PRZYRODA JEST DOSKONAŁA. UCZYMY SIĘ JĄ NAŚLADOWAĆ PRZYGOTOWUJEMY SIĘ DO ZIMY 2 CELE OGÓLNE: rozbudzanie poczucia więzi z otaczającą przyrodą rozwijanie wrażliwości zmysłowej rozwijanie pasji poznawania zjawisk przyrodniczych wdrażanie do samodzielnego prowadzenia obserwacji przyrodniczych kształtowanie umiejętności służących zdobywaniu wiedzy kształtowanie umiejętności pracy zespołowej. CELE OPERACYJNE: Przewidywane osiągnięcia uczeń potrafi: dostrzec różnorodność barw, kształtów i zapachów liści, owoców oraz nasion drzew rozpoznać i opisać barwy, kształty i zapachy liści, owoców i nasion drzew porównać szczegóły w wyglądzie poznanych roślin obserwować i dostrzec zmiany zachodzące w przyrodzie jesienią wymienić podobieństwa w życiu ludzi, zwierząt i roślin, związane z przygotowaniem do zimy podać sposoby na przeżycie zimy u zwierząt podać formy przetrwania zimy u roślin opowiedzieć jak ludzie, zwierzęta i rośliny przygotowują się do zimy prowadzić proste obserwacje przyrodnicze umiejętnie pracować w grupie. ŚRODKI DYDAKTYCZNE: dary jesieni : kolorowe liście, nasiona, owoce itp. materiały plastyczno-techniczne: kartony, klej, nożyczki, papierowe torebki i pudełka. Literatura dla nauczyciela: Mowszowicz J. Przewodnik do oznaczania drzew i krzewów krajowych i aklimatyzowanych. WSiP, Warszawa 1979. Godet J. Drzewa i krzewy rozpoznawanie gatunków. Multico. Warszawa 1997. Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. Rośliny Polski. PWN Warszawa 1988. Dreyer W. Las. Multico. Warszawa 1999. 17
PRZYGOTOWANIE DO ZAJĘĆ Przed przystąpieniem do realizacji tematu trzeba wybrać odpowiednie miejsce najlepiej park lub skraj lasu z dużą liczbą gatunków drzew liściastych i krzewów np. pobliski park, zagajnik, gdzie można spotkać wiewiórkę, obserwować żerowanie drobnych ptaków. Zajęcia w całości odbywają się w terenie. PRZEBIEG ZAJĘĆ Etap wprowadzający 1. Otwieramy oczy, uszy, nosy, ręce ćwiczenia uwrażliwiające. a) Ćwiczenie wyciszające Czapka niemówka Zadanie polega na tym, by uczniowie wytrwali w całkowitej ciszy przez jedną minutę i otworzyli się na głosy przyrody. Po wyciszeniu uczniowie dzielą się wrażeniami (odpowiadając na pytania: czy czujemy ciepło, czy zimno, jak pachnie jesień, jakie głosy słychać np. szelest liści, szum wiatru i inne). b) Zabawa ruchowa Jestem liściem na wietrze Ćwiczenie w parach: jedna osoba odgrywa rolę wiatru, a druga liścia. Wiatr dmuchając i biegnąc w stronę liścia wprowadza go w ruch i nadaje kierunek, a liść musi posłusznie lecieć gdzie go wiatr skieruje. Oprócz liści w zabawie mogą występować ptaki, które zmagają się z wiatrem, ale mogą mu się przeciwstawić efekt zależy od siły wiatru i wielkości ptaka. 2. Rozmowa kierowana Czym jest wiatr? Nauczyciel zadaje pytania, a uczniowie odpowiadają: Jaki może być wiatr? (ciepły, zimny, słaby, porywisty, zmienny). Jaki jest wiatr jesienny? Jaki jest dzisiaj? Po czym poznajemy, w którą stronę wieje (obserwacja liści, piórek itp.)? Jakie dźwięki wydaje wiatr (szumi, gwiżdże). Czy wiatr może być groźny dla ludzi i zwierząt? Jak ludzie i zwierzęta zachowują się w czasie wiatru? (szukają zacisznego miejsca; kiedy mocno wieje zwierzętom trudniej znaleźć pożywienie). Co robimy by było nam cieplej w domu i na dworze? (zmiana ubrania, przygotowanie zapasów, ocieplanie mieszkań). Etap realizacji 1. Obserwacja Jak rośliny przygotowują się do zimy? Uczniowie obserwują roślinność w najbliższym otoczeniu i odkrywają, że rośliny zasypiają na zimę! Drzewa i krzewy przed snem zimowym zmieniają ubranie (porównanie drzewa iglastego i liściastego) Rośliny zielne przed snem zimowym ukrywają się pod ziemią łodygi i liście żółkną, usychają, a pozostają części podziemne korzenie, kłącza i bulwy, z których odrodzą się na wiosnę. Niektóre rośliny żyją tylko 1 rok, a zimę przeżywają ich uśpione nasiona (Zał.1). 18
2. Ćwiczenie Szukamy jesiennych ubrań drzew i krzewów. Uczniowie zbierają kolorowe liście i układają z nich bukiety. 3. Ćwiczenie Szukamy uśpionych roślin zielnych. Po odnalezieniu kilku różnych pożółkłych lub uschniętych roślin uczniowie ostrożnie rozkopują ściółkę i glebę pod nasadą łodygi. Znajdują i oglądają korzeń, kłącze lub bulwę, czyli postać w jakiej zimuje roślina. 4. Rozmowa kierowana Jak ludzie i zwierzęta przygotowują się do zimy? Sprawdzamy jak rośliny przygotowują się do zimy klasa I Szkoła Podstawowa w Olszówce wychowawczyni Zofia Sokół Nauczyciel zadaje pytania, a uczniowie opowiadają o czynnościach, takich jak: zmiana ubrania Ludzie chowają letnie ubrania do szafy, wyciągają płaszcze, kurtki, rękawiczki, a zwierzęta obrastają w gęste futro lub upierzenie przygotowanie zapasów Ludzie robią przetwory (kompoty, dżemy, marynaty), składują warzywa i owoce. Wśród zwierząt tylko nieliczne robią spiżarnie, większość gromadzi zapasy w postaci tłuszczu we własnym ciele. przygotowanie mieszkania na zimę Ludzie ocieplają swoje domy (uszczelniają okna i drzwi), zaś zwierzęta, które zasypiają na zimę przygotowują sobie ciepłą kryjówkę. sen zimowy Człowiek nie zasypia na zimę, ale więcej czasu spędza w ciepłym mieszkaniu, dłużej śpi, a niektóre zwierzęta przesypiają kilka miesięcy. Jak ludzie i zwierzęta przygotowują się do zimy? klasa I a Szkoła Podstawowa nr 2 w Rabce wychowawczyni Urszula Patraj 19
5. Obserwacja Jakie zwierzęta zimują w naszym sąsiedztwie? (Zał.2) Uczniowie obserwują życie zwierząt w najbliższym otoczeniu (ptaki, wiewiórki, jeż, polne myszy) i ich zachowanie związane z przygotowaniem do zimy np.: intensywne poszukiwanie pokarmu. 6. Ćwiczenie Poszukiwanie darów jesieni. Każdy uczeń otrzymuje pojemnik np. pudełko, koszyk, torebkę papierową i udaje się na poszukiwanie liści, owoców, nasion. Następnie prezentuje swoje zbiory i klasyfikuje je na: liście, nasiona, inne (wg własnego pomysłu). 7. Zabawa ruchowa Jak przygotowuję się do zimy? (wg U. Patraj) Uczniowie są podzieleni na grupy, które otrzymują: piórko symbolizujące ptaki kawałek futerka, symbolizujące np. niedźwiedzia gołą lalkę, która symbolizujący człowieka. Uczestnicy zabawy wykorzystując naturalne materiały znajdujące się w otoczeniu mają pokazać jak człowiek i przedstawiciele różnych grup zwierząt przygotowują się do zimy. Mogą np. w przypadku niedźwiedzia budować gawrę i usypiać, w przypadku człowieka szyć ubranka z liści itd. Zbieramy dary jesieni klasa I Szkoła podstawowa nr 1 w Kamienicy wychowawczyni Iwona Czartowska 20
Etap podsumowujący 1. Wypełnianie karty pracy. Narysuj swoją dłoń pełną darów jesieni. Pokoloruj odpowiednio letnie i jesienne ubrania. Jak spędzają zimę nietoperz i niedźwiedź? Pokoloruj, wytnij i przyklej w odpowiednim miejscu. Wiewiórka szuka zapasów. Pomóż wiewiórce znaleźć drogę do spiżarni! 2. Konkurs plastyczny Jestem jesiennym artystą. Tworzenie kompozycji z darów jesieni (liści, nasion, owoców itp.) dowolną techniką np. wyklejanka w ramkach, wypełnianie szklanego, przezroczystego naczynia, kompozycja przestrzenna, naszyjniki, wianki, kapelusze i inne przyroda jest przecież niezwykle pomysłowa. Kompozycja Jestem jesiennym artystą praca Sabiny Nowobilskiej klasa I b Szkoła Podstawowa nr 5 w Nowym Targu wychowawczyni Ludmiła Sznajder ZAŁĄCZNIKI: Nr 1 Jak rośliny przygotowują się do zimy? tablica nr 2 Nr 2 Jak zwierzęta przygotowują się do zimy? Nr 3 Karta pracy. 21
Załącznik 1. JAK ROŚLINY PRZYGOTOWUJĄ SIĘ DO ZIMY? tablica nr 2 22
Załącznik nr 2. JAK ZWIERZĘTA PRZYGOTOWUJĄ SIĘ DO ZIMY? Bardzo niska temperatura i ograniczony dostęp do pożywienia mogą spowodować wycieńczenie organizmu i śmierć. Dlatego zwierzęta wykształciły wiele przystosowań, ułatwiających przeżycie zimy. Wiele z nich już od lata i przez cały okres jesieni przygotowuje się do tego trudnego okresu. Jak spędzają zimę płazy i gady? Są zwierzętami zmiennocieplnymi tzn. że temperatura ich ciała zależy od temperatury otoczenia, a więc zimą grozi im zamarznięcie. Dlatego znajdują bezpieczne kryjówki, w których przez całą zimę panuje stała temp. (norki w ziemi, pod stosami gałęzi, kamieni, pod wykrotami i w wypróchniałych pniach, a także w naszych piwnicach). Tam zapadają w całkowite odrętwienie sen zimowy (hibernację), podczas którego temperatura ciała bardzo się obniża, jednak nie grozi zamarznięciem. W czasie hibernacji wszystkie funkcje życiowe (oddychanie, skurcze serca itd.) ulegają ogromnemu zwolnieniu. Niektóre gady, jak zaskrońce lub padalce zimują gromadnie. Jak wygląda zimowe życie ssaków? Ssaki są zwierzętami stałocieplnymi, tzn. że temperatura ich ciała jest zawsze jednakowa i niezależna od temperatury otoczenia. Większość ssaków jest aktywna przez całą zimę. Wszystkie posiadają okrywę włosową, czyli sierść, składającą się z kilku rodzajów włosów (wełnistych zwanych podszyciem lub podszerstkiem oraz dłuższych okrywowych). Na zimę sierść staje się znacznie dłuższa, gęstsza i tworzy doskonałą warstwę izolacyjną. Gruczoły łojowe w skórze wydzielają substancje tłuszczowe, które dodatkowo wzmacniają właściwości termoizolacyjne sierści i jej nieprzemakalność. Stroszenie sierści powoduje, że pomiędzy włosami powstaje dodatkowa izolacyjna warstwa powietrza. Niektóre ssaki zasypiają. Ich zimowy sen jest inny niż u gadów i płazów. Akcja serca i oddychanie ulegają spowolnieniu, ale temperatura ciała spada nieznacznie, a sen nie jest tak głęboki i może zostać łatwo przerwany. Spoczynek zimowy jest poprzedzony intensywnym odżywianiem w jesieni. Zapasy energetyczne w postaci tłuszczu zgromadzone pod skórą i na narządach wewnętrznych (tzw. tłuszcz wewnętrzny) są zużywane podczas snu. U ssaków zapadających w sen zimowy występuje w okolicach łopatek i obojczyków specjalny rodzaj tłuszczu tzw. brunatna tkanka tłuszczowa. Jest ona wysokoenergetyczna ulega bardzo szybkiemu spalaniu, dostarczając ogromnych ilości energii. Niedźwiedź przez całe lato i jesień poszukuje pokarmu wysokokalorycznego (m.in. różnego rodzaju orzechów), podejmuje dalekie wędrówki w poszukiwaniu jedzenia. Warunkiem zaśnięcia jest zgromadzenie odpowiedniej ilości tłuszczu. Osobniki, którym nie uda się odpowiednio otłuścić są aktywne przez całą zimę, ale przez to są narażone na wycieńczenie, a nawet śmierć. Zimowe legowisko niedźwiedzia to gawra. Może się znajdować w jamie ziemnej, pod wykrotami, w rumowiskach skalnych, pod stosem gałęzi. Sen rozpoczyna się z pierwszymi opadami śniegu 23
(w październiku albo w listopadzie) i trwa do marca lub kwietnia. Czas trwania zimowego spoczynku zależy od ilości tłuszczu, jaką miś zgromadził w swoim organizmie oraz od warunków atmosferycznych. Temperatura ciała podczas snu spada do ok. 30 stopni, a więc niewiele. Sen może zostać łatwo przerwany. Borsuk podobnie jak niedźwiedź jesienią dużo je i tyje, gromadząc zapasy we własnym organizmie. Kiedy zbliża się zima pogłębia podziemną komorę oraz korytarze, tworzące rozbudowany system w promieniu kilkunastu metrów. Gromadzi duże ilości ściółki mchu, trawy, liści i wciąga je do swego mieszkania, starannie wyściela komorę. Różne osobniki mają indywidualne upodobania co do rodzaju ściółki. Śpi z przerwami do marca, a temp. ciała obniża się tylko o 2 stopnie. Nietoperze hibernują głównie w jaskiniach, które zapewniają im stabilną temperaturę i wilgotność. Jeż spędza zimę w legowisku wydrążonym w ziemi, pośród korzeni i wyścielonym liśćmi. Śpi przez 5 miesięcy. Niektóre gryzonie, jak koszatka, popielica i orzesznica (gatunki chronione!) również zapadają w sen zimowy, podczas którego funkcje życiowe ulegają spowolnieniu (1 oddech i 2 3 skurcze serca/minutę). Śpią spokojnie, gdy temperatura ciała wynosi ok. 5 stopni. Budzą się gdy spadek temperatury grozi zamarznięciem. Jak radzą sobie zwierzęta, które nie przesypiają zimy? Dla zwierząt aktywnych zimą, podobnie jak dla śpiochów, ważne jest, aby latem i jesienią zdobyć dobrą kondycję na zimę. Dla przeżycia bardzo ważne jest też specyficzne zachowanie. Niektóre zwierzęta sarny i jelenie gromadzą się w tym trudnym czasie w większe stada. W grupie łatwiejsze jest poruszanie w śniegu, jest też cieplej i bezpieczniej. Przy obfitych opadach śniegu i zawiejach zwierzęta rezygnują z przemieszczania i przebywają w miejscach osłoniętych. Wiewiórka gromadzi zapasy, czyni to jednak nieregularnie. Silne chłody przesypia w dziupli, lub kulistym gnieździe z gałęzi. Czasami zajmuje opuszczone gniazda ptaków dobudowując do nich daszek. Myszowate są aktywne przez całą zimę, często gromadzą zapasy (mysz zaroślowa, polna). Kret również nie zasypia. Przed zimą, kopie korytarze głębiej niż latem. Warto wiedzieć, jak szybkie jest tempo drążenia korytarzy ponad 10m/godz.! Szczególne trudności w zimie mają ptaki. Ich bardzo szybkie tempo przemiany materii związane z przystosowaniem do lotu powoduje, że muszą nieustannie żerować. Nawet krótkotrwały brak pokarmu powoduje śmierć. Sposobem na ogrzanie ciała podczas mroźnych nocy są dreszcze drgania mięśni to źródło ciepła. Pomocne jest również stroszenie piór, dzięki któremu powstaje dodatkowa termoizolacyjna warstwa powietrza. Nocowanie w grupie zapewnia więcej ciepła. Większość ptaków nie jest w stanie przetrwać najzimniejszej pory roku, dlatego jesienią migrują na obszary o cieplejszym klimacie. 24