UMIĘDZYNARODOWIENIE FIRM Z KRAJÓW ROZWIJAJĄCYCH SIĘ ROLA SIECI SPOŁECZNYCH

UMIĘDZYNARODOWIENIE FIRM Z KRAJÓW ROZWIJAJĄCYCH SIĘ ROLA SIECI SPOŁECZNYCH Wprowadzenie Jednym z najważniejszych trendów w globalnym biznesie jest obecnie umiędzynarodowienie firm krajów rozwijających się. Bohaterami tzw. trzeciej fali globalizacji są firmy takie jak chińskie Lenovo i Haier, indyjskie Tata i Infosys, meksykański Cemex, czy brazylijski AmBev. Tradycyjne teorie internacjonalizacji, wypracowane w oparciu o badania dużych spółek amerykańskich nie dają odpowiedzi na pytanie o źródła sukcesu firm z krajów rozwijających się na rynkach zagranicznych. W niniejszym artykule dokonano systematyzacji badań nad procesem umiędzynarodowienia firm z krajów rozwijających się. Czynnikiem, który uważany jest za szczególnie istotny w tym procesie jest kapitał relacyjny. W pracy zaproponowano typologię relacji wykorzystywanych przez firmy z krajów rozwijających się oraz omówiono znaczenie tych relacji w procesie umiędzynarodowienia. Ekspansja zagraniczna firm z krajów rozwijających się Kraje rozwijające się postrzegane są tradycyjnie jako cel inwestorów zagranicznych, poszukujących niskich kosztów pracy, zasobów naturalnych, a także coraz częściej dużych rynków zbytu. Kraje takie jak Chiny, Indie, czy Brazylia zajmują pierwsze miejsca w rankingach najbardziej atrakcyjnych kierunków inwestowania. W ostatnich latach w globalnej gospodarce widoczny jest nowy trend, polegający na umiędzynarodowieniu firm z krajów rozwijających się. Choć kraje rozwijające się są wciąż importerami netto kapitału (Rys. 1), ich bezpośrednie inwestycje za granicą rosną, utrzymując podobną dynamikę co bezpośrednie inwestycje zagraniczne prowadzone przez kraje wysokorozwinięte (Rys. 2). W 2006 roku firma Boston Consulting Group opublikowała raport na temat umiędzynarodowienia firm z rynków wschodzących 1. Na liście 100 przedsiębiorstw określonych jako najbardziej globalne i mające najlepsze perspektywy dalszej ekspansji znalazły się firmy takie jak meksykańskie América Móvil i Cemex, indyjskie Ranbaxy Pharmaceuticals i Wipro, chińskie Haier i Lenovo. Firmy te wchodzą na rynki zagraniczne nie tylko poprzez eksport, na którą to formę umiędzynarodowienia wskazywałaby przewaga oparta na niskich kosztach pracy w krajach macierzystych, lecz także poprzez działania kapitałowe. Co ciekawe, 57% akwizycji podjętych w 1 Aguiar, M.; Bhattacharya, A.; Bradtke, T.; Cotte, P.; Dertnig, S.; Meyer, M.; Michael, D.C.; Sirkin, H., The new global challengers, Boston Consulting Group, 2006. 1

latach 1985-2000 przez firmy z listy BCG realizowana była w krajach wysokorozwiniętych. 500 000 400 000 300 000 200 000 100 000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 FDI w krajach rozwijających się FDI z krajów rozwijających się Rysunek 1 FDI w krajach rozwijających się i z krajów rozwijających się Opracowanie własne na podstawie: UNCTAD, World Investment Report 2008 2 000 000 1 500 000 1 000 000 500 000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 FDI z krajów wysokorozwiniętych FDI z krajów rozwijających się Rysunek 2 FDI z krajów wysokorozwiniętych i krajów rozwijających się Opracowanie własne na podstawie: UNCTAD, World Investment Report 2008 Klasyczne teorie internacjonalizacji w kontekście krajów rozwijających się Najbardziej kompleksową i wciąż najczęściej stosowaną podstawą teoretyczną badań nad umiędzynarodowieniem 2 jest paradygmat eklektyczny (eclectic paradigm), nazywany także modelem OLI. Zgodnie z modelem OLI, firmy posiadające pewną przewagę konkurencyjną, zwaną 2 Stoian, C.; Filippaios, F., Dunning's eclectic paradigm: a holistic, yet context specific framework for analyzing the determinants of outward FDI. Evidence from Greek investments, International Business Review, nr 17/2008, s. 349-367 2

przewagą własności (ownership advantage), transferują ją na dany rynek (location advantage) za pomocą bezpośrednich inwestycji zagranicznych (internalisation advantages). Przewaga własności, definiowana jako wyłączne posiadanie lub dostęp do szczególnego aktywa generującego przychód 3, opierać się może na zasobach takich jak aktywa trwałe, czynniki produkcji (zasoby naturalne, zasoby ludzkie, kapitał) oraz zasoby niematerialne (wiedza, marka, umiejętności organizacyjne). Paradygmat eklektyczny powstał w latach 70-tych, kiedy działania firm międzynarodowych, wywodzących się przede wszystkim z krajów Triady, dotyczyły głównie produkcji i handlu, a kluczowe zagadnienie strategii umiędzynarodowienia stanowił dylemat make-or-buy 4. Podstawę dla paradygmatu eklektycznego stanowiły badania firm z krajów wysokorozwiniętych, które dzięki wyposażeniu w zasoby, a często także dzięki przewadze wynikającej z wczesnego umiędzynarodowienia (firstmover advantage), stały się liderami tzw. pierwszej fazy globalizacji. O ile jednak model OLI tłumaczyć może umiędzynarodowienie liderów branż, takich jak IBM czy Hewlett Packard, nie wyjaśnia on, z czego wynikała zdolność do konkurowania na rynkach zagranicznych firm takich jak Samsung czy Acer 5. W kontekście klasycznych teorii umiędzynarodowienia, ekspansja firm wywodzących się z krajów wschodzących, uważanych za niedostatecznie wyposażone w zasoby finansowe i technologiczne 6, na rynki krajów bardziej rozwiniętych, wydaje się paradoksem. Powstałe w ostatnich latach interpretacje teorii eklektycznej sugerują, że umiędzynarodowienie podejmowane może być nie tylko dla wykorzystania zasobów (asset-exploiting), ale także w celu pozyskania zasobów (assetseeking) 7. Argument ten, wysuwany wcześniej przez badaczy opisujących japońskie inwestycje w Stanach Zjednoczonych 8 znalazł potwierdzenie w badaniach nad umiędzynarodowieniem firm z krajów rozwijających się 9. Część badaczy traktuje umiędzynarodowienie firm z krajów rozwijających się jako zjawisko wymagające własnej ramy teoretycznej, alternatywnej w 3 Dunning, J., The eclectic paradigm of international production: a restatement and possible extensions, Journal of International Business Studies, nr 19(1)/1988, s. 9-31. 4 Mudambi, R., International business and the eclectic paradigm: Developing the OLI Framework - book review, Journal of International Business Studies, nr 35/2004, s. 456-458. 5 Mathews, J., Dragon multinationals: new players in 21st century globalization, Asia Pacific Journal of Management, nr 23/2006, s. 5-27. 6 Yamakawa, Y., Peng, M., & Deeds, D., What drives new ventures to internationalize from emerging economies to developed economies, Entrepreneurship Theory and Practice, nr 32(1)/2008, s. 59-82. 7 Dunning, J., The eclectic paradigm as an envelope for economic and business theories of MNE activity, International Business Review, nr 9/2000. 8 Kogut, B., & Chang, J., Technological capabilities and Japanese foreign direct investments in the United States, The Review of Economics and Statistics, nr 73 (3)/1991. 9 Child, J., & Rodrigues, S., The internationalization of Chinese firms: a case of theoretical extension?, Management and Organization Review, nr 1/2005. 3

stosunku do modelu OLI, rozwiniętego w oparciu o badania firm wywodzącymi się z krajów Triady. John A. Mathews, na podstawie analizy internacjonalizacji firm chińskich, zaproponował model LLL (linkagelevarage-learning) 10, opisujący proces umiędzynarodowienia niedostatecznie wyposażonych w zasoby firm z krajów rozwijających się. Zgodnie z modelem LLL, źródłem przewagi konkurencyjnej firm międzynarodowych wywodzących się z rynków wschodzących jest globalna orientacja (global orientation), rozumiana jako koncentracja na rynkach zagranicznych w celu pozyskania zasobów. Firmy z krajów rozwijających się ograniczają ryzyko związane z procesem umiędzynarodowienia tworząc alianse czy wspólne przedsięwzięcia z partnerami zagranicznymi. Dzięki uczestnictwie w sieci relacji biznesowych, firmy pozyskują zasoby, do których nie miałyby dostępu na rynku krajowym. Wchodząc w relacje z firmami wyposażonymi w technologię czy wiedzę, firmy z krajów rozwijających się pozyskują więcej zasobów, niż ich partnerzy 11. Ta zdolność do lewarowania zasobów jest drugim elementem modelu LLL. Ostatnim elementem tego modelu jest proces uczenia się, jaki zachodzi dzięki powtarzaniu sekwencji budowania relacji i skutecznego wykorzystania zasobów. Teorie opisujące umiędzynarodowienie firm wywodzących się z gospodarek uważanych przez lata za peryferyjne traktować można jako odwrotność modelu OLI. Zgodnie z tym ostatnim, firmy wchodzą na rynki zagraniczne aby wykorzystać posiadane zasoby 12. Firmy z rynków wschodzących umiędzynarodawiają się natomiast aby pozyskać zasoby. Internacjonalizacja jest więc dla nich sposobem na pokonanie niedoborów zasobowych, a także kompensowanie braku przewagi pierwszeństwa w procesie umiędzynarodowienia działalności. Badacze sugerują, że proaktywność firm z gospodarek wschodzących, przejawiająca się w działaniach takich jak fuzje i akwizycje podejmowane w krajach wyżej rozwiniętych, pozwala im przyspieszyć proces budowania zasobów takich jak zaawansowana technologia, kompetencje menedżerskie czy rozpoznawalna marka 13. Badania nad umiędzynarodowieniem firm słabo wyposażonych w zasoby stanowią wyzwanie dla klasycznych teorii inwestycji zagranicznych. Te ostatnie postrzegając umiędzynarodowienie w sposób jako eksploatację posiadanej przewagi zasobowej na nowych rynkach, analizowały przede 10 Mathews, dz. cyt. 11 Steensma, H., Barden, J., Dhanaraj, C., Lyles, M., & Tihanyi, L., The evolution and internalization of international joint ventures in transitioning economy, Journal of International Business Studies, 39 (3)/2008, s. 491-507. 12 Meyer, K., & Peng, M., Probing theoretically into central and eastern Europe: transactions, resources and institutions, Journal of International Business Studies, nr 36(6)/2005, s. 600-621. 13 Luo, Y., & Tung, R., International expansion of emerging market enterprises: a springboard perspective, Journal of International Business Studies, 2007, s. 481-498. 4

wszystkim zdolność firmy do internacjonalizacji. Literatura na temat firm z krajów rozwijających się, wykazując, że bodźcem do ekspansji zagranicznej może być poszukiwanie zasobów (asset-seeking), kładzie nacisk na znaczenie czynników dynamicznych, związanych nie tylko ze zdolnością, lecz także z motywacją do wejścia na dany rynek geograficzny. Ciekawym zagadnieniem, analizowanym w kontekście umiędzynarodowienia firm z krajów nie należących do Triady, jest pytanie o to, co sprawia, że firmy decydują się na inwestycje w krajach mniej rozwiniętych, a jakie czynniki motywują je do ekspansji na bardziej konkurencyjne rynki krajów wyżej rozwiniętych. Badania przeprowadzone na spółkach tajwańskich, a więc w szczególnych warunkach gospodarki nowo uprzemysłowionej (newindustrialized economy), potwierdziło, że motywem umiędzynarodowienia do krajów wyżej rozwiniętych jest poszukiwanie zasobów strategicznych 14, podczas gdy umiędzynarodowienie do krajów niżej rozwiniętych wybierane było przez firmy szukające dostępu do niższych kosztów pracy. Badanie to wykazało także, że skłonność do poszukiwania zasobów w krajach wyżej rozwiniętych zależy od zdolności do absorbowania zasobów strategicznych, określoną przez dwie zmienne - wyposażenie w zasoby technologiczne oraz doświadczenie we współpracy z firmami z krajów wyżej rozwiniętych, zdobywanym poprzez licencjonowanie lub kontrakty na podwykonawstwo. Podejście procesowe i sieciowe w badaniach nad umiędzynarodowieniem Podejście procesowe (internationalization process model), wywodzące się z teorii wzrostu firmy 15 oraz teorii behawioralnej 16, mówi, że umiędzynarodowienie jest procesem inkrementalnym 17, w ramach którego firmy, z założenia dysponujące nierównym dostępem do informacji, nabywają doświadczenie w działalności zagranicznej. Model Uppsala postrzega więc umiędzynarodowienie jako proces rosnącego zaangażowania w operacje międzynarodowe 18. Kluczową zmienną w modelu Uppsala jest dystans psychiczny 19, definiowany jako zbiór czynników zakłócających przepływ informacji między firmą i rynkiem oraz utrudniających firmie zrozumienie specyfiki rynku 14 Makino, S., Lau, C., & Yeh, R., Asset-exploitation versus asset-seeking: implications for loction choice of foreign direct investment from newly industrialized economies, Journal of International Business Studies, nr 33(3)/2002, s. 403-421. 15 Penrose, E., The theory of the growth of the firm, Oxford University Press, 1995. 16 Cyert, R., & March, J., A behavioral theory of the firm, Prentice-Hall, 1963. 17 Johanson, J., & Vahlne, J.-E., The internationalization process of the firm - a model of knowledge development and increasing foreign market commitments, Journal of International Business Studies, nr 8/1977, s. 23-32. 18 Welch, L., & Luostarinen, R., Internationalization: evolution of a concept, Journal of General Management, nr 14/1988. 19 Beckerman, W., Distance and patterns of intra-european trade, The Review of Economics and Statistics, 1956. 5

zagranicznego 20. W miarę jak firma nabiera doświadczenia w działalności zagranicznej, jej zdolność do lokowania działalności w krajach odległych kulturowo, czyli w krajach o dużym dystansie psychicznym, wzrasta. Ponadto, wraz z nabywaniem doświadczenia, wzrasta zaangażowanie firmy na każdym z rynków, przesuwając się od eksportu ku kapitałowym formom umiędzynarodowienia 21. Zgodnie z modelem Uppsala, barierę nieznajomości rynku 22 pokonać można w procesie uczenia się poprzez działanie 23. Wiedza o rynku, pozwalająca ograniczyć dystans psychiczny, ma więc charakter doświadczalny. Konieczność samodzielnego uczenia się rynku sprawia, że umiędzynarodowienie jest, zgodnie z modelem Uppsala, procesem długotrwałym i inkrementalnym. Zgodnie z podejściem sieciowym, będącym rozwinięciem modelu Uppsala, pomostem między rynkiem krajowym a zagranicznym może być sieć relacji biznesowych. Sieć relacji postrzegana jest jako szczególny rodzaj zasobu niematerialnego, który łącząc firmę z otoczeniem, pozwala skrócić dystans psychiczny i przyspieszyć proces umiędzynarodowienia 24. Hipoteza o wpływie więzi społecznych na umiędzynarodowienie została zweryfikowana empirycznie 25. Badanie szybko umiędzynarodowionych firm z branży high-tech wykazało, że relacje z kluczowymi klientami zlokalizowanymi za granicą (odpowiadające, zdaniem autorów badania, strukturalnemu kapitałowi społecznemu), przyczyniając się do nabywania wiedzy o danym rynku, wpływają pozytywnie na poziom umiędzynarodowienia 26. Badania wykazały, że naśladownictwo, możliwe dzięki uczestnictwu w sieci relacji biznesowych, sprzyjało ekspansji zagranicznej koreańskich koncernów 27. Pozornie bliskie modelowi Uppsala, podejście sieciowe oferuje odmienną wizję procesu umiędzynarodowienia. Barierą w procesie internacjonalizacji nie jest dystans psychiczny, ale konieczność budowania relacji biznesowych. Kluczowym elementem modelu Uppsala są różnice kulturowe, dzielące przestrzeń konkurencyjną na wiele rynków geograficznych, między którymi występuje dystans psychiczny. Umiędzynarodowienie, polegające na pokonywaniu tego dystansu, jest 20 Johanson, Vahlne, dz. cyt. 21 Johanson, J., & Wiedersheim-Paul, F., The internationalization of the firm: four Swedish cases, Journal of Management Studies, nr 12/1975. 22 Johanson, Vahlne, dz. cyt. 23 Forgsgren, M., The concept of learning in the Uppsala internationalization process model: a critical review, International Business Review, nr 22/2002, s. 257-277. 24 Johanson, J., & Vahlne, J., Management of Foreign Market Entry, Scandinavian International Business Review, nr 1(3)/1992. 25 Hsu, C., & Zhao, H., Social ties and foreign market entry: an empirical enquiry., Management International Review, nr 47/2007. 26 Presutti, M., Knowledge acquisition and the foreign development of high-tech start-ups: a social capital approach, International Business Review, nr 16/2007, s. 23-46. 27 Guillen, M., Structural inertia, imitation and foreign expansion: South Korea firms and business groups in China, Academy of Management Journal, 45(3)/2002, s. 509-525. 6

procesem z założenia różnym od ekspansji krajowej. Podejście sieciowe koncentruje się na analizie otoczenia bliższego, z którym firma zintegrowana jest poprzez sieć relacji biznesowych. Rozwój firmy, zarówno na rynku krajowym jak i zagranicznym, postępuje w ramach tej sieci. Można więc uznać, że w podejściu sieciowym granice państw oraz dystans kulturowy przestają być istotnym elementem analizy procesu ekspansji 28. Sieci społeczne a umiędzynarodowienie firm z krajów wschodzących Zgodnie z modelem OLI, warunkiem skutecznego konkurowania na rynkach zagranicznych jest posiadanie szczególnych zasobów, zwanych przewagami własności (ownership advantages). Według modelu Uppsala, umiędzynarodowienie postępuje stopniowo, wraz z nabywaniem wiedzy o rynkach zagranicznych. Żaden z tych modeli nie wydaje się adekwatny do analizy umiędzynarodowienia firm z krajów rozwijających się. Po pierwsze, firmy z krajów takich jak Chiny, Indie czy Brazylia, są generalnie słabo wyposażone w zasoby marketingowe, czy technologiczne, uważane za główne źródła przewag własności. Po drugie, stosunkowo szybkie umiędzynarodowienie tych firm, nie jest zgodne z inkrementalną wizją zdobywania wiedzy o rynkach zagranicznych, oferowaną przez model Uppsala. Badania sugerują, że czynnikiem zdolnym do kompensowania braku zasobów technologicznych czy marketingowych, a także braku doświadczenia w działaniu na rynkach zagranicznych może być uczestnictwo w sieciach społecznych (social networks). Zasoby (obecne i potencjalne) dostępne dzięki uczestnictwu w sieci określane są mianem kapitału społecznego 29. Sieci społeczne mogą mieć charakter formalnych więzów biznesowych, takich jak alianse strategiczne, czy relacje między dostawcą i odbiorcą, a także nieformalnych, osobistych relacji, opartych na zaufaniu. 1) Podwykonawstwo Firmy z krajów rozwijających się mogą także budować swoje strategie międzynarodowe w oparciu o korzyści ze współpracy z działającymi w ich krajach macierzystych firmami zagranicznymi. Współpraca między firmami z krajów rozwijających się a firmami z krajów zachodnich dotyczyć może podwykonawstwa. Wyróżnić można dwa rodzaje podwykonawstwa: Original Equipment Manufacturing (OEM) polega na outsourcingu całego procesu produkcyjnego, mającym na celu obniżkę kosztów pracy i uwolnienie kapitału. Firma podzlecająca produkcję na zewnątrz, określana jako OEM (original equipment manufacturer), koncentruje się 28 Johanson, J., & Vahlne, J., Business relationship learning and commitment in the internationalization process, Journal of International Entrepreneurship, nr 1/2003, s. 83-101. 29 Nahapiet, J.; Ghoshal, S., Social capital, intellectual capital, and the organizational advantage, Academy of Management Review, 23(2)/1998, s. 242-266. 7

wówczas na działaniach wzbogacających wartość produktu pracach badawczo-rozwojowych, tworzeniu nowych produktów, marketingu 30. Original Design Manufacturing (ODM) w kontraktach tego typu podwykonawca nie tylko wytwarza, ale również projektuje produkty, które następnie komercjalizowane są przez zleceniobiorcę właściciela marki. Wraz z nabywaniem doświadczenia w podwykonawstwie, firmy z krajów rozwijających się zyskują zasoby pozwalające im na stworzenie własnej marki. Original Brand Manufacturing (OBM) polega na tym, że firma projektuje, produkuje, a następnie sprzedaje produkty pod własną marką. Na tym etapie wsparcie firmy zachodniej zleceniodawcy nie jest już potrzebne. Dzięki kontraktom na podwykonawstwo firmy z krajów rozwijających się zyskują reputację i korzyści skali. Dzięki uczestnictwie w aliansach i wspólnych przedsięwzięciach lokalne firmy uzyskują natomiast dostęp do ukrytej, praktycznej wiedzy. Zasoby pozyskane dzięki współpracy z partnerami zagranicznymi mogą być następnie wykorzystywane w kolejnych etapach procesu umiędzynarodowienia. Tego rodzaju strategię zastosowała meksykańska sieć supermarketów Grupo Gigante, która dzięki wspólnym przedsięwzięciom z siecią Carrefour pozyskała kompetencje menedżerskie pozwalając jej skutecznie konkurować z Wal-Martem, początkowo na rynku meksykańskim, a następnie także w Stanach Zjednoczonych. Badacze sugerują, że wzrostowi konkurencyjności międzynarodowej firm z krajów rozwijających się sprzyja nie tylko współpraca, lecz także rywalizacja z firmami zagranicznymi wchodzącymi na ich rynki macierzyste 31. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Chinach, Indiach, Chile, czy Brazylii sprzyjały zatem umiędzynarodowieniu firm wywodzących się z tych rynków. Badania sugerują, że firmy działające w warunkach nasilonej konkurencji na rynkach macierzystych umiędzynarodawiają się nie tylko po to, by mieć dostęp do nowych rynków zbytu, lecz także w poszukiwaniu zasobów, pozwalających im zwiększyć konkurencyjność na rynku krajowym 32 (Yiu, Lau, & Bruton, 2007). Relacje firm z krajów rozwijających się i ich zachodnich partnerów oparte są zazwyczaj na współkonkurowaniu (coopetition), czyli jednoczesnej współpracy i rywalizacji. Indyjska firma farmaceutyczna Ranbaxy prowadzi prace badawczo-rozwojowe wspólnie z GlaxoSmithKline, z firmą Merck współpracuje w zakresie prób klinicznych, a z Terumo w zakresie produkcji i sprzedaży sprzętu do dializowania. Jednocześnie Ranbaxy konkuruje z 30 Arrunada, B., & Vazquez, X., When your contract manufacturer becomes your competitor, Harvard Business Review, nr September/2006, s. 135-144. 31 Luo, Y., & Tung, R., International expansion of emerging market enterprises: a springboard perspective, Journal of International Business Studies, 2007, s. 481-498. 32 Yiu, Lau, & Bruton, dz. cyt. 8

GlaxoSmithKline w Europie, z Terumo w Japonii, a z Merckiem w Stanach Zjednoczonych 33. Meksykański producent pralek i lodówek Mabe, dzięki serii umówi joint-venture z General Electric, pozyskał technologie, które następnie pozwoliły mu skutecznie konkurować z GE na amerykańskim rynku. Aby chronić się przed konkurencją ze strony firm z krajów rozwijających się, zachodni partnerzy udzielają często licencji na produkcję przeznaczoną na rynek krajowy. Na takich zasadach turecki Arcelik korzystał z licencji GE i Bosch-Siemens. Jednocześnie, na zasadach OEM, firma produkowała sprzęt marki Whirpool, z przeznaczeniem na rynek europejski. Firma zobowiązała się do niesprzedawania na rynku europejskim podobnych produktów. Aby zintensyfikować swoje działania za granicą, Arcelik prowadził w latach 90-tych własne prace badawczo-rozwojowe, które doprowadziły do powstania bardziej efektywnych kosztowo rozwiązań technologicznych. Obecnie należąca do tureckiego producenta marka Beko obecna jest na wielu rynkach europejskich, w tym w Polsce, gdzie zajmuje 5% rynku białych dóbr 34. 2) Alianse strategiczne z firmami z krajów wysokorozwiniętych Firmy z krajów rozwijających się borykają się z niedoborami zasobowymi, utrudniającymi konkurowanie na rynkach zagranicznych. Przyczyną tych problemów może być: Niedobór środków finansowych, związany z wczesną fazą rozwoju rynków kapitałowych, Luka technologicznej w stosunku do krajów wysokorozwiniętych, Brak wiedzy menedżerskiej, Niska reputacji lokalnych firm na rynkach zagranicznych, Alianse strategiczne, będące często stosowaną strategią wejścia na rynki zagraniczne, pozwalają ich uczestnikom dzielić się ryzykiem i zasobami 35. Dla firm z krajów rozwijających się alianse strategiczne mogą być sposobem na kompensowanie niedoborów zasobowych. Badania potwierdzają, że firmy z krajów rozwijających się kierują się w wyborze partnerów w aliansach strategicznych innymi kryteriami niż firmy z krajów wysokorozwiniętych 36. Do zasobów szczególnie cenionych przez firmy z krajów rozwijających się należą zasoby finansowe oraz 33 Luo, Tung, dz. cyt. 34 Bonaglia, F., Goldstein, A., & Mathews, J., Accelerated internationalization by emerging market's multinationals:the case of white goods sector, Journal of World Business, nr 42/2007. 35 Hitt, M.A.; Dacin, M.T.; Levitas, E.; Arreglem J.L.; Borza, A., Partner selection in emerging and developed market context, Academy of Management Journal, nr 43 (3)/2000, s. 449-467 36 Ibid. 9

technologiczne. Ponadto, firmy te poszukują partnerów o wysokiej reputacji, co może wynikać z chęci podnoszenia własnej wiarygodności. 3) Relacje w kraju pochodzenia Istotną rolę w procesie umiędzynarodowienia odgrywają także relacje budowane w kraju pochodzenia. W przypadku firm z rynków wschodzących, szczególne znaczenie w procesie umiędzynarodowienia mają relacje z krajowymi instytucjami takimi jak rząd, banki, uniwersytety czy izby handlowe 37. Badania wykazują, że w umiędzynarodowieniu firm chińskich istotną rolę odgrywało wsparcie administracji państwowej 38. W krajach rozwijających się, w których formalne wsparcie instytucjonalne jest często niewystarczające, istotną rolę odgrywają także relacje nieformalne. Typową dla kultury chińskiej formą takich relacji jest guanxi, definiowane jako nieformalne więzi między dwoma stronami, zakładających wzajemną lojalność i świadczenie sobie przysług 39. Guanxi funkcjonują w różnych sferach życia i mogą mieć charakter rodzinny, przyjacielski, polityczny, biznesowy. Podstawą guanxi może być: Wspólna identyfikacja społeczna, wynikająca z tego samego miejsca urodzenia, wspólnej szkoły, czy miejsca pracy. Wspólny znajomy, z którym obie strony są w relacji guanxi Wyrażenie intencji lub obietnicy przyszłej współpracy, przez osoby nie związane tradycyjnymi relacjami. Ten rodzaj guanxi staje się coraz bardziej popularny, w miarę wzrostu mobilności chińskiego społeczeństwa. Badania wykazują, że uczestnictwo w guanxi ma pozytywny wpływ na wyniki chińskich małych i średnich przedsiębiorstw podejmujących ekspansję zagraniczną 40. Dzięki relacjom z innymi podmiotami działającymi w kraju pochodzenia firmy zyskują dostęp do informacji i korzystają z cudzych doświadczeń zdobytych na rynkach zagranicznych. 37 Yiu, D., Lau, C., & Bruton, G., International Venturing by emerging economy firms: the effects of rirm capabilities, home country networks, and corporate entrepreneurship, Journal of International Business Studies, nr 38(4)/2007, s. 519-540. 38 Cai, K., Outward foreign direct investment: a novel dimension of China's integration into the regional and global economy, China Quarterly, nr 160/1999, s. 856-880. 39 Chen, X.-P., & Chen, C., On the intricacies of the chinese guanxi development, Asia Pacific Journal of Management, nr 21(3)/2004, s. 305-324. 40 Zhou, L., Wu, W., & Luo, X., Internationalization and the performance of born-global SMEs: the mediating role of social networks, Journal of International Business Studies, 2007, s. 673-690. 10

Poniższa tabela podsumowuje typy relacji zawieranych przez firmy z krajów rozwijających się. Tabela 1 Typy relacji zawieranych przez firmy z krajów rozwijających się Rodzaj relacji Podwykonawstwo na zasadach OEM lub ODM Alianse z partnerami zagranicznymi Uczestnictwo w sieciach relacji w kraju (np. guanxi) Partner w relacji Korzyści dla procesu umiędzynarodo wienia Zagraniczny zleceniodawca Pozyskanie technologii budowanie przewag własności (ownership advantages) Źródło: opracowanie własne Podsumowanie Zagraniczny partner Firmy krajowe, administracja rządowa Pozyskanie zasobów Pozyskanie finansowych i technologicznych oraz reputacji informacji rynkach zagranicznych, wsparcie administracji krajowej Umiędzynarodowienie firm z krajów rozwijających się stanowi fenomen trudny do wytłumaczenia za pomocą tradycyjnych teorii internacjonalizacji. Firmy z krajów takich jak Chiny, Indie czy Brazylia, niedostatecznie wyposażone w zasoby finansowe i technologiczne, nie posiadające długoletniego doświadczenia w działaniu za granicą, skutecznie konkurują na rynkach światowych. Paradoks umiędzynarodowienia firm z krajów rozwijających się może tłumaczyć uczestnictwo w sieciach społecznych. Dzięki podwykonawstwu, aliansom strategicznym oraz relacjom budowanym na rynkach lokalnych, firmy z krajów rozwijających się pozyskują zasoby wykorzystywane następnie w procesie umiędzynarodowienia. Podejście sieciowe wydaje się zatem szczególnie adekwatną ramą teoretyczną do dalszych badań nad strategiami umiędzynarodowienia firm z krajów rozwijających się. Literatura 1. Aguiar, M.; Bhattacharya, A.; Bradtke, T.; Cotte, P.; Dertnig, S.; Meyer, M.; Michael, D.C.; Sirkin, H., The new global challengers, Boston Consulting Group, 2006. 2. Arrunada, B., & Vazquez, X., When your contract manufacturer becomes your competitor, Harvard Business Review, nr September/2006, s. 135-144. 3. Beckerman, W., Distance and patterns of intra-european trade, The Review of Economics and Statistics, 1956. o 11

4. Bonaglia, F., Goldstein, A., & Mathews, J., Accelerated internationalization by emerging market's multinationals:the case of white goods sector, Journal of World Business, nr 42/2007. 5. Cai, K., Outward foreign direct investment: a novel dimension of China's integration into the regional and global economy, China Quarterly, nr 160/1999, s. 856-880. 6. Chen, X.-P., & Chen, C., On the intricacies of the chinese guanxi development, Asia Pacific Journal of Management, nr 21(3)/2004, s. 305-324. 7. Child, J., & Rodrigues, S., The internationalization of Chinese firms: a case of theoretical extension?, Management and Organization Review, nr 1/2005. 8. Cyert, R., & March, J., A behavioral theory of the firm, Prentice-Hall, 1963. 9. Dunning, J., The eclectic paradigm as an envelope for economic and business theories of MNE activity, International Business Review, nr 9/2000. 10. Dunning, J., The eclectic paradigm of international production: a restatement and possible extensions, Journal of International Business Studies, nr 19(1)/1988, s. 9-31. 11. Forgsgren, M., The concept of learning in the Uppsala internationalization process model: a critical review, International Business Review, nr 22/2002, s. 257-277. 12. Guillen, M., Structural inertia, imitation and foreign expansion: South Korea firms and business groups in China, Academy of Management Journal, 45(3)/2002, s. 509-525. 13. Hitt, M.A.; Dacin, M.T.; Levitas, E.; Arreglem J.L.; Borza, A., Partner selection in emerging and developed market context, Academy of Management Journal, nr 43 (3)/2000, s. 449-467 14. Hsu, C., & Zhao, H., Social ties and foreign market entry: an empirical enquiry., Management International Review, nr 47/2007. 15. Johanson, J., & Vahlne, J., Business relationship learning and commitment in the internationalization process, Journal of International Entrepreneurship, nr 1/2003, s. 83-101. 16. Johanson, J., & Vahlne, J., Management of Foreign Market Entry, Scandinavian International Business Review, nr 1(3)/1992. 17. Johanson, J., & Vahlne, J.-E., The internationalization process of the firm - a model of knowledge development and increasing foreign market commitments, Journal of International Business Studies, nr 8/1977, s. 23-32. 18. Johanson, J., & Wiedersheim-Paul, F., The internationalization of the firm: four Swedish cases, Journal of Management Studies, nr 12/1975. 12

19. Kogut, B., & Chang, J., Technological capabilities and Japanese foreign direct investments in the United States, The Review of Economics and Statistics, nr 73 (3)/1991. 20. Luo, Y., & Tung, R., International expansion of emerging market enterprises: a springboard perspective, Journal of International Business Studies, 2007, s. 481-498. 21. Luo, Y., & Tung, R., International expansion of emerging market enterprises: a springboard perspective, Journal of International Business Studies, 2007, s. 481-498. 22. Makino, S., Lau, C., & Yeh, R., Asset-exploitation versus assetseeking: implications for loction choice of foreign direct investment from newly industrialized economies, Journal of International Business Studies, nr 33(3)/2002, s. 403-421. 23. Mathews, J., Dragon multinationals: new players in 21st century globalization, Asia Pacific Journal of Management, nr 23/2006, s. 5-27. 24. Meyer, K., & Peng, M., Probing theoretically into central and eastern Europe: transactions, resources and institutions, Journal of International Business Studies, nr 36(6)/2005, s. 600-621. 25. Mudambi, R., International business and the eclectic paradigm: Developing the OLI Framework - book review, Journal of International Business Studies, nr 35/2004, s. 456-458. 26. Nahapiet, J.; Ghoshal, S., Social capital, intellectual capital, and the organizational advantage, Academy of Management Review, 23(2)/1998, s. 242-266. 27. Penrose, E., The theory of the growth of the firm, Oxford University Press, 1995. 28. Presutti, M., Knowledge acquisition and the foreign development of high-tech start-ups: a social capital approach, International Business Review, nr 16/2007, s. 23-46. 29. Steensma, H., Barden, J., Dhanaraj, C., Lyles, M., & Tihanyi, L., The evolution and internalization of international joint ventures in transitioning economy, Journal of International Business Studies, 39 (3)/2008, s. 491-507. 30. Stoian, C.; Filippaios, F., Dunning's eclectic paradigm: a holistic, yet context specific framework for analyzing the determinants of outward FDI. Evidence from Greek investments, International Business Review, nr 17/2008, s. 349-367 31. Welch, L., & Luostarinen, R., Internationalization: evolution of a concept, Journal of General Management, nr 14/1988. 32. Yamakawa, Y., Peng, M., & Deeds, D., What drives new ventures to internationalize from emerging economies to developed economies, Entrepreneurship Theory and Practice, nr 32(1)/2008, s. 59-82. 33. Yiu, D., Lau, C., & Bruton, G., International Venturing by emerging economy firms: the effects of rirm capabilities, home country 13

networks, and corporate entrepreneurship, Journal of International Business Studies, nr 38(4)/2007, s. 519-540. 34. Zhou, L., Wu, W., & Luo, X., Internationalization and the performance of born-global SMEs: the mediating role of social networks, Journal of International Business Studies, 2007, s. 673-690. 14