330 Janna Szewczyk STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Rocznk Naukowe tom XIII zeszyt 3 Janna Szewczyk Unwersytet Rolnczy m. Hugona Kołłątaja w Krakowe PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE WYPOSAŻENIA GOSPODARSTW W MASZYNY ROLNICZE W MAŁOPOLSCE REGIONAL DIFFERENTIATION OF FARM EQUIPMENT IN MAŁOPOLSKA Słowa kluczowe: cągnk rolncze, maszyny rolncze, województwo małopolske, zróżncowane przestrzenne Key words: farm tractors, farm machnery, Małopolske provnce, regonal dfferentaton Synopss. Wyposażene gospodarstw w maszyny urządzena rolncze jest jednym z czynnków warunkujących prowadzene efektywnej produkcj rolnej. W pracy podjęto próbę utworzena rankngu powatów województwa małopolskego określającego pozom wyposażena gospodarstw ndywdualnych w maszyny urządzena rolncze. Różnorodne mernk wyposażena sprowadzono do stanu porównywalnośc stosując metodę untaryzacj zerowanej (MUZ). W oparcu o metody taksonomczne wyodrębnono 3 grupy powatów, których gospodarstwa charakteryzują sę wysokm, średnm lub nskm pozomem wyposażena w maszyny rolncze. Do perwszej, najlepszej grupy zalczono powaty proszowck, mechowsk olkusk. Najsłabej wyposażone są gospodarstwa w przemysłowym powece chrzanowskm. Wstęp Pozom techncznego wyposażena gospodarstw w Polsce w dużej merze zależy od struktury agrarnej regonu, struktury upraw towarowośc gospodarstw. Specyfcznym przykładem jest rolnctwo województwa małopolskego, które charakteryzuje duże rozdrobnene agrarne, nadmar sły roboczej oraz nska towarowość produkcj rolnej. Gospodarstwa o powerzchn 1-5 ha są najlcznejszą grupą stanową blsko 86% w strukturze gospodarstw. Park maszynowy jest zróżncowany z uwag na trudne warunk przyrodnczo-glebowe specyfkę gospodarowana na terenach górskch podgórskch. Technczne wyposażene polskego rolnctwa od chwl wstąpena naszego kraju do Un Europejskej ulega dynamcznym zmanom. Wzrasta lczba użytkowanych maszyn, ale ch stan technczny pozom technologczny często jest nezadowalający. Mmo, ż stare maszyny spełnają swoje zadana, to jednak nowoczesne urządzena pozwalają poprawć efektywność gospodarowana. Celem artykułu było utworzene rankngu powatów województwa małopolskego pod względem wyposażena gospodarstw w maszyny rolncze. Jest to zagadnene, które warto montorować poddawać analze wraz z dostępem do nowych danych. Kontynuacją nnejszych badań będze ustalene kerunku zman w poszczególnych powatach Małopolsk na podstawe wynków Powszechnego Spsu Rolnego przeprowadzonego w 2010 r. Materał metodyka badań Badana przeprowadzono na podstawe danych GUS, pochodzących z Powszechnego Spsu Rolnego z 2002 r. Zakresem pracy objęto wszystke powaty województwa małopolskego, łączne z trzema mastam na prawach powatu. W badanach uwzględnono wyposażene gospodarstw w wybrane środk technczne. W perwszym etape badana opracowano wskaźnk wyposażena gospodarstw w wybrane środk technczne. Wyznaczono je jako relację lczby wybranych maszyn urządzeń rolnczych do powerzchn użytków rolnych lub użytków zelonych, a także do powerzchn zasewów wybranych rośln uprawnych lub lczby zwerząt gospodarskch. Na podstawe lteratury przedmotu, wynków zastosowanej metody korelacj cech oceny zmennośc cech wytypowano z szerokej lsty potencjalnych zmennych, następujące zmenne dagnostyczne: X 1 lczba cągnków na 100 ha UR, X 2 lczba kombajnów zbożowych na 100 ha upraw zbóż rzepaku, X 3 lczba kombajnów zemnaczanych na 100 ha upraw zemnaków, X 4 lczba kopaczek do zemnaków na 100 ha upraw zemnaków,
Przestrzenne zróżncowane wyposażena gospodarstw w maszyny rolncze w Małopolsce 331 X 5 lczba sadzarek do zemnaków na 100 ha upraw zemnaków, X 6 lczba kosarek cągnkowych na 100 ha użytków zelonych, lczba rozsewaczy nawozów wapna na100 ha UR, X 8 lczba opryskwaczy cągnkowych na 100 ha zasewów ogółem, X 9 lczba rozrzutnków obornka na 100 ha zasewów ogółem, X 10 lczba dojarek bańkowych na 100 krów. Przyjęta lsta zmennych obejmuje wskaźnk charakteryzujące wyposażene gospodarstw w maszyny ogólnego przeznaczena, maszyny do upraw zbóż rośln okopowych oraz maszyny urządzena do produkcj zwerzęcej. W tabel 1 przedstawono średne wartośc wytypowanych zmennych dla województwa małopolskego, a także grance w jakch meszczą sę poszczególne zmenne stopeń ch zróżncowana wyrażony współczynnkem zmennośc V(x j ). Dane statystyczne na podstawe, których przeprowadzono analzę tworzą macerz: x x x [x j ] x 11 1 x 21 x 12 12 x 22 x2 x 22,1 x 2 x 22,2 2,2 x 1,10 x 2,10 x xx 22,10 2 x j wartość cechy X j dla -tego powatu. W celu wyznaczena zmennej syntetycznej, która umożlwa dokonane oceny powatów oraz porównywana ch mędzy sobą, dokonano normalzacj zmennych [Grabńsk n. 1989]. W metodze untaryzacj zerowanej, formuła pozwalająca przekształcć zmenną x j w zmenną unormowaną z j jest następująca [Kukuła 2000]: z j = x j mn x j mn x j max x j z j wartośc unormowane cech, tak że: z j. Wartość zmennej syntetycznej Q dla poszczególnych powatów wyznaczono następująco: s Q jz j j 1 1,, r, w j waga j-tej zmennej dagnostycznej. Tabela 1. Ekstremalne wartośc zmennych dagnostycznych oraz ch zróżncowane Table 1. Extreme values of dagnostc varables and ther varaton Zmenna dagnostyczna/ Dagnostc varable Województwo/ Vovodshp Wartość mnmalna/ Mnmum Wartość maksymalna/ Maxmum Współczynnk zmennośc V(x j )/ Varablty factor X 1 13,6 5,4 16,9 0,23 X 2 2,6 1,2 4,3 0,33 X 3 6,2 0,0 21,6 1,49 X 4 66,7 30,2 149,8 0,46 X 5 49,7 11,1 109,2 0,57 X 6 22,2 8,9 116,7 1,01 2,5 0,1 8,7 1,06 X 8 6,8 0,4 13,7 0,61 X 9 7,4 2,7 30,2 0,81 X 10 5,1 1,3 13,5 0,60 Otrzymane w wyżej opsany sposób wartośc zmennej syntetycznej są propozycją mernka pozomu wyposażena gospodarstw w maszyny urządzena rolncze w ujęcu przestrzennym. Wynk badań W województwe małopolskm w 2002 r. w porównanu do 1996 r. wzrosła lczba cągnków, samochodów cężarowych wszystkch maszyn oraz urządzeń rolnczych objętych spsem powszechnym [Budynk wyposażene 2002]. Ponad 99% maszyn wykorzystywanych było w gospodarstwach ndywdualnych, ch lczba przedstawona w tabel 2 odnos sę do gospodarstw powyżej 1 ha.
332 Janna Szewczyk Tabela 2. Technczne środk produkcj w gospodarstwach ndywdualnych w 2002 r. w Małopolsce Table 2. Techncal means of producton n farms n 2002 n Malopolska Wyszczególnene/ Specfcaton Cągnk/Tractors Lczba/ Number Wskaźnk wyposażena/ Rate of equpment 103 423 13,6 szt./100 ha UR/Arable land Kombajny zbożowe/combne harvesters 2,6 szt./100 ha upraw zbóż rzepaku/cereal and 6 083 canola Kombajny zemnaczane/potato harvesters 3 488 6,2 szt./100 ha upraw zemnaków/potato Kombajny buraczane/beet harvesters 275 20,0 szt./100 ha upraw buraków/beet Slosokombajny/Forage harvesters 1,5 szt./100 ha upraw zelonek kukurydzy/green 291 forage and corn Rozsewacze nawozów wapna/broadcast seeders 17 513 2,5 szt./100 ha UR/Arable land Rozrzutnk obornka/manure spreaders 25 867 7,4 szt./100 ha zasewów/sowng Kosark cągnkowe/mowers 49 722 22,2 szt./100 ha UR Zelonych/Greenland Ładowacze chwytakowe/loaders 12 228 1,8 szt./100 ha UR/Arable land Kopaczk do zemnaków/potato dggers 66,7 szt./100 ha upraw zemnaków/potato 37 503 Sadzark do zemnaków/potato planters 49,7 szt./100 ha upraw zemnaków/potato 27 939 Przyczepy zberające pokosy/self-loadng wagons 6 616 2,6 szt./100 ha upraw zbóż, rzepaku, zelonek kukurydzy/cereal, canola green forage and corn Prasy zberające/balng press 5 338 2,1 szt./upraw zbóż, rzepaku, zelonek kukurydzy/cereal, canola green forage and corn Agregaty uprawowe/cultvators (aggregates) 3 273 0,9 szt./100 ha zasewów/sowng Polowe opryskwacze cągnkowe /Agrcultural to traktors sprayers 23 923 6,8 szt./100 ha zasewów/sowng Sadowncze opryskwacze cągnkowe/tractors sprayers of orchard 19,9 szt./100 ha sadów krzewów/orchards adn 2 238 bushes Dojark bańkowe/mlkng machnes M. banks 8 950 5,1 szt./100 krów/cows Dojark rurocągowe/mlkng machnes M. ppng 269 0,2 szt./100 krów/cows Konwowe schładzark do mleka/mlk coolers (Banks) 6 348 70,9 szt./100 dojarek bańkowych/mlkng banks Zbornkowe schładzark do mleka/mlk coolers (Tanks) 1 370 14,9 szt./100 dojarek/mlkng machnes na podstawe Budynk wyposażene 2003 based on Budynk wyposażene 2003 Rankng powatów województwa małopolskego Dokonano herarchzacj powatów według wartośc Q (tab. 3). Przeprowadzone badana pozwolły na wytypowane grup obektów, w których gospodarstwa charakteryzują sę podobnym pozomem parku maszynowego, tj.: I powaty najlepej wyposażone w maszyny rolncze (3 obekty), II powaty średno wyposażone (5 obektów), III powaty najsłabej wyposażone (14 obektów). Do grupy I zakwalfkowały sę 3 powaty. Najwyższe mejsce w rankngu zajął powat proszowck, który w przypadku zmennych X 5 osągnął maksymalne wartośc (tab. 4). Gospodarstwa ndywdualne tego powatu charakteryzują sę bardzo wysokm wskaźnkam wyposażena w: cągnk, sadzark do zemnaków, kombajny do zemnaków, opryskwacze oraz rozsewacze nawozów wapna. Na drugm mejscu znajduje sę powat mechowsk, który najwyższe wartośc osągnął w przypadku trzech zmennych. Charakterystyczne dla tego obektu jest najlepsze wyposażene gospodarstw w kombajny zemnaczane w przelczenu na powerzchnę upraw zemnaków oraz najwyższą lczbę kosarek cągnkowych oraz dojarek bańkowych, uwzględnając odpowedn przelcznk. Trzecą pozycję w rankngu uzyskał powat olkusk, w którym wszystke wskaźnk przyjmowały bardzo wysoke wartośc, chocaż żaden z nch ne uzyskał wartośc maksymalnej.
Przestrzenne zróżncowane wyposażena gospodarstw w maszyny rolncze w Małopolsce 333 Grupę II tworzy 5 kolejnych obektów: masto Kraków powaty: krakowsk, nowotarsk, tatrzańsk ośwęcmsk. Charakteryzują sę one średnm wyposażenem gospodarstw ndywdualnych w maszyny rolncze. Uwzględnone w badanu wskaźnk przyjmują w tych obektach wartośc zblżone do średnej województwa. Najbardzej odrębny w tej grupe jest powat tatrzańsk, w których trzy zmenne X 1, X 4 X 9 osągnęły najwyższe wartośc, a 4 nne zmenne, X 5,, X 8 X 10 wartośc mnmalne. Do grupy III zakwalfkowało sę 14 obektów. Są to powaty: bocheńsk, myślenck, dąbrowsk, brzesk, wadowck, lmanowsk, susk, tarnowsk, gorlck, welck, nowosądeck chrzanowsk oraz 2 masta na prawach powatu: Tarnów Nowy Sącz. Powat chrzanowsk zajął najnższe mejsce w rankngu. Wartośc dwu wskaźnków były dla tego obektu mnmalne, a pozostałe przyjmowały jedne z najnższych wartośc. Gospodarstwa powatu chrzanowskego mały najmnej rozrzutnków obornka w odnesenu do powerzchn zasewów kopaczek do zemnaków uwzględnając powerzchnę upraw zemnaków. Tabela 3. Grupy powatów podobnych ze względu na pozom wyposażena w maszyny rolncze Table 3. Groups of dstrcts smlar wth respect to the level of farm equpment Rankng/ Grupa/ Powat/ Rankng Group Dstrct Wartość Q / Value Q 1 proszowck 7,558 2 mechowsk 6,448 I 3 olkusk 6,023 4 m. Kraków 4,350 5 krakowsk 4,337 6 nowotarsk 4,264 7 tatrzańsk 3,487 8 ośwęcmsk 3,172 9 bocheńsk 2,846 II 10 myślenck 2,686 11 dąbrowsk 2,638 12 brzesk 2,546 13 wadowck 2,502 14 lmanowsk 2,280 15 m. Tarnów 1,881 16 susk 1,861 17 tarnowsk 1,789 18 III gorlck 1,782 19 m. Nowy Sącz 1,767 20 welck 1,626 21 nowosądeck 1,578 22 chrzanowsk 0,673 Tabela 4. Obekty przyjmujące ekstremalne wartośc wskaźnków wyposażena w maszyny urządzena rolncze Table 4. Objects wth extreme values of ndcators of farm equpment Maszyny urządzena/farm machnery Wartość wskaźnka/values of ndcators maksymalna/maxmum mnmalna/mnmum powaty/dstrcts Cągnk/Tractors tatrzańsk m. Tarnów Kombajny zbożowe/combne harvesters nowotarsk dąbrowsk Kombajny zemnaczane/potato harvesters mechowsk m. Nowy Sącz Kopaczk do zemnaków/potato dggers tatrzańsk chrzanowsk Sadzark do zemnaków/potato planters proszowck tatrzańsk Kosark cągnkowe/mowers mechowsk m. Kraków Rozsewacze nawozów wapna/broadcast seeders proszowck tatrzańsk Opryskwacze cągnkowe/agrcultural to tractors sprayers m. Kraków tatrzańsk Rozrzutnk obornka/manure spreaders tatrzańsk chrzanowsk Dojark bańkowe/mlkng machnes (banks) mechowsk tatrzańsk
334 Janna Szewczyk Podsumowane Wyposażene polskego rolnctwa w trwałe środk mechanzacj rolnctwa jest według welu autorów dostateczne. Nepokojący jest jednak wek stopeń zużyca maszyn oraz cągnków zwązana z tym luka technologczna dzeląca polske rolnctwo przodujące kraje Europy Zachodnej [Pawlak 2003, Szuk 2006]. Obekty tworzące I grupę, to trzy sąsadujące ze sobą powaty, należące do podregonu krakowsko tarnowskego. Atutem powatów proszowckego mechowskego jest wysoko rozwnęte rolnctwo. Grunty orne stanową ponad 80% powerzchn gospodarstw. Natomast średna powerzchna gospodarstw wynos ponad 5 ha. Powaty te skupają najwększych producentów warzyw gruntowych w Małopolsce. Można je równeż zalczyć do lderów w hodowl trzody chlewnej przy jednoczesnej wysokej obsadze bydła [Bożek, Szewczyk 2005]. Obekty II grupy, są bardzo nejednorodne. Zalcza sę do nej masto Kraków rolnczy powat krakowsk. Dwa powaty tatrzańsk nowotarsk leżą w rejone górskm, bardzo trudnym dla rozwoju rolnctwa. Dwa masta na prawach powatu zakwalfkowały sę do III grupy. W powatach mejskch jest najnższa obsada cągnków w stosunku do powerzchn UR, podobne jest w powece chrzanowskm, w których na 1 cągnk przypada 9,8 UR. Powat chrzanowsk, który uzyskał najnższą wartość wskaźnka Q, to powat o charakterze przemysłowym. Użytk rolne stanową nespełna 34% powerzchn, a ponad połowa gospodarstw ne prowadz dzałalnośc rolnczej. Lteratura Bożek J. Szewczyk J. 2005: Zróżncowane obsady zwerząt gospodarskch w województwe małopolskm w roku 2002. Prace Komsj Nauk Rolnczych Bologcznych BTN, XLIV, Sera B, 58, 57-63 Budynk wyposażene technczne gospodarstw rolnych 2002 r. w województwe małopolskm. Powszechny Sps Rolny 2002. 2003: GUS, Warszawa. Grabńsk T., Wydymus S., Zelaś A. 1989: Metody taksonom numerycznej w modelowanu zjawsk społecznogospodarczych. PWN. Kukuła K. 2000: Metoda untaryzacj zerowanej. PWN, Warszawa. Pawlak J. 2003: Wykorzystane wybranych środków mechanzacj rolnctwa w Polsce. Problemy Inżyner Rolnczej. Warszawa. Szuk T. 2006: Mechanzacja ndywdualnych gospodarstw rolnych w aspekce ch zrównoważonego rozwoju. Zesz. Nauk. AR we Wrocławu, Rolnctwo LXXXVII, 540, 517-522. Summary Farm equpment s one of the factors that have sgnf cant nfl uence on the level of agrcultural producton. The paper presents statstcal analyss of the level of farm equpment n dstrcts of Małopolske provnce. On the bass of zero untarzaton method rankng of objects was obtaned. In consequence, three groups of dstrcts were dstngushed: of hgh, moderate and low level of farm equpment. The f rst group of hgh level of farm equpment conssted of Proszowck (best of all), Mechowsk and Olkusk dstrct. The second group was formed by f ve objects, wth Krakow dstrct and cty of Krakow among them. The worst group was composed of 14 dstrcts (the hghest number), The last poston was taken by Chrzanowsk dstrct. Adres do korespondencj: dr Janna Szewczyk Unwersytet Rolnczy m. Hugona Kołłątaja w Krakowe Katedra Statystyk Matematycznej al. Mckewcza 21 31-120 Kraków, tel. (12) 662 43 79 e-mal: janna.szewczyk@ur.krakow.pl