Czesław Tokarz ZAWARTOŚĆ AKTOWA ZESPOŁÓW SZKÓŁ OFICERSKICH LUDOWEGO WOJSKA POLSKIEGO 1943 1945 1. UWAGI WSTĘPNE Ludowe Wojsko Polskie, którego zalążkiem, były regularne jednostki utworzone na terenie Związku Radzieckiego, od początku swego istnienia odczuwało brak kadr dowódczych. Działo się tak mimo pomocy Związku Radzieckiego, który skierował do szeregów LWP dużą liczbę oficerów jako instruktorów 1. Kadra dowódcza ludowego Wojska Polskiego, biorąca udział w wojnie, w większości szkolona była w trudnych frontowych warunkach w szkołach oficerskich bądź we wczesnym okresie na różnego rodzaju kursach organizowanych w jednostkach. Sieć szkół wojskowych, których początki sięgają 1943 roku, kiedy to przy Moskiewskiej Szkole Ciężkich Karabinów Maszynowych Armii Czerwonej utworzono batalion podchorążych 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR 2, zapewnić miała niezbędną ilość oficerów rozwijającemu się wojsku. W tym, też celu opracowano specjalne programy, według których prowadzono nauczanie podchorążych w czasie różnych, krótkich okresów szkolenia. Po zakończeniu wojny przystąpiono do przedłużania okresu nauczania w szkołach oficerskich. Jednocześnie zreorganizowano szkolnictwo wojskowe, dostosowując je do warunków pokojowych. 1 Szczegółowe dane cyfrowe dotyczące tego zagadnienia podaje S. K o m o r n i c k i, Regularne jednostki LPW w latach 1943 1945, Warszawa 1965, s. 48 49. Por. też: Z. H o f- f m a n, Pomoc ZSRR w organizacji ludowego Wojska Polskiego 1943 1945. Z dziejów ludowego Wojska Polskiego, Warszawa 1985 (wyd. WAP). 2 CAW, III-3-23, k. 3. Ponadto: S. R u t k o w s k i, Powstanie i rozwój szkół oficerskich ludowego Wojska Polskiego. Z zagadnień wychowania wojskowego. Warszawa 1965, s. 140 (wyd. WAP). 77
Analizując pracę szkół wojskowych można wyodrębnić ogólnie trzy etapy w ich działalności: organizacja sieci szkół wojskowych w okresie trwającej jeszcze wojny; reorganizacja szkolnictwa wojskowego po jej zakończeniu tj. stopniowe przechodzenie na etaty czasu pokojowego likwidacja pewnej ilości szkół oraz przejście na dwu i trzyletni okres nauczania. Wszystkie te etapy znajdują swoje odbicie w materiałach archiwalnych przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym. 2. STAN ILOŚCIOWY ZESPOŁÓW ARCHIWALNYCH Instytucją kierującą i nadzorującą pracę szkół oficerskich było od jesieni 1944 r. Centrum Wyszkolenia Oficerów WP 3. W zespole tym zawierającym 101 jednostek archiwalnych do najciekawszych materiałów należą akta obrazujące metody szkolenia kadry oficerskiej, a więc rozkazy i zarządzenia Naczelnego Dowództwa WP oraz własne w sprawach organizacyjnych personalnych i szkoleniowych 4. Ponadto zachowały się plany promocji w szkołach, analizy programów szkoleniowych i zapotrzebowania jednostek na kadrę 5. Interesującą grupę aktową w tym zespole stanowią programy szkolenia podchorążych różnych specjalności, przeznaczone dla szkół oficerskich z kilkumiesięcznym okresem nauczania 6. Na uwagę zasługują też materiały nadesłane przez podległe szkoły oficerskie. Składają się na nie sprawozdania i meldunki z przebiegu szkolenia, protokóły egzaminów, wykazy stanu osobowego, dane demograficzne dotyczące podchorążych i kadry 7. Oddzielną grupę stanowią odpisy rozkazów dziennych szkół 8, ewidencja personalna, materiały dotyczące dyslokacji, zaopatrzenia w materiały naukowe oraz akta o charakterze finansowym 9. Zwartą grupę stanowią akta wojskowych szkół oficerskich. Otwiera ją zespół 3 Organizacja i działania bojowe LWP w latach 1943 1945, t. 1, Warszawa 1958, s. 113. CWO zostało powołane do życia rozkazem NDWP nr 3 z dnia 8.08.1944 r. W okresie wojny było instytucją nadrzędną, kierującą pracą wszystkich szkół oficerskich WP. 4 CAW, III-413, t. 12 17. 5 Patrz: Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego z lat 1943 1945, część IV, Warszawa 1970, zespół nr 413. 6 Tamże. 7 Tamże. 8 Tamże, t. 88 90, 92 i 93. 9 Tamże, zespół nr 413. 78
Centrum Wyszkolenia Piechoty 10, zawierający jedynie 16 jednostek archiwalnych. Zachowały się przede wszystkim rozkazy dzienne, listy egzaminacyjne i zestawienia końcowe wyników egzaminów oraz księgi ewidencji słuchaczy i wykładowców. Następne zespoły archiwalne to: Oficerska Szkoła Piechoty Nr 1 (127 j.a.), Oficerska Szkoła Piechoty Nr 2 (153 j.a.), Oficerska Szkoła Piechoty Nr 3 (108 j.a.), Kursy Oficerów Piechoty 1 armii WP (137 j.a.), Kursy Oficerów Piechoty 2 armii WP (55 j.a.), Oficerska Szkoła Artylerii Nr 1 (147 j.a.), Oficerska Szkoła Artylerii Nr 2 (61 j.a.), Oficerska Szkoła Broni Pancernej (9 j.a.). Wojskowa Szkoła Pilotów w Dęblinie (65 j.a.), Wojskowa Techniczna Szkoła Lotnicza 11 (29 j.a.). Oficerska Szkoła Łączności (88 j.a.), Oficerska Szkoła Saperów (56 j.a.), Szkoła Oficerów Polityczno-Wychowawczych (48 j.a.), Szkoła Oficerów Poborowych (23 j.a.), Oficerska Szkoła Intendentury (72 j.a.). Katedrą Medycyny Wojskowej (35 j.a.) oraz jedyna w tej grupie Podoficerska Szkoła Specjalistów Radiowych (11 j.a.) 12. 3. PROCES NAUCZANIA W ŚWIETLE ARCHIWALIÓW Akta szkół oficerskich w pierwszym rzędzie obrazują organizację i przebieg procesu szkolenia podchorążych. Do najciekawszych materiałów dotyczących tego zagadnienia należą wszelkiego rodzaju programy i plany szkolenia. Szkoły oficerskie LWP w latach wojny opierały swoją działalność pedagogiczną wyłącznie na radzieckich programach. Duże zapotrzebowanie na oficerów, szczególnie na najniższych szczeblach dowodzenia, wynikające ze strat na polu walki spowodowało, że programy nauczania opracowano przede wszystkim pod kątem zapewnienia oficerom jedynie najniezbędniejszej wiedzy wojskowej. Główne doświadczenie zdobywać mieli już w trakcie walki. W oparciu o zachowane akta stwierdzić można, że podstawą szkolenia oficerów piechoty, ckmów, pododdziałów rppanc i moździerzy były pierwotnie programy dwu i trzymiesięczne. Właśnie według programu dwumiesięcznego szkoleni byli 10 Patrz: Inwentarz akt LWP..., zespół 414. 11 Wojskowa Szkoła Pilotów i Wojskowa Techniczna Szkoła Lotnicza powstały w wyniku podziału istniejącej w czasie wojny Zjednoczonej Wojskowej Szkoły Lotniczej. Rozkaz NDWP nr 86/org. z dnia 13.04.1945 roku. Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 360. 12 Wszystkie wymienione zespoły w inwentarzu drukowanym są ponumerowane od 415 do 431. 79
podchorążowie batalionu polskiego w radzieckiej szkole oficerskiej w Riazaniu, a następnie podchorążowie Centralnej Szkoły Podchorążych (późniejszej OSP-1), Frontowej Szkoły Oficerów (późniejszej OSP-2) oraz kursów chorążych 1 i 2 AWP 13. Nauczanie w polskich szkołach piechoty okresu wojny oparte było o program trzymiesięczny, który obowiązywał do kwietnia 1945 r. W ramach szkolenia przewidziano 744 godziny lekcyjne, rozbite podobnie jak w programie dwumiesięcznym, lecz w innych proporcjach 14. Tak więc na szkolenie taktyczne przewidziano od 196 do 252 godzin, na strzeleckie od 220 do 260 godzin. Ilość godzin przeznaczonych na pozostałe przedmioty nie różniła się zbytnio od przewidzianych w programie dwumiesięcznym. Jak wykazują akta z początkiem 1945 r. Centrum Wyszkolenia Oficerów opracowało nowe programy z cztero i sześciomiesięcznym okresem szkolenia. Okazało się bowiem w praktyce, że podchorążowie według dotychczasowych programów nie są należycie przygotowani do wykonywania swoich obowiązków. Szkolenie rozbito na trzy okresy, które obejmowały szkolenie w zakresie pojedynczego strzelca, dowódcy drużyny i w zakresie dowódcy plutonu. Na szkolenie według tych programów przeznaczono 120 dni dla kursu czteromiesięcznego i 180 dni dla kursu sześciomiesięcznego 15. W nowych programach powiększono znacznie ilość godzin na szkolenie topograficzne, wyszkolenie saperskie, wyszkolenie chemiczne oraz na zapoznanie się z bronią pancerną i artylerią. Uległ zwiększeniu czas przeznaczony na te działy, z którymi dotąd oficer, szkolony starym systemem, miał mało styczności. Nie małą trudność w realizacji programów przedstawiał także brak podręczników i pomocy naukowych. Szkolenie oparto więc na podręcznikach radzieckich, ale i tych brakowało. Przystąpiono również do tłumaczenia najniezbędniejszych podręczników na język polski oraz, czyniono starania o zapewnienie szkołom dostatecznej liczby podręczników w języku rosyjskim 16. Równocześnie przystąpiono do 13 Na uwagę zasługuje rozkład godzin przedmiotów wyszkolenia dla elewów wszystkich specjalności. CAW, III-416-4, k. 19. 14 Por.: Rozkład godzin przedmiotów wyszkolenia dla elewów Frontowej Szkoły WP. Tamże, k. 18. 15 Por.: Programy dla szkół oficerskich piechoty, ckm i moździerzy WP. CAW, III- 413-88. 16 Zaistniałą sytuację obrazuje najpełniej korespondencja CWO z Szefem Sztabu Głównego WP i wojskowymi instytucjami naukowymi w sprawie zaopatrzenia szkół oficerskich w podręczniki i pomoce naukowe. CAW, III-413-82, k. 14 47. 80
opracowywania instrukcji w sprawie oceny pracy podchorążych, sposobu przeprowadzania okresowych repetycji i egzaminów końcowych w szkołach oficerskich 17. W związku z koniecznością opracowania nowych programów dla szkół oficerskich na okres pokojowy w kwietniu 1945 r. CWO wystosowało zapytania do dowódców armii w sprawie przesłania opinii o oficerach pełniących służbę w jednostkach, a szkolonych według skróconych, wojennych programów 18. Nadesłane opinie były przeważnie ogólne i w zasadzie negatywne 19. Po zakończeniu wojny zaistniała możliwość przejścia szkół na roczny okres nauczania. Projekt programu, który opracowano wcześniej, ostatecznie został zatwierdzony przez CWO w lipcu 1945 r. Jak wykazują jednak źródła, część batalionów oficerskich szkół piechoty przestawiona została na roczny cykl nauczania już w czerwcu tegoż roku. Nowy program, w odróżnieniu od poprzednich, przewidywał obok szkolenia teoretycznego i praktycznego również praktykę w jednostkach 20. Równolegle z tymi czynnościami opracowany został program dla szkolenia pododdziałów zwiadowców oficerskich szkół piechoty 21. Sam tek szkolenia opracowano stosownie do rocznego okresu nauczania, przy czym przewidziano 32 godziny na analizę taktyki przeciwnika. Z akt zachowanych w CAW wynika, że program ten wcielono w życie w kwietniu 1945 r. przy szkoleniu grupy podchorążych w OSP-1. Z końcem 1945 r. w oficerskich szkołach piechoty zakończyły naukę wszystkie pododdziały szkolone według dotychczasowych skróconych programów. Wprowadzone zostały roczne okresy nauczania. Jeszcze jesienią 1945 r. Departament Piechoty i Kawalerii opracował dalsze bardziej doskonałe programy uwzględniające specjalizację poszczególnych szkół i specyfikę czasu pokojowego 22. Należy także wspomnieć o doszkalaniu oficerów, które wprowadzono od roku 1944. Doszkalania organizowane były przede wszystkim przez Wyższą Szkołę Oficerską, a następnie Centrum Wyszkolenia Piechoty oraz poszczególne szkoły oficer- 17 Zachowała się opracowana w marcu 1945 roku instrukcja o ocenie pracy podchorążych, przeprowadzaniu repetycji okresowych i egzaminów końcowych w szkołach oficerskich WP. CAW, III-413-79. 18 CAW, III-413-54, k. 247 249. 19 Świadczy o tym m.in. odpowiedź zastępcy szefa Departamentu Mobilizacji i Uzupełnień z dnia 9.06.1945 roku. CAW, III-413-80, k. 62 63. 20 Por. Program dla oficerskich szkół piechoty WP. CAW, III-413-67, k. 3. 21 Program dla oficerskich szkół piechoty WP pododdziały zwiadowców. CAW, III-413-71. 22 Por. CAW, III-413-83, k. 67. 81
skie wszelkich specjalności 23. Programy przewidywały doszkalanie oficerów sztabowych, dowódców batalionów, kompanii i plutonów. Okres tych szkoleń wahał się od dwóch miesięcy do roku. Omówione programy, które zachowały się w poszczególnych zespołach archiwalnych, przeznaczone były zasadniczo do nauczania oficerów piechoty. Podobne przeobrażenia przechodziły programy przeznaczone dla szkół poszczególnych rodzajów wojsk i służb. W części obejmującej zajęcia ogólno wojskowe były one w zasadzie jednakowe dla wszystkich szkół oficerskich i zbliżone do programu dla oficerskich szkół piechoty z dwumiesięcznym okresem nauczania. Oczywiście w programach innych szkół oficerskich na plan pierwszy wysuwały się przedmioty specjalistyczne. 4. INNE AKTA SZKÓŁ WOJSKOWYCH Wszystkie zagadnienia dotyczące procesu nauczania w oficerskich szkołach LWP znajdują pełne odzwierciedlenie w archiwaliach. Obok częściowo omówionych już programów zachowały się także inne materiały obrazujące proces nauczania oraz strukturę organizacyjną samych szkół. Są to dokumenty, które określić można jako typowo szkoleniowe. Występują liczne rozkazy regulujące tok pracy szkół, zarządzenia, sprawozdania z przebiegu procesu szkolenia, dzienniki lekcyjne oraz materiały z promocji absolwentów. Na uwagę badacza zasługuje także stosunkowo obfita korespondencja prowadzona pomiędzy poszczególnymi szkołami a Naczelnym Dowództwem oraz instytucją nadrzędną, tj. Centrum Wyszkolenia Oficerów. Sprawozdania o stanie liczebnym słuchaczy i ilości promowanych oficerów występujące w każdym z tych zespołów uzupełniają tę grupę. Sporo światła na sam skład socjalny słuchaczy szkół oficerskich z okresu wojny 1943 1945 rzucają meldunki demograficzne i statystyczne oraz sprawozdania z przebiegu naboru kandydatów. Partię materiałów o znaczeniu historycznym zamykają akta wytworzone przez komórki polityczne. W pełni ilustrują one proces wychowania ideologicznego młodych oficerów armii nowego typu. W zespołach archiwalnych szkół oficerskich zachowała się również dokumentacja aktowa o charakterze ściśle personalnym, kancelaryjnym i kwatermistrzowskim. Wymienić należy przede wszystkim rozkazy o naznaczeniach na stanowiska 23 Por. Programy szkolenia kursu dowódców batalionów. CAW, III-414-3. 82
i zwolnieniach wykładowców, oficerów, podoficerów oraz spisy szeregowców skierowanych do szkół. Na uwagę zasługują również księgi ewidencji wraz ze skorowidzami oficerów, podoficerów i słuchaczy. Wśród akt kancelaryjnych zachowały się rozkazy dzienne normujące i odzwierciedlające pracę oraz życie danej szkoły. Ponadto w tej grupie występują rozkazy okolicznościowe wydawane z okazji różnych ważnych wydarzeń zachodzących na froncie lub w życiu narodu. Materiałami o charakterze ogólnowojskowym są rozkazy demobilizacyjne oraz meldunki o stanie bojowym szkół. Stosunkowo skromnie reprezentowane są materiały kwatermistrzowskie, które i dla badacza nie przedstawiają praktycznie zbyt dużej wartości. Są to przede wszystkim niepełne komplety rozkazów, zarządzenia Głównego Kwatermistrzostwa WP, sprawozdania materiałowe, dokumentacja finansowa (listy płacy obsady etatowej szkół i słuchaczy, wykazy subskrybentów pożyczek państwowych) oraz korespondencja z tym związana. * * * Materiały archiwalne wszystkich omawianych szkół oficerskich LWP z lat 1943 1945 zostały, ostatecznie opracowane pod względem naukowym i są w pełni dostępne do badań. Stanowią one zwartą grupę obejmującą ogółem 1214 j.a. Przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym zespoły akt zawierają materiał do poznania organizacji i procesu kształcenia oficerów LWP. Stanowią one bazę źródłową, w oparciu o którą historycy wojskowi oraz słuchacze uczelni mogą odtworzyć dzieje szkolnictwa wojskowego w okresie tworzenia się nowej kadry dowódczej dla potrzeb odrodzonego Wojska Polskiego. 83