i imporcie. Od stycznia do listopadzie 2008 r. eksport realny spadł o 2,4%, z kolei import wzrósł o 1,2%. Mimo znacznych spadków w eksporcie, Szwajcarii udało się po jedenastu miesiącach 2008 r. zachować dodatni bilans handlowy 24. 21 Nicola Acocella, Zasady polityki gospodarczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 457. 22 OECD [2007]: 2007 Economic Review Switzerland. ECO/EDR(2007)17, s. 42. 23 Narodowy Bank Szwajcarii (Swiss National Bank), Swiss Balance of Payments Q4 2007 and Review of the Year 2007, Zürich, s. 9. 24 Administration fédérale des douanes AFD, www.ezv.admin.ch. 15

Wykres 2, Eksport i import Szwajcarii w latach 1995-2007 (w mld CHF). 0 50 100 150 200 250 1995 Eksport Import 96,2 94,5 2000 136 139,4 2005 163 157,5 2006 2007 185,2 177,1 193 206 0 50 100 150 200 250 Źródło: Federalny Departament Finansów DFF/EFD, Federalna Administracja Celna AFD, Fakty i liczby 2007, s. 14. (DFF, Administration fédérale des douanes AFD) 25. Wykres 3, Eksport i import Szwajcarii w 2006 r. według grup/państw (w mld CHF). 0 20 40 60 80 100 120 140 UE 25 Eksport Import 127,7 153,3 USA i Kanada 12,3 22,9 Japonia 6,7 3,5 Kraje transformacji* Kraje nowouprzemysłowione* 10,1 7,5 7,8 20,1 Kraje rozwijające się 7,8 15,5 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 Źródło: Ibidem, s. 15 26. [Online] www.ezv.admin.ch. 25 Federalna Administracja Celna AFD, więcej nt. zob. [online] www.ezv.admin.ch. 26 Kraje transformacji: Europa Południowo-Wschodnia, Chiny, Korea Płn., Mongolia. Kraje nowouprzemysłowione: Tajlandia, Malezja, Singapur, Tajwan, Hongkong, Korea Płd., Filipiny, Meksyk, Argentyna, Chile, Turcja, RPA, San Marino, Watykan. 16

2.3. Zatrudnienie Jeszcze w latach 60 XX w. blisko połowa aktywnych zawodowo Szwajcarów była zatrudnionych w przemyśle. Pod koniec pierwszej dekady XXI w., w przemyśle pracowało 23,8%, w sektorze usługowym 72,2%, a w rolnictwie jedynie 3,8% 27. Powyższa zmiana struktury gospodarczej była analogiczna do tej, jaka miała miejsce we wszystkich innych krajach wysoko uprzemysłowionych i wynikała głównie z postępu technicznego, tj. automatyzacji produkcji oraz mondializacji, której jedną z konsekwencji było przeniesienie części produkcji do państw z tanią siłą roboczą. Bez zwiększonego udziału kobiet na rynku pracy rozwój sektora usług, który stał się główną siłą napędową wzrostu gospodarczego Szwajcarii od lat 70. XX w., nie byłby możliwy. Aktywność kobiet na rynku pracy wzrosła z 33% w 1960 r., do 51% w 2006 r. 28 W tym samym okresie liczba mężczyzn aktywnych zawodowo zmniejszył się z 66% do 63%. Było to spowodowane m.in. wydłużeniem czasu studiów i wcześniejszym przechodzeniem na emeryturę. Coraz bardziej widoczna obecność kobiet w życiu zawodowym akcentowała zmianę szwajcarskiego społeczeństwa. Tradycyjny model rodziny, gdzie kobiety zajmowały się jedynie wychowywaniem dzieci przestał obowiązywać. W chwili obecnej kobiety najczęściej decydują się na łączenie pracy z zakładaniem rodziny i wychowywaniem dzieci. Część zatrudnionych w Szwajcarii jest obcokrajowcami. Bez nich niemożliwy byłby intensywny wzrost gospodarczy rozpoczęty w latach 50. Szwajcaria należy do państw o dużej proporcji obcokrajowców w społeczeństwie, tj. obecnie ok. 22% mieszkańców Szwajcarii to obywatele obcego pochodzenia. Odgrywają oni bardzo ważną rolę szczególnie w sektorze produkcyjnym, gdzie stanowią grupę ok. 34% wszystkich pracowników oraz w usługach, gdzie jest ich ok. 23%. Od 1940 r. do początku lat 90. bezrobocie w Szwajcarii było zjawiskiem praktycznie nieznanym, a przynajmniej nigdy nie przekraczającym poziomu 1%. Długo, w zależności od cyklu gospodarki, popyt i podaż na pracę ewoluowały praktycznie analogicznie. W trakcie kryzysów przedsiębiorstwa ograniczały zwolnienia do minimum, ponieważ nie godziły się na wyłom w układzie zbiorowym pracy, którego były pierwszymi beneficjentami w chwili ponownego boomu gospodarczego. 27 Dane dotyczące rynku pracy w 2 semestrze 2007 r. (Indicateurs du marché du travail 2007. Résultats commentés pour la période 2001 2007; Extraits de la publication intégrale «Indicateurs du marché du travail 2007»). OFS/BFS, Panorama, 2 trim. 2007. 28 Ibidem. 17

Problem bezrobocia po raz pierwszy pojawił się właściwie dopiero w 1991 r. Z powodu recesji, między 1991 a 1998 r. z zakładów zwolniono ok. 290 tys. osób 29. Ponadto w przeciwieństwie do poprzednich kryzysów, w tym przypadku bezrobocie nie oszczędziło również obcokrajowców. W 1997 r. stopa bezrobocia osiągnęła rekordowy poziom 5,2%. W 2001 r. zmniejszyła się do poziomu 1,7%, w 2004 r. wzrosła do 3,9%, a w 2005 r. do 3,8%. 7 stycznia 2008 r. SECO 30 przedstawiła optymistyczne dane stanu bezrobocia, które w roku 2007 wyniosło 2,8% (ok. 109 tys. osób). Z kolei w styczniu 2009 r. bezrobocie wzrosło do poziomu 3%. 31 Rysunek 1, Poziom bezrobocia w poszczególnych kantonach, grudzień 2008 r. LEGENDA Źródło: SECO, Departament Pracy, Sytuacja na rynku pracy z 9 stycznia 2009 r., s. 14. (SECO, Direction du travail, La situation sur le marché du travail, 9 janvier 2008). W 2006 r. poziom aktywności zawodowej ludności w wieku produkcyjnym, tj. między 15 a 64 rokiem życia, wyniósł w Szwajcarii 81,2%. Wynik 74,7% kobiet i 87,8% mężczyzn aktywnych zawodowo jest jednym z najlepszych rezultatów wśród państw UE i 29 Dane dotyczące rynku pracy w 2 semestrze 2007 r., op. cit., s. 2. 30 SECO, Dyrekcja ds. Pracy, Sytuacja na rynku pracy, Periodyk z 7 stycznia 2008 r. (SECO, Direction du travail, La situation sur le marché du travail, 7 janvier 2008). 31 SECO Dyrekcja ds. Pracy, Sytuacja na rynku pracy, Periodyk z 9 stycznia 2009 r. (SECO, Direction du travail, La situation sur le marché du travail, 9 janvier 2009). 18

EFTA. Średni poziom aktywności zawodowej dla UE wyniósł tego roku 63,2%. W Europie wśród mężczyzn jedynie Islandia wyprzedza Szwajcarię, gdzie czynnych zawodowo jest aż 91% ludności. Wysoki poziom odnotowują również państwa nordyckie i Niderlandy. Z kolei bardzo słabe wyniki odnotowują pod tym względem wszystkie nowoprzyjęte państwa UE, głównie Węgry, Litwa i Polska (Polska: 70% mężczyzn i 57% kobiet w wieku produkcyjnym aktywnych zawodowo) 32. Według OFS/BFS roczny wzrost płac nominalnych od 1970 do 2007 r. znajdował się w przedziale od 0,3 w 1999 r. do 12,4% w 1971 r. Średni wzrost płac w tym czasie wyniósł 4,1% 33. Według dwóch największych banków Szwajcarii, tj. Crédit Suisse i UBS, wzrost płac w 2008 r. wyniósł od 2 do 2,4% 34. Dane oparto na podstawie konsultacji przeprowadzonych w przedsiębiorstwach. Średnie miesięczne wynagrodzenie w Szwajcarii w 2006 r. wynosiło 5674 CHF brutto (12746,64 PLN) 35. Osoby najmniej zarabiające, stanowiące 20% wszystkich zatrudnionych, zarabiały poniżej 4286 CHF (9628,49 PLN). Z kolei 20% osób najlepiej zarabiających otrzymywało wynagrodzenie w wysokości 8029 CHF (18037,14 PLN). Zarobki, których pułap przewyższa średnią krajową dotyczą przede wszystkim sektora chemicznego 7495 CHF (16837,51 PLN), dziedziny badań i rozwoju 7823 CHF (17574,36 PLN), przemysłu tytoniowego 7999 CHF (17969,75 PLN) i bankowości 8572 CHF (19256,99 PLN). Wynagrodzenie blisko średniej krajowej to budownictwo 5519 CHF (12398,43 PLN) i opieka zdrowotna 5677 CHF (12753,38 PLN). Dolna część zarobków dotyczy handlu detalicznego 4406 CHF (9898,07 PLN) i hotelarstwa 3902 CHF (8765,84 PLN). Różnice płacowe są jeszcze wyraźniejsze w przypadku podziału na poszczególne stanowiska. Osoby wysoko wykwalifikowane w ubezpieczeniach otrzymują wynagrodzenie sięgające 13265 CHF (29799,82 PLN), a w finansach i pośrednictwie maklerskim 15770 CHF (35427,30 PLN). W budownictwie zarobki sięgają 7650 CHF (17185,72 PLN), a w przemyśle ciężkim 8520 CHF (19140,18 PLN) 36. 32 OFS/BFS, Rynek pracy w zestawieniu międzynarodowym... s. 3-4. (Le marché du travail en comparaison internationale. L activité professionnelle des femmes et des hommes; Vie active et rémunération du travail). Neuchâtel, 20.09.2007. 33 La vie économique [1-2008]: La situation sur le marché du travail détermine l augmentation salariale de l année suivante. 34 Ibidem. 35 Według kursu z dnia 18 stycznia 2008 r. 36 OFS/BFS, Zarobki w Szwajcarii w 2006 r. (Les salaires en Suisse en 2006) Neuchâtel, 13.11.2007, s. 1. 19