MATERIAŁY ARCHIWALNE 1 KORPUSU PANCERNEGO Z LAT

Transkrypt

1 Henryk Fabijański MATERIAŁY ARCHIWALNE 1 KORPUSU PANCERNEGO Z LAT Problematyka dotycząca działań bojowych 1 korpusu pancernego z najeźdźcą hitlerowskim znalazła już swoje odbicie w kilku publikacjach ogłoszonych na łamach czasopism wojskowych 1. Niniejszy artykuł informuje tylko ogólnie o zagadnieniach organizacyjno-operacyjnych, głównie jednak chodzi o przedstawienie charakterystyki materiałów źródłowych, które niewątpliwie mogą zainteresować badaczy. 1. Sprawy ogólne Bezpośrednie działania bojowe 1 KPanc., wprawdzie czasowo krótkie ( ), były jednak bardzo bogate w wydarzenia, spowodowane m.in. częstymi zmianami pola walki, co też miało wpływ na szybkie podejmowanie decyzji na wszystkich szczeblach dowodzenia 2. Pierwszy KPanc., reprezentujący dużą siłę 1 Por. m.in. B. P o d h o r o w s k i, 1 korpus pancerny w operacji łużyckiej 2 armii WP, Przegląd Wojsk Pancernych nr 5, 1958; K. K a c z m a r e k, Operacja łużycka 2 armii WP. Pierwszy etap operacji zakończenie , Wojskowy Przegląd Historyczny (WPH) nr 3, 1965; Cz. K r u k o w s k i, Zabezpieczenie materiałowe, techniczne i medyczne działań 1 korpusu pancernego WP w operacji berlińskiej 2 armii WP, WPH nr 1, 1967 r. Cz. P o d g ó r s k i, Bitwa pod Budziszynem, Żołnierz Wolności nr 95, Zadania bojowe dla korpusu ustalał rozkaz operacyjny dowództwa 2 AWP nr 9 z dnia r. CAW, III-233-2, k. 5.

2 ognia, działając w składzie 2 armii WP, stanowił jej zasadniczą siłę uderzeniową i zapewniał powodzenie przebiegu działań na kierunku budziszyńsko-drezdeńskim. W czasie prowadzenia operacji łużyckiej 1 KPanc. brał udział w przełamaniu zawczasu przygotowanej obrony niemieckiej nad Nysą, prowadził zacięte walki w głębi obrony, organizował pościg, niejednokrotnie toczył boje spotkaniowe, wykonywał kontrataki, organizował także obronę. Udział 1 KPanc. w operacji budziszyńsko-drezdeńskiej miał istotne znaczenie i przyczynił się do zlikwidowania silnej grupy wojsk niemieckich zdążających z terenów Czechosłowacji na odsiecz Berlina. W uznaniu wybitnych zasług bojowych 1 korpus pancerny otrzymał nazwę Drezdeński i został odznaczony Krzyżem Grunwaldu III klasy oraz Orderem Czerwonego Sztandaru III klasy Zagadnienia organizacyjno-operacyjne Do formowania 1 korpusu pancernego przystąpiono 5 lipca 1944 roku w Berdyczowie (pod Żytomierzem), zgodnie z rozkazem dowódcy 1 Armii Polskiej w ZSRR 4. W październiku 1944 roku korpus podporządkowany został bezpośrednio Naczelnemu Dowództwu WOP, a następnie w marcu 1945 roku dowódcy 2 armii WP 5. W skład korpusy wchodziły: 1 brygada piechoty zmotoryzowanej, 2, 3 i 4 brygada pancerna, 2 pułk moździerzy, 1 dywizjon artylerii rakietowej, 26 pułk artylerii przeciwlotniczej, 24, 25 i 27 pułk artylerii samochodowej, 6 batalion łączności, 7 batalion sanitarny, 2 batalion motocyklistów, 15 batalion saperów, eskadra samolotów łączności oraz inne oddziały zabezpieczenia bojowego 6. 3 Patrz: Kronika korpusu, CAW, III , k Sztandar dla 1 korpusu ufundowało społeczeństwo województwa katowickiego, a uroczystości związane z jego wręczeniem odbyły się w Gliwicach r. Tamże k Rozkaz dowódcy 1 AP w ZSRR nr 00127/spec. z dnia r. CAW, III-4-92, k. 56, oraz Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach , t. 1. Warszawa 1958, s Rozkaz NDWP nr 29/org. z dnia r. (III-1-303, k. 100) oraz dyrektywa Sztabu Generalnego ACz. nr z dnia r. (III-5-56, k. 25). 6 CAW, III , k. 2.

3 Po sforsowaniu Bugu przez Armię Czerwoną i wyzwoleniu wschodniej części Polski, 1 korpus pancerny przerzucony został w rejon Chełma, gdzie też rozpoczął intensywne szkolenie 7. Niezwłocznie po przesunięciu linii frontu na zachód od Wisły, Naczelne Dowództwo WP przystąpiło do planowej dyslokacji, mającej na celu zabezpieczenie tyłów walczących wojsk. W związku z tym jednostki 1 KPanc., jak wykazują zachowane archiwalia, ześrodkowane zostały w rejonie Bolesławca 8. W czasie przemarszów 1 KPanc. podporządkowany był kolejno: NDWP, dowódcy 1 Frontu Białoruskiego i dowódcy 1 Frontu Ukraińskiego 9. Ostatni etap przygotowań 1 KPanc. do walki łączył się z przygotowaniami 2 armii WP do operacji zaczepnej w kierunku na Rothenburg, Bautzen, Drezno 10. W dniu 15 kwietnia 1945 roku jednostki zajęły zaplanowane rejony wyczekiwania. Wkrótce też dowódca 1 korpusu wydał rozkaz, w którym określił zadania bojowe dla poszczególnych jednostek 11. Dnia 16 kwietnia, po ogniowym przygotowaniu ataku, oddziały rozpoczęły forsowanie Nysy w bród. Nieprzyjaciel, stawiając silny opór, opóźnił przeprawę oraz uniemożliwił uchwycenie korzystnych rubieży. W tej sytuacji, dopiero 17 kwietnia 1945 roku, dowódca korpusu przystąpił do realizacji uprzednio postawionego zadania. Otrzymał on jednocześnie doraźne zarządzenie dowódcy 2 AWP nakazujące wejść w wyłom, wspólnie z oddziałami 8 i 9 dywizji piechoty, przełamać drugi pas obrony nieprzyjaciela i rozwijać powodzenie w uprzednio określonym kierunku 12. Dalszy ruch korpusu na zachód zahamowany został przeciwuderzeniami Niemców. W związku z tym 1 KPanc. otrzymał zadanie zawrócenia większością sił z rejonu Budziszyna. W dniach kwietnia korpus toczył ciężkie walki obronne, przechodząc następnie do przeciwuderzeń Por. sprawozdanie z przebiegu szkolenia w jednostkach korpusu. CAW, III , k. 6 i nast. 8 Zgodnie z zarządzeniem dowództwa Armii Czerwonej nr z dnia r. wszystkie oddziały korpusu znajdujące się w rejonie Chełma i Żyrardowa zostały skierowane do m. Krzyż. W końcowej fazie przygotowań nastąpiło ześrodkowanie w rejonie Bolesławca, zgodnie z rozkazem bojowym dowództwa 2 AWP nr 03 z dnia r. CAW, III-233-3, k. 2; III-233-2, k, 1 i III , k Sprawy te regulowały rozkazy zachowane w teczkach: III , k. 55; III-233-1, k. 2 i III-233-3, k Rozkaz operacyjny dowództwa 2 AWP nr 9 z dnia r. CAW, III-233-2, k Materiały poprzedzające ukazanie się rozkazu (wraz z analizami) w teczce III-233-3, k. 35 i nast. Por. też. Dziennik działań bojowych 1 KPanc. CAW, III-233-8, k. 3 i nast. 12 CAW, III , k Por. Dziennik działań bojowych 1 KPanc CAW III-233-8, k

4 Na początku maja 1945 roku 2 armia, a wraz z nią i 1 korpus pancerny, rozpoczęły przygotowania do operacji praskiej. W dniach od 7 do 10 maja trwało natarcie, w wyniku którego korpus zajął Mielnik 14. Tam też dotarł do oddziałów rozkaz o zaprzestaniu działań bojowych. Dnia 11 maja znajdujące się w przedzie pododdziały czołgów, prowadząc jeszcze lokalne walki, dotarły do Koszyc i przedmieść Pragi. Powracając do kraju, w dniu 21 maja korpus dotarł do Kalisza, gdzie przystąpiono do szkolenia żołnierzy według programu pokojowego 15. Już w czerwcu, jednostki korpusu, przegrupowane zostały na teren Śląska 16. Tam też w październiku 1945 roku 1 Drezdeński Korpus Pancerny został rozformowany, a jego jednostki skierowane na inne tereny dyslokacji Dzieje zespołu Do czasu zakończenia działań wojennych, materiały archiwalne dowództwa korpusu i jego jednostek, pozostawały w kancelariach macierzystych. Polowe warunki i sytuacja bojowa, niekorzystnie wpływały na stan ilościowy i fizyczny wytworzonych akt. Uszczuplone one zostały świadomie z uwagi na sytuację bojową, bądź też przypadkowo. Największe straty materiału aktowego wystąpiły w czasie walk w okrążeniu, jak również i w działaniach manewrowych 18. Zespoły archiwalne zostały rozbite, a o losie poważnej ich części niewiele wiadomo. Akta, które się zachowały, po latach dotarły do Centralnego Archiwum Wojskowego, różnymi drogami. Część akt przekazana została w roku 1951 przez archiwum Głównego Zarządu Informacji (prot. 1/51) oraz przez Departament Personalny MON (prot. 9/51). W roku 14 Tamże, k Rozkaz operacyjny NDWP nr 00264/op. z dnia r. CAW, III-233-8, k Rozkaz operacyjny NDWP nr 0333 z dnia r. CAW, III-233-2, k. 36 i nast. 17 Por. rozkaz organizacyjny NDWP nr 0278 z dnia r. (III , k. 169) oraz rozkaz organizacyjny dowództwa Śląskiego OW nr 0104 z dnia r. (tamże, k ). 18 Por. J. M a l c z e w s k i, Dzieje akt ludowego Wojska Polskiego wytworzonych w okresie wojny , Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1969, s

5 1952 materiały uzupełniające nadeszły z Archiwum OW I (prot. 23/52), Archiwum OW IV (prot. 4 5/52), Archiwum OW V (prot. 21/52) oraz z Głównego Zarządu Wyszkolenia Bojowego (prot. 8/51). W następnym roku stan ilościowy grupy zespołów, uzupełniły akta przekazane przez ówczesne Biuro Historyczne WP. Wreszcie w latach samo Centralne Archiwum Wojskowe prowadziło intensywne prace nad scaleniem akt wojskowych z lat wojny , w tym również i wytworzonych przez jednostki 1 korpusu pancernego. Mimo ukazania się odpowiednich rozkazów nakazujących przekazywanie do CAW akt z okresu wojny, trzeba było przezwyciężyć nawyk chomikowania materiałów przez jednostki. Najczęściej odnosiło się to do materiałów takich, jak kroniki jednostek, dzienniki działań bojowych, a nawet ewidencje pododdziałów, ponieważ dowódcy jednostek dążyli do zatrzymania tych akt we własnych kancelariach, ze względu na sentyment i wartość pamiątkową. Mimo wysiłków, nie zdołano jednakże uzupełnić znacznych ubytków, o czym świadczą luki w zespołach archiwalnych 19. Niestety, o losie tych akt, oprócz protokolarnie zniszczonych w czasie rozformowania korpusu, nie uzyskano wiążących informacji. 4. Charakterystyka archiwaliów Akta dowództwa 1 korpusu pancernego i podległych jednostek tworzą zespół złożony, wytworzony w okresie od lipca 1944 do października 1945 roku. Te ramowe daty w pojedynczych wypadkach są przesunięte, z uwagi na to, że akta rozformowywanych w roku 1946 jednostek włączono do okresu wojennego, w celu uniknięcia rozdrobnienia zespołu. Omawiana grupa zespołów liczy w sumie 654 jednostki archiwalne, z tego: dowództwo korpusu 68 j.a. 19 W niektórych zespołach archiwalnych ubytki sięgają średnio 30% ogólnego wytworu kancelaryjnego. Przykładowo na ogólną ilość jednostek archiwalnych wyprodukowanych przez dowództwo 1 dywizji piechoty w okresie wojny, inwentaryzacji doczekało się 691 teczek akt. W innych zespołach straty te są znacznie większe. Podaję za J. M a l c z e w s k i m, op. cit., s. 130.

6 1 brygada piechoty zmotoryzowanej 140 j.a. 2 brygada pancerna 75 j.a. 3 brygada pancerna 91 j.a. 4 brygada pancerna 64 j.a. 1 dyon artylerii rakietowej 16 j.a. 2 pułk moździerzy 10 j.a. 24 pułk artylerii samochodowej 66 j.a. 25 pułk artylerii samochodowej 31 j.a. 26 pułk artylerii przeciwlotniczej 3 j.a. 27 pułk artylerii samochodowej 44 j.a. 6 baon łączności 16 j.a. 7 baon sanitarny 9 j.a. 15 baon saperów 5 j.a. 9 kompania dowozu materiałów pędnych i smarów 1 j.a. 10 kompania obrony przeciwchemicznej 1 j.a. 14 polowe warsztaty remontowe 3 j.a. 15 polowe warsztaty remontowe 8 j.a. 17 warsztaty naprawy broni 1 j.a. 12 piekarnia polowa 2 j.a. Nie zachowały się akta: 2 batalionu motocyklistów, klucza samolotów łączności, 16 warsztatu naprawy umundurowania, punktu rozdzielczego korpusu, 3050 stacji poczty polowej i 1876 polowej kasy banku. Ilość przechowywanego materiału jest dość szczupła w stosunku do wytworzonego. Wśród akt dowództwa korpusu znajdują się jednostki archiwalne zawierające spisy zniszczonych akt. Wynika z nich, że w grupie tej znalazły się przeważnie rozkazy, zarządzenia, sprawozdania i meldunki bojowe; w większości były to materiały operacyjne z okresu walk. Najwięcej zniszczono materiałów w czasie rozformowania korpusu. Sporządzone spisy akt zniszczonych pochodzą właśnie z października 1945 roku, kiedy to, według nieścisłych obliczeń, zniszczono ogółem

7 841 teczek. Na podstawie zachowanego materiału aktowego można przyjąć, iż stanowi on około 25 30% całości wytworzonej dokumentacji aktowej. Zawartość aktową korpusu i jednostek podległych można podzielić na kilka grup, w zależności od tematu i zagadnień, jakich dotyczą. Dla historyka badającego przebieg działań oraz udział danej jednostki w poszczególnych operacjach, najważniejsze będą materiały o charakterze bojowym. Są to rozkazy i zarządzenia bojowe, biuletyny informacyjne i zwiadowcze podające dane o nieprzyjacielu i decyzje dowódców wyższych szczebli, meldunki bojowe oraz sprawozdania, plany i dzienniki działań bojowych. Materiały te znajdują się wśród akt dowództwa korpusu oraz pułków i mniejszych pododdziałów wchodzących w jego skład. Na uwagę zasługują akta znajdujące się w wydziale politycznowychowawczym. Wśród nich zachowały się historie, kroniki, raporty, meldunki oraz sprawozdania dzienne, dekadowe i miesięczne. Archiwalia te zawierają cenne wiadomości o działaniach, stanie bojowym i moralnym jednostek. W komórkach kancelaryjnych zgrupowane są wszelkiego rodzaju rozkazy, zarządzenia i instrukcje. Ponadto występuje tam korespondencja dotycząca całokształtu życia jednostek. Korespondencję przedmiotową zgrupowano z materiałami zasadniczymi, w tym przypadku, wydziały sztabów skompletowały całość spraw prowadzonych i wykonywanych. W poszczególnych zespołach reprezentowane są również akta o charakterze personalnym ewidencja osobowa, wykazy i skorowidze, spisy poległych, rannych, odznaczonych. Na uwagę zasługują zestawienia imienne obsady stanowisk etatowych; z problematyką tą związane są rozkazy dzienne oraz dotyczące spraw personalnych. Akta służby tyłów zachowały się w komórkach kwatermistrzowskich poszczególnych jednostek. Znajdują się tam sprawozdania finansowe i zaopatrzeniowe, listy płacy, rachunki i pokwitowania. Są też dzienniki pracy kwatermistrza, jego rozkazy, zarządzenia i sprawozdania gospodarcze związane ściśle z działalnością bojową. Wśród list płacy występują wyciągi z rozkazów dziennych i personalnych o naznaczeniu na stanowiska, przybyciu, odkomenderowaniu itp.

8 W obrębie działalności służb kwatermistrzowskich występują także akta służby zdrowia, które uzupełniają informacje o życiu jednostek walczących. Fotografie dowódców i fragmentów wydarzeń na froncie, a także szkice, mapy i schematy działań znajdują się najczęściej w historiach, kronikach jednostek i dziennikach działań bojowych. Cała grupa zespołów akt 1 korpusu pancernego i jednostek podległych została ostatecznie opracowana i ujęta w inwentarzu, który ogłoszony został drukiem Akta korpusu wstępnie uporządkował J. M a g n u s k i, opracował i inwentarz do druku przygotował M. W r z o s e k. Por. Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego z lat Jednostki bojowe, część 2, Warszawa 1961, s. 544 i nast. Uzupełnienia do grupy zespołów ujęte są w części 3 inwentarza drukowanego (Warszawa 1969, s ).