Opracowanie w części zostało opublikowane w pracy zbiorowej Polskie szkolnictwo wyższe. Stan, uwarunkowania, perspektywy, Wydawnictwo UW, Warszawa 2009, s. 47-77 oraz w Strategii rozwoju szkolnictwa wyższego: 2010-2020. Projekt środowiskowy, Wydawnictwo UW, Warszawa 2009, http://www.frp.org.pl/pliki/strategiaii.pdf; http://www.frp.org.pl/pliki/strategiai.pdf 5.1. Powiązania: uczelnia-otoczenie i rola uczelni jako kreatorów społeczeństwa wiedzy i gospodarki opartej na wiedzy Krzysztof Leja (wersja 5 lipca 2009 r.) 1. Tło Autorzy raportu OECD o polskim szkolnictwie wyższym twierdzą, że jest ono całościowo zorientowane do wewnątrz i zapatrzone w przeszłość: procesy, w ramach których jest zarządzane, jak też wartości i kultura, z której się wywodzą te procesy mają charakter wewnętrzny i (...) instytucjonalny, w przeciwieństwie do orientacji na potrzeby społeczne. 1 Powiązania uczelni z otoczeniem systemowym w roku 1983 dostrzegł Burton Clark 2, proponując trójkąt koordynacji, (rys.1). Jon File i Harry de Boer 3 szczegółowo opisali trójkat Clarka, natomiast Ben Jongbloed podkreślił znaczenie, jakie mają sprzężenia pomiędzy uniwersytetem, państwem i rynkiem 4. Zmiana relacji uczelni z otoczeniem wiąże się z transformacją uniwersytetów 5, która dotyczy wszystkich obszarów ich aktywności. Wyrazem tej zmiany jest tzw. trzecia misja uniwersytetu, która odnosi się bezpośrednio do budowania relacji uczelni z otoczeniem i dotyczy stwarzania warunków sprzyjających przedsiębiorczości pracowników oraz studentów a także komercjalizacji technologii 6. 2. Ewolucja relacji uniwersytet-otoczenie Wspomniane relacje zmieniały się w czasie: od nadzoru i określania przez państwo relacji, które ilustruje trójkąt Clarka, przez pozorną niezależność trzech głównych aktorów i traktowanie odkrywania wiedzy jako wartości autotelicznej, do modelu opisywanego przez potrójną helisę 7, obrazującą ścisły wzajemny związek uniwersytetu z otoczeniem. Z tym ostatnim pojmowaniem 1 Fulton O. i inni, Raport OECD na temat szkolnictwa wyższego. Polska, OECD 2007, s.77. 2 B.R.Clark, The higher education system. Academic Organization in Cross - National Perspective, University of California Press, 1983. 3 J.File, H.de Boer, Governance and management in higher education, http://www.skvc.lt/files/cheps/he_governance_and_mgt_intro.ppt [5.03.2007]. 4 B.Jongbloed, Marketisation in Higher Education, Clark Triangle and the Essential Ingredients of Markets, Higher Education Quarterly 2003, vol.57, No.2. 5 Konieczność zmian w uniwersytetach europejskich podkreślają Richard Lambert i Nick Butler, autorzy raportu pt. The future of European Universities. Renaissance or decay? Jako zasadnicze słabości podają: niedofinansowanie, exodus utalentowanych pracowników akademickich, nieefektywny system zarządzania, rozproszenie środków. oraz iluzoryczne bezpłatne kształcenie. Autorzy raportu uważają, że znaczna część nauczycieli akademickich zakłada, że nadchodzące zmiany nie nastąpią zbyt szybko i zastaną ich już w wieku emerytalnym. 6 Bonaccorsi A., Daraio C.,(2007), Universities and strategic knowledge creation, Edward Elgar Publishing, Inc., Northhampton; Wissema J.G., op.cit., Etzkovitz H., Leydesdorff L., 1997, Universities and the global knowledge economy. A triple helix of university-industry-government relations, Pinter, London and Washinghton; Williams P.J., (2007), Valid knowledge: the economy and the academy, Higher Education, vol.54, s.511-523, 7 Etzkovitz H., Leydesdorff L., 1997, Universities and the global knowledge economy. A triple helix of universityindustry-government relations, Pinter, London and Washinghton.
roli współczesnej uczelni, zbieżna jest koncepcja uniwersytetu III generacji 8 zaproponowana przez J.Wissema 9. Autor tej koncepcji podkreśla, że rozwój uczelni będzie zależał od zdolności przekształcania się w międzynarodowe centra transferu technologii 10. Oznaczać to w praktyce będzie tworzenie wokół uniwersytetów tzw. karuzeli know-how, grupujących różne instytucje naukowo-badawcze, finansowe, konsultingowe i inne niezbędne dla wspierania technostaterów 11. Zdaniem Wissemy uczelnie (techniczne, lecz nie tylko) mają dwie drogi: przekształcać się w międzynarodowe centra transferu technologii lub sprowadzić swoją rolę do lokalnych graczy, którzy też są potrzebni na rynku edukacyjnym. 3. Wartość dodana efektem symbiotycznego związku uczelnia - otoczenie Uniwersytety jako generatory wiedzy ewoluują w kierunku organizacji otwartych na potrzeby otoczenia a jednocześnie kreujących je. Ścisły, wzajemny związek uczelni z otoczeniem, jest niezbędny. Otoczenie systemowe uczelni ma słuszne aspiracje, aby w szerszym niż dotychczas stopniu wpływać na instytucje akademickie. Można przy tym dostrzec zmianę układu odniesienia tworzenia wartości dodanej przez uniwersytet 12. W modelu tradycyjnym tworzenia wartości główna uwaga jest zwrócona na popyt i podaż usług oferowanych przez uczelnię, w nowym modelu uwaga koncentruje się na indywidualnym kliencie i zaproszeniu go do współtworzenia oferty uczelni. Takie podejście w praktyce urzeczywistnia się w uczelniach, w których aktywne są konwenty i rady społeczne. Ważne jest, aby przy tym uszanować autonomię uczelni i wolności akademickie. Dlatego właśnie rozważając ewolucję relacji uczelnia - otoczenie warto zastanowić się, czy otwarcie uczelni na otoczenie, nie odbywa się kosztem utraty krytycznej roli wobec otoczenia, któremu mają służyć. 4. Konkluzja Relacje uczelnia - otoczenie systemowe ulegają i będą ulegać zmianom. Jest to praktyczne urzeczywistnienie idei potrójnej helisy Etzkovitza oraz koncepcji mode 2 Gibbonsa. Otoczenie polskich uniwersytetów powinno mieć znacznie większy niż obecnie wpływ na realizację misji uczelni, dlatego, że jest za nią współodpowiedzialne. Aby tak się stało, zdaniem autora opracowania, na szczeblu systemowym należy: włączyć przedstawicieli pracodawców do PKA, aby poszerzyć ocenę jakości kształcenia o kryteria pozaakademickie (w dziedzinach, gdzie jest to możliwe), włączyć przedstawicieli otoczenia systemowego do RGSzW, aby umożliwić im kształtowanie przyszłości systemu szkolnictwa wyższego (postulowane również przez OECD), zrezygnować z próby narzucenia obowiązku tworzenia konwentów i rad społecznych w uczelniach, gdyż zapis taki będzie martwy, motywować uczelnie do konsumpcji stosownych zapisów ustawy prawo o szkolnictwie wyższym a w przypadku zmian prawa, poszerzać autonomię uczelni i uczynić ją proporcjonalną do wymiernych efektów współpracy z otoczeniem. 8 W odróżnieniu od średniowiecznego uniwersytetu I generacji i humboldtowskiego - II generacji. 9 Wissema J., (2005), Technostarterzy. Dlaczego i jak?, PARP, Warszawa. 10 Ibidem, s.40. 11 Studenci i nauczyciele akademiccy każdego typu uczelni, którzy chcą założyć własną firmę naukową lub technologiczną oraz przedsiębiorcy, którzy starają się wprowadzić nową koncepcję, technologię lub pomysł na rynek por. Wissema J., op.cit., s.10. 12 Prahalad C.K., Ramaswamy V., Przyszłość konkurencji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005.
natomiast na szczeblu instytucjonalnym należy Bibliografia promować i motywować pracowników do podejmowania interdyscyplinarnych inicjatyw badawczych i edukacyjnych we współpracy z otoczeniem, promować inicjatywy studentów, absolwentów i pracowników do tworzenia technostraterów i komercjalizacji technologii, doceniać efekty badań stosowanych na równi z efektami badań podstawowych, wprowadzić obowiązek konsultowania propozycji programów kształcenia z przedstawicielami pracodawców oraz organizacji zawodowych (por. raport OECD). Dotyczyć to powinno kształcenia na I stopniu studiów. [1] Bonaccorsi A., Daraio C., (2007), Universities and strategic knowledge creation, Edward Elgar Publishing, Inc., Northhampton. [2] Clark B.R., (1983), The higher education system. Academic Organization in Cross - National Perspective, University of California Press. [3] Etzkovitz H., Leydesdorff L., (1997), Universities and the global knowledge economy. A triple helix of university-industry-government relations, Pinter, London and Washinghton. [4] File J, de Boer H., Governance and management in higher education, National Seminar hosted by the Lithuanian Centre for Quality Assessment in Higher Education, Vilnius, 2.09.2005 http://www.skvc.lt/files/cheps/he_governance_and_mgt_intro.ppt[5.03.2007]. [5] Fulton O, Santiago P., Edquist Ch., El-Khawas E., Hackl E., (2007), Raport OECD na temat szkolnictwa wyższego. Polska, Warszawa. [6] Jongbloed J., Marketisation in Higher Education, Clark Triangle and the Essential Ingredients of Markets, Higher Education Quarterly 2003, vol.57, No.2. [7] Kwiatkowski S., Szkoły wyższe - przykład organizacji nieinteligentnych [w:] Tworzenie organizacji, Wydawnictwo WSPiZ im L. Koźmińskiego, s.233. [8] Lambert R, Butler N., (2006), The future of European Universities. Renaissance or decay?, Centre for European Reform, London, http://www.cer.org.uk/pdf/p_67x_universities_decay_3.pdf [25.06.2009] [9] Prahalad C.K., Ramaswamy V., (2005), Przyszłość konkurencji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. [10] Williams P.J., (2007), Valid knowledge: the economy and the academy, Higher Education, vol.54, s.511-523. [11] Wissema J., (2005), Technostarterzy. Dlaczego i jak?, PARP, Warszawa.
Zał.1. Streszczenie opracowania Powiązania: uczelnia-otoczenie i rola uczelni jako kreatorów społeczeństwa wiedzy i gospodarki opartej na wiedzy Krzysztof Leja (wersja 5 lipca.2009 r.) 1. W opracowaniu przedstawiono istotę relacji uczelni z otoczeniem, ilustrując ją trójkątem koordynacji Clarka (uniwersytet państwo - rynek). Pytanie, gdzie umieścić polski system szkolnictwa wyższego i w którym kierunku powinien on zmierzać? 2. Pokazano ewolucję relacji uczelni z otoczeniem, wiążąc ją z urzeczywistnianiem idei potrójnej helisy Etzkovitza i Leydesdorffa oraz modelem uniwersytetu III generacji Wissemy. Podkreślono, że współpraca uczelni z otoczeniem jest koniecznością i powinna przynosić korzyść wszystkim partnerom. Takie podejście (otwarcie się uczelni) jest wyjściem naprzeciw oczekiwaniom społecznych a także jest zbieżne z uwagami zgłoszonymi w raporcie OECD o polskim szkolnictwie wyższym z 2007 roku. 3. Zestawiono tradycyjny (uczelnia jako generator wiedzy tworzący wartość) i nowy model tworzenia wartości, w którym istotne znaczenie ma współudział uczelni w generowaniu wiedzy oraz rozwijanie interakcji pomiędzy uczelnią a jej interesariuszami. Uznano, że podobnie jak w biznesie, instytucje akademickie powinny przyjmować nowy model tworzenia wartości. Wymaga to przede wszystkim elastyczności antycypacyjnej uczelni a nie jedynie dostosowywania się uczelni do oczekiwań otoczenia. 4. Podkreślono, że warunkiem koniecznym doskonalenia relacji uniwersytet-otoczenie nie jest zmiana regulacji prawnych, gdyż prawo o szkolnictwie wyższym nie zostało skonsumowane, choć regulacje te z pewnością wymagają doskonalenia i uaktualnienia do aktualnych i przyszłych wyzwań. 5. Zaproponowano zmiany: a. na poziomie systemu szkolnictwa wyższego polegające na: i. włączeniu przedstawicieli otoczenia uczelni do organów przedstawicielskich (RGSzW), zapewniając im wpływ na kluczowe decyzje dotyczące szkolnictwa wyższego ii. włączeniu w/w do PKA, rozszerzając ocenę jakości kształcenia o kryteria pozaakademickie (np. badanie losów absolwentów na rynku pracy), iii. promowaniu zmian w uczelniach, sprzyjających budowaniu relacji z otoczeniem, które umożliwiają obecne przepisy prawne. b. na poziomie instytucjonalnym polegające na: i. promowaniu i stwarzaniu mechanizmów motywacyjnych zachęcających do podejmowania inicjatyw badawczych i edukacyjnych we współpracy z otoczeniem sprzyjające komercjalizacji technologii,
ii. docenianiu efektów badań stosowanych na równi z efektami badań podstawowych, iii. wprowadzeniu obowiązku konsultowania propozycji programów kształcenia z przedstawicielami pracodawców.