Szkoła Podstawowa nr 16 im. prof. Rudolfa Ranoszka w Jastrzębiu-Zdroju RAPORT Z EWALUACJI WEWNĘTRZNEJ Raport sporządzili: mgr Jacek Chrabąszcz i mgr Zofia Prządka 8 kwietnia 2014 r.
Wstęp PLAN EWALUACJI WEWNĘTRZNEJ W SZKOLE PODSTAWOWEJ NR 16 W JASTRZĘBIU-ZDROJU 1. Art. 33 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jednolity: Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zmianami). 2. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ z dnia 7.10.2009 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz. U. Nr 168, poz. 1324 oraz z 2013 r. poz. 560). Ewaluacja w zakresie wymagania: Procesy edukacyjne są zorganizowane w sposób sprzyjający uczeniu się. Termin ewaluacji: marzec 2014 r. Charakterystyka wymagania Poziom D: 1. Planowanie procesów edukacyjnych w szkole lub placówce służy rozwojowi uczniów. 2. Uczniowie znają stawiane przed nimi cele uczenia się i formułowane wobec nich oczekiwania. 3. Informowanie ucznia o jego postępach w nauce oraz ocenianie pomagają uczniom uczyć się i planować ich indywidualny rozwój. 4. Nauczyciele kształtują u uczniów umiejętność uczenia się. 5. Nauczyciele i uczniowie tworzą atmosferę sprzyjającą uczeniu się. 6. Nauczyciele motywują uczniów do aktywnego uczenia się i wspierają ich w trudnych sytuacjach. 7. Nauczyciele stosują różne metody pracy dostosowane do potrzeb ucznia, grupy i oddziału. Charakterystyka wymagania Poziom B: 1. Organizacja procesów edukacyjnych umożliwia uczniom powiązanie różnych dziedzin wiedzy i jej wykorzystanie. Taka organizacja procesów edukacyjnych pomaga uczniom zrozumieć świat oraz lepiej funkcjonować w społeczności lokalnej. 2. Uczniowie mają wpływ na sposób organizowania i przebieg procesu uczenia się. Czują się odpowiedzialni za własny rozwój. 3. Uczniowie uczą się od siebie nawzajem. 4. W szkole lub placówce stosuje się nowatorskie rozwiązania służące rozwojowi uczniów. Cel ewaluacji i sposoby wykorzystania wyników Odbiorcy ewaluacji Identyfikacja zasobów Wskazanie wykonawców ewaluacji Określenie przedmiotu ewaluacji Doskonalenie procesów edukacyjnych. Doskonalenie współpracy pomiędzy nauczycielami. Ustalenie, które kompetencje pedagogiczne nauczycieli wymagają doskonalenia. Dyrekcja, nauczyciele, rodzice. Wykorzystanie tabletów do przeprowadzenia badań ankietowych. Formularze Google i Adobe FormsCentral, które gromadzą wyniki i generują wykresy. OneDrive Microsoftu do pracy zespołowej przy redagowaniu raportu. Dyrektor jako koordynator ewaluacji, Wicedyrektor, mgr Jacek Chrabąszcz odpowiedzialny za zebranie danych z ankiet, mgr Jacek Chrabąszcz, mgr Zofia Prządka zredagowanie raportu. Procesy edukacyjne zorganizowane są w sposób sprzyjający uczeniu się. 2
Sformułowanie pytań kluczowych Określenie kryteriów ewaluacji Dobór metod badawczych Określenie ram czasowych Określenie formatu raportu i sposób upowszechnienia wyników 1. Czy uczniowie w naszej szkole są systematycznie przysposabiani do uczenia siebie i w tym wysiłku uzyskują wsparcie od nauczycieli? 2. Czy wsparcie to obejmuje wiedzę o tym, jak się uczyć, pomoc w planowaniu i organizacji procesu uczenia się, pomoc w sytuacjach trudnych, udzielanie informacji zwrotnych oraz budowanie motywacji? 3. Czy lekcje organizowane są w taki sposób, aby uczniowie, pracując w grupach, korzystali nawzajem ze swoich talentów i wiedzy, brali odpowiedzialność za pomoc kolegom, a także rozwijali społeczną umiejętność zgodnej i twórczej kooperacji? 4. Czy nauczyciele przedmiotowi realizują uzgodnione strategie pracy z klasą i poszczególnymi uczniami, nie konkurują ze sobą o czas ucznia, wspólnie podejmują odpowiedzialność za kształtowanie podstawowych umiejętności, wykorzystują podczas swoich zajęć wiedzę zdobytą przez uczniów na lekcjach kolegów, dbają o kształtowanie holistycznego obrazu świata bez kawałkowania wedle akademickich podziałów? Priorytetem pracy szkoły jest uczenie się i nauczanie, dlatego 1. Wszystkie procesy edukacyjne są zorganizowane w sposób sprzyjający uczeniu się, są temu podporządkowane wszystkie składniki tego wymagania metody pracy, indywidualne podejście, atmosfera. 2. Proces nauczania jest prowadzony zgodnie z dorobkiem wiedzy na temat uczenia się. 3. Środowisko uczenia jest atrakcyjne, wprowadza porządek i zachęca uczniów do samokontroli. 4. Nauczanie jest celowe, ma jasno określone zadania, jest dobrze zorganizowane, przygotowane i odbywa się w odpowiednim tempie, ilość czasu spędzanego na uczeniu się jest zaplanowana i kontrolowana, a stawiane pytania naprawdę angażują uczniów, także w doskonalenie zajęć prowadzonych w szkole. Obserwacja lekcji: mgr Bogusz-Wiśniewska Janina poniedziałek 17.03 6 4a Bartek Sebastian poniedziałek 17.03 7 6b mgr Koczor Małgorzata wtorek 18.03 6 świetlica mgr Krzystała Olga wtorek 18.03 7 2a mgr Wydra-Piotrkowska Monika czwartek 20.03 1 6b mgr Królica Barbara czwartek 20.03 2 1b mgr Klyszcz Jolanta czwartek 20.03 4 3a mgr Brzoza Magdalena czwartek 20.03 5 4b mgr Bury Zuzanna poniedziałek 24.03 6 3a mgr Biskupek Katarzyna środa 26.03 4 4b mgr Strzelecka Janina środa 26.03 6 1a mgr Myśliwiec Joanna środa 26.03 7 2b Ankiety dla nauczycieli wykorzystana zostanie ankieta ze strony SEO, 13.03 Ankieta dla rodziców 13.03 Ankieta dla uczniów Moja szkoła : 6a wtorek 25.03. gzw, 6b środa 26.03 przyr. Ankieta dla uczniów Mój dzień : 5a środa 26.03 gzw., 5b piątek 28.03 gzw. Wywiad z uczniami klas 1-3 Badania prowadzone będą od 13 do 26 marca. Opracowanie wyników do 7 kwietnia. Przedstawienie raportu 8 kwietnia. Raport w wersji końcowej przedstawiony zostanie radzie pedagogicznej, radzie rodziców oraz zamieszczony na stronie internetowej szkoły. 3
Poziom spełniania wymagania: Procesy edukacyjne są zorganizowane w sposób sprzyjający uczeniu się. 2. *Procesy edukacyjne są zorganizowane w sposób sprzyjający uczeniu się Planowanie procesów edukacyjnych w szkole lub placówce służy rozwojowi uczniów, a nauczyciele stosują różne metody pracy dostosowane do potrzeb ucznia, grupy i oddziału. (D) Uczniowie znają stawiane przed nimi cele uczenia się i formułowane wobec nich oczekiwania. (D) Informowanie ucznia o postępach w nauce oraz ocenianie pomagają uczniom uczyć się i planować ich indywidualny rozwój. (D) Nauczyciele kształtują u uczniów umiejętność uczenia się. (D) Nauczyciele i uczniowie tworzą atmosferę sprzyjającą uczeniu się. (D) Nauczyciele motywują uczniów do aktywnego uczenia się i wspierają ich w trudnych sytuacjach. (D) Nauczyciele stosują różne metody pracy dostosowane do potrzeb ucznia, grupy, i oddziału. (D) Organizacja procesów edukacyjnych umożliwia uczniom powiązanie różnych dziedzin wiedzy i jej wykorzystanie. Taka organizacja procesów edukacyjnych pomaga uczniom zrozumieć świat oraz lepiej funkcjonować w społeczności lokalnej. (B) Uczniowie mają wpływ na sposób organizowania i przebieg procesu uczenia się. Czują się odpowiedzialni za własny rozwój. (B) Uczniowie uczą się od siebie nawzajem. (B) W szkole lub placówce stosowane są nowatorskie rozwiązania służące rozwojowi uczniów. (B) *Jest to 2. spośród 12 wymagań stawianych szkołom przez państwo. WNIOSKI 1. Uczniowie w naszej szkole są przysposabiani do uczenia siebie i uzyskują wsparcie od nauczycieli. 2. Wsparcie nauczycieli obejmuje przede wszystkim przekazywanie wiedzy, jak planować i organizować proces uczenia się, oraz motywowanie do nauki przede wszystkim przez pozytywną informację zwrotną. Nauczyciele starają się pomagać uczniom w trudnych sytuacjach. 3. Zazwyczaj lekcje zorganizowane są w sposób umożliwiający rozwijanie społecznej umiejętności zgodnej i twórczej współpracy, dający możliwość wzajemnego korzystania z wiedzy i talentu uczniów. Jeśli chodzi o branie odpowiedzialności za pomoc kolegom, nie można wykorzystywać nakazów, ale raczej promować pozytywne wzorce kooperacji. 4. U nauczycieli widoczna jest odpowiedzialność za kształtowanie podstawowych umiejętności, które muszą nabyć uczniowie w trakcie nauki w szkole. Większość nauczycieli realizuje uzgodnione z uczniami strategie pracy i nie konkurują ze sobą o czas ucznia. W zależności od realizowanych treści nauczyciele wykorzystują w czasie swoich zajęć wiedzę przekazywaną na lekcjach koleżanek i kolegów. 4
Rekomendacje: 1. Należy w podsumowaniu lekcji pomóc uczniom w zastanowieniu się, czego się nauczyli podczas lekcji i uzyskać od nich informację zwrotną, że to przyniosło skutek. 2. Wskazane jest zwiększenie liczby ćwiczeń, które wymagają kooperacji uczniów. 3. Warto pobudzać kreatywność uczniów do tworzenia zadań, które można wykorzystać w czasie lekcji. 4. W większym stopniu powinno się wykorzystać na zajęciach sprzęt audiowizualny, a zwłaszcza tablice interaktywne. Wymaganie: WYNIKI EWALUACJI Procesy edukacyjne są zorganizowane w sposób sprzyjający uczeniu się. Nauczanie w efektywnych szkołach jest celowe, ma jasno określone zadania, jest dobrze zorganizowane, przygotowane i odbywa się w odpowiednim tempie. Ilość czasu spędzanego na uczeniu się jest zaplanowana i kontrolowana, a stawiane pytania angażują uczniów. Środowisko uczenia się powinno być atrakcyjne, metody pracy nauczycieli oparte na najnowszej wiedzy pedagogicznej. Ważne jest, by zachęcać uczniów do samooceny i brania odpowiedzialności za proces uczenia się. Duży wpływ na ten proces ma informowanie uczniów o postępie, jaki się dokonuje w ich rozwoju intelektualnym, społecznym i osobistym. Nauczyciele, organizując proces edukacyjny mający na celu realizację treści wynikających z podstawy programowej, dostosowują go do potrzeb uczniów, grup i oddziałów, stawiają przed uczniami cele uczenia się i formułują wobec nich jasno określone oczekiwania. Informacja zwrotna, jakiej nauczyciele udzielają uczniom podczas zajęć wpływa pozytywnie na uczenie się uczniów podczas lekcji. Uczniowie zgodnie stwierdzają, że nauczyciele uczą ich, jak się uczyć czyli kluczowej umiejętności. Nauczyciele i uczniowie tworzą atmosferę sprzyjającą uczeniu się poprzez: motywowanie, dostrzeganie mocnych stron uczniów, aktywizowanie do działania, zachęcanie do współpracy w grupie, działanie na rzecz innych, okazywanie akceptacji i tolerancji, dostosowanie wymagań do indywidualnych potrzeb uczniów. Nauczyciele doceniają zaangażowanie uczniów i przydzielają im zadania zgodnie z prezentowanymi możliwościami, eksponują plusy, a przez to wpływają na większą aktywność uczniów. Zauważalna jest międzyprzedmiotowa korelacja zagadnień omawianych na lekcjach z różnych przedmiotów. Daty sprawdzianów i testów są konsultowane z uczniami i wybierany jest najdogodniejszy dla nich termin. Rodzaje zajęć pozalekcyjnych związane są z zainteresowaniami uczniów. Zazwyczaj dobór metod i form pracy umożliwia uczniom korzystanie z siebie nawzajem jako z zasobów edukacyjnych, ze swoich talentów i wiedzy najczęściej podczas pracy w parach lub grupach. Nowatorskie rozwiązania stosowane w szkole obejmują: metody, programy, środki i treści. Obszar badania: Planowanie procesów edukacyjnych w szkole lub placówce służy rozwojowi uczniów, a nauczyciele stosują różne metody pracy dostosowane do potrzeb ucznia, grupy i oddziału. Ponad połowa uczniów potwierdziła, że współpracowała z innymi na wszystkich lekcjach lub większości zajęć, ewentualnie połowie. Wprawdzie około jedna czwarta uczniów stwierdziła, że współpracuje na mniej niż połowie zajęć, ale należy wziąć tu pod uwagę porę dnia, kiedy przeprowadzono ankietę pierwszą lekcję w danym dniu. Zdecydowana większość uczniów uważa, że nauczyciele zrozumiale i interesująco tłumaczą zagadnienia, trafiając do większości ankietowanych. Czworo uczniów stwierdziło, że 5
połowa treści przekazywanych na lekcjach jest dla nich zrozumiała. Nauczyciele potrafią zainteresować ucznia tematem lekcji według połowy ankietowanych, prawie jedna czwarta uczniów twierdzi, że mniej niż połowa zajęć jest dla nich interesująca. Prawie połowa ankietowanych uczniów przyznaje, że sposób w jaki nauczyciele uczą, ma wpływ na to, że chcą się uczyć. Nauczyciele stosują metody oparte na działalności uczniów, które pozwalają na pełne zaangażowanie w pracę oraz sprzyjają dokumentowaniu i prezentowaniu efektów pracy zespołowej, np. metodę twórczego rozwiązywania problemów uczącą krytycznego i twórczego myślenia i łączenia wiedzy z doświadczeniem. Współpracowałam/em z innymi uczniami (U Mój dzień, p. 11.) na wszystkich zajęciach 4 12% na większości zajęć 11 33% na połowie zajęć 4 12% na mniej niż połowie zajęć 8 24% na żadnych zajęciach 6 18% Nauczyciele zrozumiale tłumaczą zagadnienia. (U Moja szkoła, p. 50.) do wszystkich 10 26% do większości 18 47% do połowy 6 16% do mniej niż połowy 3 8% do żadnego 1 3% Nauczyciele potrafią zainteresować mnie tematem lekcji. (U Moja szkoła, p. 51.) do wszystkich 5 13% do większości 14 37% do połowy 8 21% do mniej niż połowy 9 24% do żadnego 2 5% Sposób, w jaki nauczyciele uczą, powoduje, że chcę się uczyć. (U Moja szkoła, p. 52.) do wszystkich 4 11% do większości 12 32% do połowy 12 32% do mniej niż połowy 7 18% do żadnego 3 8% 6
Obszar badania: Uczniowie znają stawiane przed nimi cele uczenia się i formułowane wobec nich oczekiwania. Uczniowie znają stawiane przed nimi cele uczenia się i formułowane wobec nich oczekiwania. Zdecydowana większość uczniów stwierdza, że na początku lekcji nauczyciele podają jasno określone cele lekcji i że zna powody uczenia się określonych treści. Zdaniem przeważającej większości uczniów nauczyciele wyjaśniają im, jakich działań oczekują od nich na lekcji. Wszyscy nauczyciele, których lekcje obserwowano zapoznali uczniów z celami lekcji. Stosowali w tym celu rozwiązywanie zagadek, krzyżówek, losowanie karteczek z wyrazami, pogadanki, zabawę, swobodną rozmowę z uczniami. Na lekcji religii każdy uczeń otrzymał kartkę z wypisanymi celami zajęć aby mógł zweryfikować w każdej chwili czy jego działania są zgodne z celami lekcji. Wiem, co było dzisiaj celem lekcji. (U Mój dzień, p. 3.) na wszystkich zajęciach 14 42% na większości zajęć 15 45% na połowie zajęć 2 6% na mniej niż połowie zajęć 2 6% na żadnych zajęciach 0 0% Wiem, dlaczego czegoś się uczę na tej lekcji. (U Moja szkoła, p. 31.) do wszystkich zajęć 10 26% do większości zajęć 19 50% do połowy zajęć 4 11% do mniej niż połowy zajęć 3 8% do żadnych zajęć 2 5% Nauczyciele wyjaśniają nam, jakich działań oczekują od nas na lekcjach. (U Moja szkoła, p. 56.) do wszystkich 9 24% do większości 17 45% do połowy 9 24% do mniej niż połowy 3 8% do żadnych 0 0% Obszar badania: Informowanie ucznia o postępach w nauce oraz ocenianie pomagają uczniom uczyć się i planować ich indywidualny rozwój. Prawie wszyscy rodzice uważają, że stosowany przez nauczycieli sposób oceniania uczniów zachęca dziecko do uczenia się i pozwala planować ich indywidualny rozwój. Około trzy czwarte uczniów klas piątych przyznaje, że nauczyciele przestrzegają ustalonych zasad oceniania; 7 osób twierdzi, że nauczyciele przestrzegają zasad oceniania na mniej niż połowie zajęć. Niemal wszyscy uczniowie uważają, że są oceniani według ustalonych i jasnych zasad. Trzy czwarte uczniów uważa, że nauczyciele uzasadniają 7
większość ocen, co jest dla uczniów ważne, gdyż otrzymują w ten sposób informację zwrotną o efektach swojej pracy i wiedzą, co mają poprawić. Nauczyciele rozmawiają o ich sukcesach i trudnościach w nauce. Zdecydowana większość uczniów uważa, że nauczyciele pomagają im przezwyciężyć trudności w nauce. Niemal wszyscy uczniowie przyznają, że nauczyciele pomagają im, gdy z czymś mają trudności. Ponad połowa uczniów twierdzi, że nauczyciele rozmawiają z nimi o tym, co wpłynęło na ich sukcesy w nauce. Uczniowie i rodzice informowani są o postępach uczniów poprzez informacje w zeszytach, wpisach i uwagach w zeszytach przedmiotowych, kartach przewidywanych ocen końcoworocznych. Rodzice informowani są o postępach uczniów na zebraniach i w czasie rozmów indywidualnych, natomiast uczniowie w czasie analizy prac pisemnych, odpowiedzi ustnych, wniosków wynikających z pracy uczniów na lekcji. W czasie rozmów indywidualnych z uczniami omawiane są ich problemy w nauce i zachowaniu, wskazywane są środki i sposoby ich rozwiązania. Problemy uczniów porusza się też w czasie dyskusji na lekcjach. W czasie obserwowanych zajęć nauczyciele zamiast poprawiać błędy naprowadzali uczniów na prawidłowe rozwiązania. Nauczyciele najczęściej udzielali rad i wskazówek, informowali, co uczeń zrobił dobrze, co należy poprawić. Dzięki teku uczniowie nabierali chęci do dalszej aktywności. Pracowali z większym zaangażowaniem i poprawnie wywiązywali się z zadań. Informacja zwrotna od nauczyciela szczególnie pochwała podnosi wiarę ucznia we własne możliwości, podnosi jego samoocenę i daje poczucie osiągnięcia sukcesu. Czy to, jak nauczyciele oceniają Pani/Pana dziecko, zachęca je do uczenia się? (R p. 9.) zdecydowanie tak 11 46% raczej tak 10 42% raczej nie 2 8% zdecydowanie nie 1 4% Moi nauczyciele przestrzegali dzisiaj ustalonych zasad oceniania. (U Mój dzień, p. 18.) na wszystkich zajęciach 16 48% na większości zajęć 9 27% na połowie zajęć 1 3% na mniej niż połowie zajęć 2 6% na żadnych zajęciach 5 15% Nauczyciele uzasadniają oceny (U wywiad). Nauczyciele uzasadniają oceny Liczebność: 33 50 45,5 większość stopni 40 Odpowiedzi (%) 30 20 10 0 30,3 15,2 Sugestie 9,1 0 8 połowę stopni mniej niż połowę stopni każdy stawiany stopień żadnych stopni nie uzasadniają
Jak się zazwyczaj czujesz, kiedy jesteś oceniana/y? (U Moja szkoła, p. 27.) jestem zadowolona/y 15 21% czuję się zniechęcona/y 8 11% jest mi to obojętne 5 7% mam ochotę się uczyć 6 9% postanawiam, że się poprawię 16 23% nie chce mi się uczyć dalej 3 4% nie wiem, co dalej robić 2 3% wiem, co mam poprawić 15 21% Uczniowie są oceniani według ustalonych i jasnych dla nich zasad. (U Moja szkoła, p. 35.) do wszystkich zajęć 16 42% do większości zajęć 18 47% do połowy zajęć 2 5% do mniej niż połowy zajęć 2 5% do żadnych zajęć 0 0% Nauczyciele pomagają mi przezwyciężać trudności w nauce. (U Moja szkoła, p. 44.) do wszystkich 7 18% do większości 17 45% do połowy 9 24% do mniej niż połowy 4 11% do żadnego 1 3% Nauczyciele pomagają mi uczyć się, gdy z czymś mam trudność. (U Moja szkoła, p. 48.) do wszystkich 9 24% do większości 15 39% do połowy 8 21% do mniej niż połowy 6 16% do żadnego 0 0% 9
Nauczyciele rozmawiają ze mną o tym, co wpłynęło na moje sukcesy w nauce. (U Moja szkoła, p. 45.) do wszystkich 5 13% do większości 13 34% do połowy 8 21% do mniej niż połowy 7 18% do żadnego 5 13% Obszar badania: Nauczyciele kształtują u uczniów umiejętność uczenia się. Zapytani o umiejętność samodzielnego uczenia się uczniów nauczyciele w większości stwierdzili, że posiadła ją co najmniej połowa uczniów, w tym jedna trzecia nauczycieli uważa, że umiejętność tę opanowała większość uczniów, co jest dobrym wynikiem. Ponadto warto zwrócić uwagę, że żaden z nauczycieli nie odmówił tej umiejętności wszystkim uczniom. Opinie nauczycieli są zbieżne z przekonaniami uczniów, z których prawie wszyscy stwierdzili, że potrafią się uczyć. Tylko jeden uczeń uważa, że nie umie się uczyć. Około jedna czwarta spośród ankietowanych uczniów uznała, że w dniu przeprowadzenia ankiety ktoś pomógł im się zastanowić, czego się nauczyli na co najmniej połowie zajęć, jedna trzecia uczniów wskazała, że miało to miejsce na mniej niż połowie zajęć (rozmowa z uczniem i obserwacja lekcji). Niemal wszyscy uczniowie potwierdzają w ankiecie, że nauczyciele wyjaśniają im, jak się uczyć. Umiejętność uczenia się u uczniów nauczyciele kształtują między innymi poprzez stwarzanie możliwości podsumowania lekcji, sytuacji sprzyjających poszukiwaniu różnych rozwiązań, korzystania z doświadczeń uczniów, wykorzystania korelacji międzyprzedmiotowej, różnicowania trudności zadań. Nauczyciele kształtują u uczniów umiejętność uczenia się poprzez jasne sformułowanie celów lekcji i zapoznanie z nimi uczniów, stosowanie różnorodnych środków dydaktycznych, metod pracy, pracę w grupach, a więc uczenie się od siebie nawzajem, stosowanie właściwej motywacji, angażowanie uczniów w zajęcia, sprawdzanie osiągnięć dydaktycznych uczniów. Nauczyciele podczas obserwowanych zajęć utrzymują odpowiednie tempo lekcji, kontrolują zrozumienie treści lekcji, zadają pytania sprawdzające, zachęcają do poszukiwania różnych rozwiązań i twórczości. Uczniowie potrafią uczyć się samodzielnie (N p. 62.) Czy ktoś pomógł Ci dzisiaj zastanowić się, czego się nauczyłaś/eś (U Mój dzień, p. 12.) na wszystkich zajęciach 2 6% na większości zajęć 1 3% na połowie zajęć 5 15% na mniej niż połowie zajęć 11 33% na żadnych 14 42% 10
Nauczyciele wyjaśniają nam, jak się uczyć. (U Moja szkoła, p. 58.) do wszystkich 7 18% do większości 19 50% do połowy 9 24% do mniej niż połowy 2 5% do żadnego 1 3% Potrafię się uczyć. (U Moja szkoła, p. 62.) zdecydowanie tak 7 18% raczej tak 29 76% raczej nie 1 3% zdecydowanie nie 1 3% Obszar badania: Nauczyciele i uczniowie tworzą atmosferę sprzyjającą uczeniu się. Na wszystkich obserwowanych zajęciach relacje między nauczycielem a uczniami były przyjazne, nauczyciele traktują uczniów podmiotowo, wykorzystują inicjatywy uczniów, pozwalają na poprawę błędów, wspierają, wyzwalają aktywność dzieci; tworzą właściwą atmosferę pracy, motywując pozytywnie. Nauczyciele traktują wszystkich uczniów równo, zachęcają do nauki, udzielają wskazówek i porad. Wszyscy uczniowie odnoszą się do siebie przyjaźnie, pomagają sobie w uczeniu. Nauczyciele stwarzali uczniom możliwość zweryfikowania swoich pomysłów, zwracali uwagę na wzajemne słuchanie się. Większość rodziców odpowiedziała, że nauczyciele dbają o dobre relacje między ich dzieckiem, a innymi uczniami. Na pytanie: Czy moje dziecko chętnie chodzi do szkoły? prawie wszyscy odpowiedzieli tak. Niemal trzy czwarte rodziców uważa, że nauczyciele szanują ich dziecko. Tyle samo rodziców co uczniów uważa, że nauczyciele traktują wszystkich uczniów równie dobrze. W ankiecie Moja szkoła połowa uczniów odpowiedziała, że raczej nie są lekceważeni przez innych. Nauczyciele dbają o dobre relacje między moim dzieckiem a innymi uczniami. (R p. 13.) do wszystkich 9 38% do większości 7 29% do około połowy 3 13% do mniej niż połowy 1 4% do żadnego 0 0% trudno powiedzieć 4 17% 11
Moje dziecko chętnie chodzi do szkoły. (R p. 14.) zdecydowanie tak 10 42% raczej tak 12 50% raczej nie 1 4% zdecydowanie nie 1 4% trudno powiedzieć 0 0% Nauczyciele szanują moje dziecko. (R p. 15.) do wszystkich 7 30% do większości 10 43% do około połowy 2 9% do mniej niż połowy 0 0% do żadnego 1 4% trudno powiedzieć 3 13% Nauczyciele traktują wszystkich uczniów równie dobrze. (R p. 16.) do wszystkich 5 21% do większości 10 42% do około połowy 4 17% do mniej niż połowy 0 0% do żadnego 0 0% trudno powiedzieć 5 21% Dostałam/em dzisiaj od nauczyciela wskazówkę, która pomogła mi się uczyć. (U Mój dzień, p. 22.) do wszystkich 4 12% do większości 13 39% do połowy 4 12% do mniej niż połowy 4 12% do żadnego 8 24% Nauczyciele dzisiaj wysłuchali mnie, gdy miałam/em potrzebę z nimi porozmawiać. (U Mój dzień, p. 23) do wszystkich 9 27% do większości 7 21% do połowy 7 21% do mniej niż połowy 0 0% do żadnego 3 9% nie miałem takiej potrzeby 7 21% 12
My uczniowie odnosimy się do siebie przyjaźnie. (U Moja szkoła, p. 32.) do wszystkich zajęć 13 34% do większości zajęć 24 63% do połowy zajęć 0 0% do mniej niż połowy zajęć 1 3% do żadnych zajęć 0 0% My uczniowie pomagamy sobie w nauce. (U Moja szkoła, p. 33.) do wszystkich zajęć 13 34% do większości zajęć 14 37% do połowy zajęć 6 16% do mniej niż połowy zajęć 4 11% do żadnych zajęć 1 3% Większość czasu na lekcjach wykorzystujemy na uczenie się. (U Moja szkoła, p. 34.) do wszystkich zajęć 10 26% do większości zajęć 21 55% do połowy zajęć 6 16% do mniej niż połowy zajęć 1 3% do żadnych zajęciach 0 0% Nauczyciele traktują równie dobrze wszystkich uczniów. (U Moja szkoła, p. 49.) do wszystkich 14 37% do większości 10 26% do połowy 11 29% do mniej niż połowy 3 8% do żadnego 0 0% Niektórzy uczniowie w mojej szkole są lekceważeni przez innych. (U Moja szkoła, p. 66.) zdecydowanie tak 5 13% raczej tak 14 37% raczej nie 19 50% zdecydowanie nie 0 0% 13
Obszar badania: Nauczyciele motywują uczniów do aktywnego uczenia się i wspierają ich w trudnych sytuacjach. Zdecydowana większość nauczycieli stwierdza, że w większości lub we wszystkich sytuacjach motywują uczniów do pracy. Zostało to potwierdzone przez większość rodziców, którzy są zdania, że nauczyciele wierzą w możliwości ich dziecka. Ponad połowa rodziców uważa, że nauczyciele częściej chwalą ich dzieci niż krytykują. Więcej niż dwie trzecie uczniów jest zdania, że nauczyciele pomagają im w czasie lekcji, jeśli tego potrzebują, a połowa stwierdza, że lubi się uczyć na lekcjach. Uczeń jest motywowany do nauki, jeśli nawet jego najmniejsze sukcesy i osiągnięcia są przez nauczyciela dostrzegane. Częste indywidualne pochwały sprawiają, że uczeń czuje się dowartościowany i chętnie podejmuje pracę. Pochwała nauczyciela buduje jego pozytywny wizerunek w oczach kolegów. Oprócz oceny w formie stopnia ważna jest także pochwała słowna. Nauczyciele motywują uczniów poprzez wyraźne określenie celów zajęć, stosowanie różnorodnych, ciekawych dla ucznia metod aktywizujących, takich jak: praca w grupach, projekty indywidualne i grupowe, burza mózgów, wykorzystanie NTN, drama, udział w uroczystościach szkolnych i akcjach charytatywnych. Ważne jest także tworzenie właściwej atmosfery w klasie, wspieranie uczniów i docenianie ich wkładu pracy, pomaganie nie tylko najsłabszym, ale wszystkim, którzy w danej chwili potrzebują wsparcia. Nauczyciele pomagają uczniom w nauce i udzielają niezbędnego wsparcia. Informacja zwrotna motywuje uczniów do nauki. Często powtarzają z uczniami trudniejsze zagadnienia. Na lekcji nauczyciele pomagają uczniom się uczyć poprzez rozmowy, dyskusje, rozwiązywanie zadań, prezentacje multimedialne oraz nawiązywanie do treści z innych przedmiotów. [Uczniowie] dzięki informacji zwrotnej, jaką otrzymują ode mnie, są zmotywowani do pracy. (N p. 63.) Nauczyciele chwalą moje dziecko częściej niż krytykują. (R p. 11.) do wszystkich 3 13% do większości 11 46% do około połowy 3 13% do mniej niż połowy 3 13% do żadnego 0 0% trudno powiedzieć 4 17% 14
Nauczyciele wierzą w możliwości mojego dziecka. (R p. 12.) do wszystkich 6 25% do większości 10 42% do około połowy 3 13% do mniej niż połowy 0 0% do żadnego 1 4% trudno powiedzieć 4 17% Lubię się uczyć na lekcjach. (U Moja szkoła, p. 30.) do wszystkich zajęć 6 16% do większości zajęć 13 34% do połowy zajęć 11 29% do mniej niż połowy zajęć 8 21% do żadnych zajęć 0 0% Nauczyciele pomagają mi, jeśli potrzebuję wsparcia. (U Moja szkoła, p. 57.) do wszystkich 7 18% do większości 19 50% do połowy 9 24% do mniej niż połowy 2 5% do żadnego 1 3% Obszar badania: Nauczyciele stosują różne metody pracy dostosowane do potrzeb ucznia, grupy i oddziału. Nauczyciele stosują różne metody pracy dostosowane do potrzeb ucznia, grupy, oddziału. Uczniowie, wypełniając ankietę Mój dzień, stwierdzili, że ponad połowa z nich współpracuje z innymi uczniami. Prawie trzy czwarte uczniów w ankiecie Moja szkoła odpowiedziało, że nauczyciele zrozumiale tłumaczą zagadnienia. W tej samej ankiecie prawie trzy czwarte uczniów uważa, że nauczyciele potrafią ich zainteresować tematem lekcji, i że sposób, w jaki nauczyciele ich uczą, powoduje, iż chcą się uczyć. Na obserwowanych lekcjach można było dostrzec, że uczniowie chętnie pracowali metodami aktywizującymi, a rozmowa kierowana wspierała cały proces uczenia się. Odpowiednio do celów lekcji nauczyciele wybierali metodę burzy mózgów, która pobudza do aktywności i stwarza możliwość korzystania z posiadanej wiedzy, a także daje poczucie bezpieczeństwa słabszym uczniom. Na zajęciach wykorzystano również dramę, która umożliwia uczniom twórcze wypowiadanie się poprzez zabawę. Zastosowano także metodę kuli śniegowej, która wymaga od uczniów samozdyscyplinowania, a od nauczyciela konsekwencji w utrzymaniu ładu w klasie. Stosowane przez nauczycieli Słoneczko i metoda problemowa wymagają od uczniów twórczego myślenia oraz zmuszają do głębszej analizy i współpracy w grupie przy rozwiązywaniu problemów. Nauczyciele stosowali metody oparte na działalności uczniów, które pozwalają na pełne zaangażowanie w pracę oraz sprzyjają dokumentowaniu i prezentowaniu efektów pracy zespołowej. Metodę twórczego rozwiązywania problemów uczącą krytycznego i twórczego myślenia i łączenia wiedzy z doświadczeniem. Metoda definiowania pojęć pozwala analizować pojęcia i przyjmować różne stanowiska dotyczące danego 15
zagadnienia. Dzięki zastosowaniu metod aktywizujących uczniowie poszerzają swoją wiedzę, pogłębiają swoje zainteresowania, rozwijają nowe pomysły i nowe idee. Komunikując się z innymi, uczą się dyskutować na różne tematy. Współpracowałam/em z innymi uczniami (U Mój dzień, p. 11.) na wszystkich zajęciach 4 12% na większości zajęć 11 33% na połowie zajęć 4 12% na mniej niż połowie zajęć 8 24% na żadnych zajęciach 6 18% Nauczyciele zrozumiale tłumaczą zagadnienia. (U Moja szkoła, p. 50.) do wszystkich 10 26% do większości 18 47% do połowy 6 16% do mniej niż połowy 3 8% do żadnego 1 3% Nauczyciele potrafią zainteresować mnie tematem lekcji. (U Moja szkoła, p. 51.) do wszystkich 5 13% do większości 14 37% do połowy 8 21% do mniej niż połowy 9 24% do żadnego 2 5% Sposób, w jaki nauczyciele uczą, powoduje, że chcę się uczyć. (U Moja szkoła, p. 52.) do wszystkich 4 11% do większości 12 32% do połowy 12 32% do mniej niż połowy 7 18% do żadnego 3 8% Obszar badania: Organizacja procesów edukacyjnych umożliwia uczniom powiązanie różnych dziedzin wiedzy i jej wykorzystanie. Taka organizacja procesów edukacyjnych pomaga uczniom zrozumieć świat oraz lepiej funkcjonować w społeczności lokalnej. Większość uczniów uważa, że zagadnienia omawiane na zajęciach odnoszą się do treści z innych przedmiotów, oraz że ma możliwość korzystania z wiedzy zdobytej na innych przedmiotach lub zdobytej w inny sposób. Prawie wszyscy uczniowie stwierdzili, że wiedza zdobyta w szkole przydaje się w życiu. 16
Podczas zajęć lekcyjnych nauczyciele korzystają z różnych dziedzin wiedzy. Wykorzystują treści polonistyczne, matematyczne, społeczne, zdrowotne, artystyczne i inne, również te, zdobyte poza szkołą. Uczniowie mogą wykazać się wiadomościami, umiejętnościami i zdolnościami zarówno podczas zajęć lekcyjnych, jak i pozalekcyjnych, np. na apelach i uroczystościach szkolnych. Uczniowie mają możliwość uczestniczenia w zajęciach różnych kółek zainteresowań, gdzie mogą rozwijać swoje zainteresowania i talenty. Na obserwowanych lekcjach nauczyciele poruszali zagadnienia z innych przedmiotów. Często były to wiadomości poszerzające wiedzę uczniów z przyrody (witaminy, warzywa, zdrowie, bicie serca) i języka polskiego (czytanie i interpretacja wiersza na lekcji plastyki, zwracanie uwagi na zasady pisowni na lekcji wdż, układanie rozsypanek wyrazowych oraz głośne czytanie podczas zajęć świetlicowych). Na lekcji religii uczniowie korzystali z wiadomości uzyskanych na edukacji wczesnoszkolnej. Na godzinie z wychowawcą uczniowie zaśpiewali piosenkę o zdrowiu oraz zaprezentowali ćwiczenia na dobre rozpoczęcie dnia. Nauczyciel porusza na lekcji zagadnienia z innych przedmiotów. (U Moja szkoła, p. 8.) na wszystkich lekcjach 1 3% na większości lekcji 9 24% na połowie lekcji 5 13% na mniej niż połowie lekcji 17 45% za żadnych 6 16% Jak często na lekcji masz możliwość korzystania z tego, czego nauczyłaś/eś się na innych przedmiotach lub poza szkołą? (U Moja szkoła, p. 12.) na wszystkich lekcjach 5 13% na większości lekcji 21 55% na połowie lekcji 6 16% na mniej niż połowie lekcji 5 13% na żadnej lekcji 1 3% Czy to, czego uczysz się w szkole przydaje Ci się w życiu? (U Moja szkoła, p. 14.) zdecydowanie tak 19 50% raczej tak 18 47% raczej nie 1 3% zdecydowanie nie 0 0% Obszar badania: Uczniowie mają wpływ na sposób organizowania i przebieg procesu uczenia się. Czują się odpowiedzialni za własny rozwój. Wszyscy uczniowie mają przynajmniej kilka razy do roku wpływ na organizowanie i przebieg procesu uczenia się, a prawie wszyscy z ankietowanych nauczycieli dają uczniom wybór metod pracy na lekcji. Jeśli chodzi o wybór sposobu oceniania, to zdecydowana większość nauczycieli daje uczniom taką możliwość. Uczniowie mają też wpływ na wybór terminu testów i sprawdzianów jak zadeklarowała zdecydowana większość nauczycieli. Przeważająca część ankietowanych uczniów potwierdza, że ma wpływ na wybór zajęć 17
pozalekcyjnych. Jedna czwarta ankietowanych uczniów miała wpływ na wybór omawianych tematów na lekcji i sposób uczenia się, a jedna trzecia uczniów uważa, że atmosfera w klasie to ich zasługa. Uczniowie wśród czynników mających znaczący wpływ na wyniki w nauce wymienili: własne zaangażowanie, czas poświęcony na naukę, pracę nauczycieli, atmosferę w klasie oraz własne uzdolnienia. Trzy czwarte ankietowanych uczniów przyznaje, że praca nauczycieli sprawia, że chce im się uczyć. Z ankiet wynika, że uczniowie zgłaszają nauczycielom interesujące ich tematy zajęć, a nauczyciele wybierają spośród nich te, którymi zainteresowana jest największa grupa uczniów. Uczniowie i nauczyciele wspólnie wybierają metody pracy (praca w grupach, praca w parach, burza mózgów, drama, dyskusja) oraz wybierają sposób oceniania swojej pracy, np. często uczniowie wybierają krzyżówki, prezentacje, prace plastyczne, plakaty, albumy, za co są oceniani. Według wyników ankiety uczniowie mają duży wpływ na sposób organizowanie i przebieg zajęć oraz czują się odpowiedzialni za własny rozwój. Według uczniów na naukę największy wpływ mają zaangażowanie, własne uzdolnienia, atmosfera i praca nauczyciela. Na obserwowanych zajęciach nauczyciel omówił, jak będzie przebiegać lekcja i dał możliwość zastanowienia się uczniom czego się nauczyli. Umożliwił także uczniom wykazanie się już posiadaną wiedzą w dogodny dla nich sposób i samodzielne wykonanie zadań. Dyskretnie czuwał i wspierał uczniów na każdym etapie procesu uczenia się. Zastosował pracę w grupach, którą uczniowie bardzo lubią i efektywnie wówczas pracują oraz metody aktywizujące wyzwalające w uczniach zapał i zaangażowanie. [Czy daje Pan/i uczniom wybór dotyczący] tematyki lekcji. (N p. 14.) [Czy daje Pan/i uczniom wybór dotyczący] metod pracy na lekcji. (N p. 15.) [Czy daje Pan/i uczniom wybór dotyczący] sposobu oceniania. (N p. 16.) 18
[Czy daje Pan/i uczniom wybór dotyczący] terminów testów, sprawdzianów itp. (N p. 17.) [Czy daje Pan/i uczniom wybór dotyczący] zajęć pozalekcyjnych. (N p. 18.) Na co miałaś/eś dzisiaj wpływ podczas lekcji? (U Mój dzień, p. 13.) na omawiane tematy i treści 14 25% na atmosferę w klasie 18 33% na sposób uczenia się 14 25% inne 9 16% Moje wyniki w nauce najbardziej zależą od (U Moja szkoła, p. 13.) mojego zaangażowania 26 21% moich uzdolnień 13 10% czasu, jaki poświęcam na naukę 22 18% pomocy rodziców 7 6% atmosfery w klasie 14 11% pomocy kolegów/ koleżanek 7 6% opinii nauczycieli na mój temat 10 8% pracy nauczycieli 14 11% korepetycji 4 3% szczęścia 6 5% innych czynników 1 1% 19
Sposób, w jaki nauczyciele uczą, powoduje, że chcę się uczyć. (U Moja szkoła, p. 52.) do wszystkich 4 11% do większości 12 32% do połowy 12 32% do mniej niż połowy 7 18% do żadnego 3 8% Obszar badania: Uczniowie uczą się od siebie nawzajem. Nauczyciele stwarzają uczniom możliwość uczenia się od siebie nawzajem, wykorzystując w tym celu różne sposoby pracy. W ankiecie nauczyciele wskazywali, iż są to między innymi praca w grupach, dyskusja, praca w parach, projekt, prezentacja przez ochotników materiałów przygotowanych na lekcje, np. referat, miniwykład uczniowski, drama, eksperyment, inscenizacja, kula śniegowa, gry edukacyjne wymagające współpracy, rozwiązywanie sytuacji problemowych oraz metody integracyjne krasnoludek, pajęczyna; metody ewaluacyjne kosz i walizeczka, tarcza strzelecka. Potwierdzeniem wypowiedzi nauczycieli są odpowiedzi ankietowanych uczniów. Przeważająca większość z nich zadeklarowała, że podczas zajęć pracowali w grupach lub w parach. Warto zwrócić uwagę, że szóstoklasiści w większości wskazali obecność pracy w grupach lub w parach na co najmniej połowie lekcji, natomiast piątoklasiści na mniej niż połowie zajęć co prawdopodobnie wynika z faktu, że ankieta została przeprowadzona na pierwszej lekcji. Połowa uczniów potwierdza w ankiecie, że wykonują zadania wymyślone przez siebie lub innych uczniów. Na wszystkich obserwowanych lekcjach uczniowie pracowali w parach i w grupach. W większości grupy miały inne zadania. Uczniowie referujący przekazywali wiedzę pozostałym uczniom. Uczniowie uczą się od siebie nawzajem, słuchając wypowiedzi kolegów. Praca w grupach uczy też współpracy, a także umożliwia sprawdzane poprawności swoich pomysłów. Ponadto wpływa na to, aby uczniowie wspierali się wzajemnie. Uczniowie słabsi czują się docenieni, znajdują dla siebie rolę, którą są w stanie wypełnić. Uczą się zgodnie współpracować i osiągać kompromis. W czasie pracy w grupach uczniowie zadają pytania i odpowiadają jeden drugiemu, rola nauczyciela ogranicza się do wspierania i umiejętnego naprowadzania na poprawne rozwiązania. Jakie sposoby, wykorzystujące wzajemne uczenie się uczniów, stosuje Pan/i na lekcji? (N p. 37.) Na to pytanie 13 osób udzieliło odpowiedzi, natomiast 4 pozostawiły je bez odpowiedzi. Ankietowani nauczyciele wyszczególnili następujące sposoby wzajemnego uczenia się uczniów, które stosują na swoich lekcjach: praca w grupie i praca w parach; dyskusja; wzajemne sprawdzanie zadań; zadawanie pytań; burza mózgów; prezentacja przez ochotników materiałów przygotowanych na lekcję, np. informacje o autorach lektur; wyjaśnienie pojęć, terminów, zjawisk; gry edukacyjne wymagające współpracy; metoda rankingu; rozwiązywanie tych samych zadań różnymi sposobami i porównywanie rozwiązań między grupami; pomoc uczniom słabszym przez uczniów zdolniejszych; wspólne rozwiązywanie problemów; stosowanie metody dramy; wzajemna pomoc uczniów w rozwiązywaniu zadań, metoda projektu. 20
Dzisiaj na zajęciach pracowałam/em w grupach lub parach. (U Mój dzień, p. 2.) na wszystkich zajęciach 2 6% na większości zajęć 3 9% na połowie zajęć 4 12% na mniej niż połowie zajęć 19 58% na żadnych zajęciach 5 15% Pracuję w grupach lub parach. (U Moja szkoła, p. 9.) na wszystkich lekcjach 3 8% na większości lekcji 14 37% na połowie lekcji 15 39% na mniej niż połowie lekcji 6 16% na żadnej lekcji 0 0% Wykonuję zadania wymyślone przez siebie lub innych uczniów. (U Moja szkoła, p. 10.) na wszystkich lekcjach 2 5% na większości lekcji 8 21% na połowie lekcji 9 24% na mniej niż połowie lekcji 11 29% na żadnej lekcji 8 21% Obszar badania: W szkole lub placówce stosowane są nowatorskie rozwiązania służące rozwojowi uczniów. Nauczyciele podali następujące metody, które uznali za nowatorskie: lekcje w muzeum szkolnym z wykorzystaniem źródeł i eksponatów, gry planszowe, np. Bogowie olimpijscy, Początki państwa polskiego, Rzeczpospolita szlachecka ; elementy dyskusji na lekcjach historii, drama i inscenizacje, realizacja projektów, np. drzewka genealogicznego z informacją o przodkach, plan wycieczki do starożytnej Grecji lub Rzymu, aktywna przerwa (przerwy w sali gimnastycznej) oraz bezpieczna przerwa (spacerowanie podczas przerwy). Do nowatorskich rozwiązań zaliczono również wykorzystanie technologii informacyjnej nie tylko w czasie lekcji, ale również poza zajęciami: wykorzystanie tabletów przy sprawdzaniu wiedzy uczniów oraz wyszukiwaniu informacji na zajęciach pozalekcyjnych; rozwiązywanie dostępnych testów online i przeprowadzenie niektórych szkolnych konkursów (Tajemnice drzew, Mistrz klawiatury, Konkurs pożarniczy), wykorzystanie tablic interaktywnych i e-podręczników, korzystanie podczas zajęć dodatkowych z materiałów edukacyjnych, które dostępne są na internetowej stronie szkoły w zakładce E-nauka, np. interaktywne krzyżówki przyrodnicze, uczestnictwo w przedstawieniach Internetowego Teatru dla Dzieci; wykorzystanie różnych stron internetowych w celu zilustrowania treści lekcji. Ponadto jako nowatorskie rozwiązanie podano wyjazd uczniów klas drugich na przedstawienie pt. Podróż z EFES-iem zorganizowane przez fundację VIRIBUS UNITIS w Katowicach. Za nowatorskie rozwiązania uznano wdrożenie następujących programów: Moja mała ojczyzna program dotyczący historii regionalnej w klasach IV-VI, ze szczególnym uwzględnieniem ścieżek edukacyjnych w kl. 21
VI, realizowany na lekcjach historii i społeczeństwa i na zajęciach pozalekcyjnych; Przyroda wokół nas program realizowany na zajęciach dodatkowych w klasach I-III. Do nowatorskich rozwiązań zaliczono również rozszerzenie treści podstawy programowej dla klasy III o wybrane treści z podstawy programowej dla klasy IV. Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy wprowadził/a Pan/i nowatorskie rozwiązania w swojej pracy? (N p. 72.) Jeśli tak, czego one dotyczyły? (N p. 73.) 22
ZAŁĄCZNIKI Wzory ankiet: http://www.seo2.npseo.pl/ Narzędzia ewaluacji dostępne w części dyrektorskiej platformy SEO Kwestionariusz ankiety dla nauczycieli Kwestionariusz ankiety dla rodziców Kwestionariusz ankiety dla uczniów "Mój dzień" Kwestionariusz ankiety dla uczniów "Moja szkoła" Scenariusz wywiadu z zespołem nauczycieli uczących w jednym oddziale Scenariusz wywiadu grupowego z nauczycielami Scenariusz wywiadu z uczniami klas I-III (szkoła podstawowa) Arkusz obserwacji zajęć 23