SPRAWOZDANIE RADY MINISTRÓW

SPRAWOZDANIE RADY MINISTRÓW Z WYKONYWANIA ORAZ O SKUTKACH STOSOWANIA W ROKU 2013 USTAWY Z DNIA 7 STYCZNIA 1993 R. O PLANOWANIU RODZINY, OCHRONIE PŁODU LUDZKIEGO I WARUNKACH DOPUSZCZALNOŚCI PRZERYWANIA CIĄŻY (Dz. U. Nr 17, poz. 78, z późn. zm.) WARSZAWA 2015 r. 1

Spis treści SPIS TREŚCI... 2 WSTĘP... 4 ROZDZIAŁ I. PODSTAWOWE INFORMACJE O ROZWOJU DEMOGRAFICZNYM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ ORAZ INFORMACJE EPIDEMIOLOGICZNE... 5 1.1. Rozwój demograficzny Rzeczypospolitej Polskiej 5 1.2. Urodzenia i dzietność kobiet 6 1.3. Zgony, zgony niemowląt, umieralność okołoporodowa płodów i noworodków 8 1.4. Informacje na temat noworodków pozostawionych w szpitalu ze względów innych niż zdrowotne 11 ROZDZIAŁ II. OGÓLNE POSTANOWIENIA USTAWY... 12 2.1. Kształcenie i wychowanie młodzieży 12 2.1.1. Wsparcie w systemie oświaty... 25 2.2. Świadoma prokreacja 26 2.3. Opieka medyczna nad płodem i kobietą w ciąży 27 2.4. Badania prenatalne 30 2.5. Pomoc materialna, socjalna oraz prawna 31 2.5.1. Świadczenia rodzinne... 32 2.5.2 Infrastruktura społeczna na rzecz dziecka i rodziny... 33 2.5.3. Pomoc społeczna... 34 2.5.4. System wspierania rodziny i pieczy zastępczej... 36 2.5.5. Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie... 38 2.6. Uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem 38 2.7. Wsparcie w ramach systemu ubezpieczeń społecznych 433 2.8. Uprawnienia bezrobotnych związane z rodzicielstwem 45 2.9. Zabiegi przerywania ciąży 46 ROZDZIAŁ III. DZIAŁANIA PODJĘTE W CELU REALIZACJI USTAWY... 48 3.1. Kształcenie i wychowanie młodzieży oraz doskonalenie nauczycieli 48 3.1.1. Udział uczniów w zajęciach edukacyjnych Wychowanie do życia w rodzinie... 48 3.1.2. Dokształcanie i doskonalenie nauczycieli... 51 3.2. Dostęp do metod i środków służących świadomej prokreacji 53 3.3. Działania podejmowane w opiece medycznej nad płodem i kobietą w ciąży 55 3.3.1. Umowy zawarte przez Narodowy Fundusz Zdrowia... 55 2

3.3.2. Programy zdrowotne w zakresie planowania rodziny, świadomego macierzyństwa oraz opieki medycznej nad kobietą w ciąży... 60 3.3.3. Opieka nad kobietą ciężarną i dzieckiem zakażonym wirusem HIV i chorymi na AIDS... 63 3.3.4. Działania w zakresie zdrowia kobiet w ciąży oraz matek z dziećmi, w tym działania w obszarze zapobiegania, diagnostyki i leczenia FAS/FASD... 70 3.4. Badania prenatalne... 73 3.5. Działania podejmowane w ramach pomocy materialnej, socjalnej oraz prawnej 777 3.5.1. System świadczeń rodzinnych... 777 3.5.2. System pomocy społecznej... 77 3.5.3. Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie... 78 3.5.4. System wspierania rodziny i pieczy zastępczej... 80 3.5.5. Wsparcie w ramach systemu ubezpieczeń społecznych... 80 3.5.6. Uprawnienia bezrobotnych związane z rodzicielstwem... 822 3.5.7. Infrastruktura społeczna na rzecz dziecka i rodziny... 855 3.6. Uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem 888 3.7. Zabiegi przerywania ciąży według przyczyn 911 ROZDZIAŁ IV. DZIAŁANIA PODJĘTE W CELU RESPEKTOWANIA PRZEPISÓW USTAWY... 955 4.1. Działania podejmowane przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości 955 4.2. Działania podejmowane przez Rzecznika Praw Pacjenta 100 4.3. Działania podejmowane przez Naczelny Sąd Lekarski i Okręgowe Sądy Lekarskie 1055 3

WSTĘP Obowiązek sporządzania Sprawozdania wynika z art. 9 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78, z późn. zm.), zgodnie z którym, Rada Ministrów jest zobowiązana do corocznego przedstawiania do dnia 31 lipca Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej sprawozdania z wykonywania ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. oraz o skutkach jej stosowania. Sprawozdanie w sposób szczegółowy opisuje działania podejmowane w danym roku przez Radę Ministrów w zakresie realizacji ww. ustawy. Sprawozdanie zostało podzielone na cztery części. W pierwszej części zostały omówione podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Rzeczypospolitej Polskiej oraz informacje epidemiologiczne. W drugiej części zostały zaprezentowane ogólne postanowienia ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży. W kolejnej części przedstawiono jakie działania w 2013 r. zostały podjęte w celu realizacji przedmiotowej ustawy. W ostatniej części podjęto problem respektowania przepisów ustawy. Sprawozdanie Rady Ministrów za 2013 r. przygotowano na podstawie informacji, danych statycznych i opinii uzyskanych od: - Ministra Edukacji Narodowej, - Ministra Pracy i Polityki Społecznej, - Ministra Sprawiedliwości, - Ministra Spraw Wewnętrznych, - Ministra Zdrowia, - Prokuratury Generalnej, - Rzecznika Praw Pacjenta, - Naczelnego Sądu Lekarskiego, - Narodowego Funduszu Zdrowia, - Głównego Urzędu Statystycznego, - Krajowego Centrum ds. AIDS, - Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, - Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia. 4

ROZDZIAŁ I. Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Rzeczypospolitej Polskiej oraz informacje epidemiologiczne 1.1. Rozwój demograficzny Rzeczypospolitej Polskiej Wykres nr 1. Ruch naturalny ludności i saldo migracji zagranicznych ludności w latach 1990 2013 tys. osób 800 Przyrost naturalny Urodzenia żywe Zgony Saldo migracji 700 600 500 400 300 200 100 0-100 Źródło: Główny Urząd Statystyczny W 2013 r. odnotowano ujemny przyrost naturalny ludności przede wszystkim w wyniku mniejszej niż w poprzednim roku liczby urodzeń, przy jednoczesnym wzroście liczby zgonów (szczególnie w I kwartale 2013 r.). Liczba urodzeń była mniejsza od liczby zgonów o prawie 18 tys. osób; współczynnik przyrostu naturalnego (liczony na 1000 ludności) wyniósł -0,5 (w 2012 r. był dodatni, ale bliski 0 podobnie jak w końcu ubiegłego stulecia, natomiast w 1990 r. wyniósł ponad 4 ). Drugim elementem powodującym spadek liczby ludności jest ujemne (w całym okresie powojennym) saldo migracji zagranicznych na pobyt stały, którego wielkość w 2013 r. wyniosła prawie -20 tys. (w 2012 r. było to -6,6 tys.). Ubytek liczby ludności Polski miał miejsce także w latach 1997-2007 liczba ludności zmniejszyła się wówczas o prawie 179 tys. osób. Bezpośrednią przyczyną był wtedy także 5

spadek liczby urodzeń przy prawie nieistotnych zmianach w liczbie zgonów oraz ujemnym saldzie migracji zagranicznych definitywnych (na pobyt stały). Największy ubytek liczby ludności odnotowano w 2006 r. o 32 tys. osób (tempo ubytku wyniosło minus 0,08%); spadek ten miał miejsce przede wszystkim w wyniku zwiększonej emigracji na pobyt stały. 1.2. Urodzenia i dzietność kobiet W 2013 r. zarejestrowano 369 576 urodzeń żywych. Współczynnik urodzeń wyniósł 9,6 (wobec 10,0 w 2012 r.) i był o 10 pkt. niższy niż w 1983 r. Już w końcu ubiegłego stulecia liczba urodzeń powinna rosnąć jako naturalna konsekwencja wzrostu urodzeń w latach 70-tych, a następnie wyżu demograficznego z pierwszej połowy lat 80-tych, tj. w związku wejściem w wiek najwyższej płodności urodzonych wówczas kobiet. Tymczasem obserwowano głęboką depresję urodzeniową, która trwała aż do 2003 r. (urodziło się wówczas 351,1 tys. dzieci - najmniej w całym okresie powojennym). W latach 2004-2009 liczba urodzeń wzrosła do prawie 418 tys., był to wzrost spowodowany w dużej mierze realizacją urodzeń odłożonych, ale także odnotowano zwiększenie liczby i odsetka urodzeń drugich i kolejnych. W efekcie znacząco zwiększyła się liczba matek w wieku 30-40 lat, przy czym wzrost liczby matek w tym wieku dotyczył głównie rodzin zamieszkałych w miastach. Kolejne cztery lata przyniosły spadek liczby urodzeń. Wykres nr 2. Urodzenia żywe w latach 1946-2013 - falowanie demograficzne w tys. 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 1946 1952 1958 1964 1970 1976 1982 1988 1994 2000 2006 2013 Źródło: Główny Urząd Statystyczny 6

Obecnie liczba urodzeń jest o prawie połowę niższa w stosunku do wielkości rejestrowanych podczas ostatniego wyżu demograficznego (np. w 1983 r. zarejestrowano ponad 723 tys. urodzeń). Niska liczba urodzeń nie gwarantuje już od ponad 20 lat - prostej zastępowalności pokoleń. W 2012 r. współczynnik dzietności wyniósł niespełna 1,3, co oznacza, że na 100 kobiet w wieku rozrodczym (15-49 lat) przypadało ok. 130 urodzonych dzieci. Od lat 90. XX w. jego wartość kształtuje się poniżej 2, podczas gdy wielkość optymalna - określana jako korzystna dla stabilnego rozwoju demograficznego to 2,1-2,15 (tj. gdy w danym roku na 100 kobiet w wieku 15-49 lat przypada średnio 210-215 urodzonych dzieci). Zapoczątkowane w latach 90. ubiegłego wieku przemiany demograficzne spowodowały przesunięcie najwyższej płodności kobiet z grupy wieku 20-24 lata do grupy 25-29 lat, a także znaczący wzrost płodności w grupie wieku 30-34 lata. W konsekwencji nastąpiło podwyższenie (w szczególności w minionych 10 latach) mediany wieku kobiet rodzących dziecko, która w 2013 r. wyniosła 29,2 lat wobec 26,1 lat w 2000 r. (w 1990 r. niewiele mniej, bo 26 lat). Zwiększył się także w tym okresie średni wiek urodzenia pierwszego dziecka z 23,7 w 2000 r. do 27,2 lat, tj. o ponad 3 lata (w 1990 r. wynosił 23 lata). Wykres 3. Urodzenia żywe według wieku matki w latach 1990-2013 40 lat i więcej 35-39 2013 30-34 25-29 2010 2000 1990 20-24 19 lat i mniej % 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Źródło: Główny Urząd Statystyczny 7

Tabela nr 1. Urodzenia żywe w latach 2012 i 2013 według wieku matki wg GUS 2012 r. 2013 r. Różnica 15 lat i mniej 342 286-56 16 945 886-59 17 2 469 2 271-198 18 4 692 4 278-414 Razem 8 448 7 721-727 Źródło: Główny Urząd Statystyczny 1.3. Zgony, zgony niemowląt, umieralność okołoporodowa płodów i noworodków Zgodnie z danymi GUS w 2013 r. zmarło ponad 387 312 osób, tj. o ponad 2 tys. więcej niż w 2012 r.; współczynnik umieralności wyniósł 10,1 (wobec 10,0 w 2012 r.). W ogólnej liczbie osób zmarłych prawie 53% to mężczyźni. W latach 1992-1998 był obserwowany systematyczny spadek umieralności; od 1999 r. nastąpił jej wzrost - rejestrowano ok. 360-380 tys. zgonów rocznie. Także w ostatnich latach liczba zgonów rosła, ale tempo tego wzrostu nie było znaczące. W 2013 r. nieprzerwanie był obserwowany trend malejącej umieralności niemowląt. W 2013 r. zarejestrowano 1 684 zgonów dzieci w wieku poniżej 1. roku życia (o ok. 100 mniej niż przed rokiem). Współczynnik wyrażający liczbę zgonów niemowląt na 1000 urodzeń żywych wyniósł 4,6 (podobnie jak w 2012 r., 8,1 w 2000 r. i 19,3 w 1990 r.). Z ogólnej liczby zmarłych niemowląt ponad 70% umiera przed ukończeniem pierwszego miesiąca życia (w okresie noworodkowym), w tym ponad połowa w okresie pierwszego tygodnia życia. Przyczyną ponad 52% zgonów niemowląt są choroby i stany okresu okołoporodowego, czyli powstające w trakcie trwania ciąży matki i w okresie pierwszych 6 dni życia noworodka, kolejne 36% zgonów stanowią wady rozwojowe wrodzone, a pozostałe są powodowane chorobami nabytymi w okresie niemowlęcym lub urazami. Jednocześnie brak jest danych, czy istnienie tych wrodzonych wad rozwojowych, które mogły być rozpoznane w wyniku badań prenatalnych, zostało zdiagnozowane oraz czy w każdym przypadku badania takie były przeprowadzone. W skali europejskiej w świetle dostępnych danych (Eurostat) współczynnik ten w 2012 r. wahał się od 1,6 (w Słowenii) do 11,6 (w Turcji). Ze względu na brak 8

informacji ze wszystkich krajów Unii Europejskiej ostatnia dostępna wartość współczynnika umieralności niemowląt obejmuje 2012 r. i dla 27 krajów wynosi 3,8. 1 Główny Urząd Statystyczny wskazuje, że podobnie jak ogólny współczynnik zgonów niemowląt także współczynnik umieralności okołoporodowej (urodzenia martwe i zgony niemowląt w wieku 0-6 dni na 1000 urodzeń żywych i martwych) wykazuje tendencję spadkową; w 2013 r. kształtował się na poziomie ok. 6,0 ; na początku tego stulecia wynosił prawie 10, zaś na początku lat 90-tych prawie 20. W skali europejskiej w świetle dostępnych danych (Eurostat) współczynnik ten w 2011 r. wynosił 9,7 na Łotwie, 1,4 w Szwecji. Współczynnik umieralności noworodków (tj. niemowląt przed ukończeniem pierwszego miesiąca życia) wyniósł w Polsce w 2012 r. 3,3. W tym samym okresie w skali europejskiej oscylował on w granicach 0,7 w Islandii, 1,3 w Norwegii, 1,73 w Szwecji oraz 4,7 w Rumunii. 2 Ostatnia dostępna wartość tego wskaźnika dla krajów Unii Europejskiej obejmuje 2010 r. i wynosi 2,7. Wykres nr 4. Zgony niemowląt na 1000 urodzeń żywych w latach 1950-2013 Źródło: Główny Urząd Statystyczny 1 Ostatnie dostępne w Eurostat odnoszą się do 2012 r. 2 Dane za 2012 r. są ostatnimi dostępnymi danymi w zakresie współczynnika umieralności noworodków. Źródło danych: Eurostat. 9

Tabela nr 2. Urodzenia, zgony niemowląt, współczynnik umieralności okołoporodowej w 2013 r. według województw WOJEWÓDZTWA ogółem Urodzenia żywe w tym martwe Zgony niemowląt ogółem w tym w wieku 0-6 dni Współczynnik umieralności okołoporodowej OGÓŁEM 370962 369576 1386 1684 846 6,0 Dolnośląskie 25914 25805 109 132 71 6,9 Kujawsko-pomorskie 19926 19853 73 88 56 6,5 Lubelskie 19810 19738 72 90 40 5,7 Lubuskie 9780 9737 43 55 28 7,3 Łódzkie 22501 22420 81 105 54 6,0 Małopolskie 34406 34307 99 131 58 4,6 Mazowieckie 55611 55400 211 214 119 5,9 Opolskie 8271 8227 44 35 13 6,9 Podkarpackie 20445 20373 72 92 50 6,0 Podlaskie 10650 10619 31 49 29 5,6 Pomorskie 24052 23938 114 103 50 6,8 Śląskie 42993 42829 164 218 93 6,0 Świętokrzyskie 10744 10720 24 52 28 4,8 Warmińsko-mazurskie 13670 13624 46 80 41 6,4 Wielkopolskie 36715 36561 154 163 82 6,4 Zachodniopomorskie 15474 15425 49 77 34 5,4 Źródło: Główny Urząd Statystyczny Tabela nr 3. Umieralność okołoporodowa w 2013 r. według województw Ogółem Miasta Wieś Ogółem Miasta Wieś WOJEWÓDZTWA w liczbach bezwzględnych współczynniki umieralności okołoporodowej OGÓŁEM 2013 2232 1247 985 6,0 5,8 6,3 Dolnośląskie 180 121 59 6,9 6,9 7,1 Kujawsko-pomorskie 129 77 52 6,5 6,9 5,9 Lubelskie 112 42 70 5,7 4,7 6,4 Lubuskie 71 42 29 7,3 7,1 7,6 Łódzkie 135 75 60 6,0 5,5 6,8 Małopolskie 157 69 88 4,6 4,4 4,7 Mazowieckie 330 197 133 5,9 5,5 6,6 Opolskie 57 35 22 6,9 8,4 5,4 Podkarpackie 122 45 77 6,0 5,6 6,2 Podlaskie 60 34 26 5,6 5,3 6,1 Pomorskie 164 85 79 6,8 5,9 8,1 Śląskie 257 198 59 6,0 6,1 5,7 Świętokrzyskie 52 12 40 4,8 2,8 6,3 10

Warmińsko-mazurskie 87 50 37 6,4 6,7 5,9 Wielkopolskie 236 117 119 6,4 6,2 6,7 Zachodniopomorskie 83 48 35 5,4 4,9 6,3 Źródło: Główny Urząd Statystyczny 1.4. Informacje na temat noworodków pozostawionych w szpitalu ze względów innych niż zdrowotne W 2013 r. zarejestrowano 847 przypadków pozostawienia noworodków w szpitalu ze względów innych niż zdrowotne. Liczba ta zmalała o 174 w stosunku do 2012 r. Brakuje natomiast informacji o przyczynach pozostawiania noworodków przez matki. Należy także zaznaczyć, że brak jest danych, które pozwalałyby stwierdzić, ile noworodków zostało pozostawionych przez rodziców będących obywatelami innych krajów, jak również danych dotyczących liczby noworodków pozostawionych przez matki poza szpitalami. Liczbę noworodków pozostawionych w szpitalu ze względów innych niż zdrowotne na przestrzeni lat 2005-2013 obrazuje tabela nr 4. Tabela nr 4. Noworodki pozostawione w szpitalu ze względów innych niż zdrowotne w latach 2005-2013 Rok 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Liczba pozostawionych noworodków 1 013 825 720 775 726 798 758 1 021 847 Źródło: Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia 11

ROZDZIAŁ II. OGÓLNE POSTANOWIENIA USTAWY 2.1. Kształcenie i wychowanie młodzieży Zgodnie z art. 4 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży do podstawy programowej kształcenia ogólnego określonej rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół 3 zostały wprowadzone treści dotyczące wiedzy o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz o metodach i środkach świadomej prokreacji. Treści te są realizowane m.in. w ramach zajęć wychowanie do życia w rodzinie, w klasach V i VI szkół podstawowych, w gimnazjach, zasadniczych szkołach zawodowych, liceach ogólnokształcących, liceach profilowanych i w klasach I-III techników, w tym specjalnych, dla dzieci i młodzieży, publicznych i niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych. Zagadnienia z zakresu edukacji seksualnej są zawarte ponadto w podstawie programowej przyrody, biologii, wychowania fizycznego, natomiast aspekty etyczne, społeczne i prawne zostały uwzględnione w podstawie programowej wiedzy o społeczeństwie oraz etyki. Podstawa programowa edukacji wczesnoszkolnej, uwzględniając wiek, potrzeby edukacyjne i wrażliwość uczniów, zawiera zagadnienia dotyczące przynależności do rodziny oraz relacji między najbliższymi i powinności wobec nich. Sposób realizacji zajęć wychowanie do życia w rodzinie określa rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 12 sierpnia 1999 r., w sprawie sposobu nauczania szkolnego oraz zakresu treści dotyczących wiedzy o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji zawartych w podstawie programowej kształcenia ogólnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 395). Podstawa programowa ujmuje cele oraz treści nauczania przedmiotu wychowanie do życia w rodzinie w sposób uwzględniający wiek, potrzeby edukacyjne, możliwości 3 Edukacja seksualna w polskim systemie oświaty jest realizowana zgodnie z obowiązująca, począwszy od roku szkolnego 2009/2010 nową podstawą programową określoną rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17), zastąpionym rozporządzeniem z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. poz. 977). 12

poznawcze oraz wrażliwość uczniów na danym etapie edukacyjnym. Realizacja treści programowych zajęć powinna stanowić spójną całość z pozostałymi działaniami wychowawczymi i profilaktycznymi szkoły, a w szczególności wspierać wychowawczą rolę rodziny, promować integralne ujęcie ludzkiej seksualności, kształtować postawy prorodzinne, prozdrowotne i prospołeczne. W każdym roku szkolnym przed przystąpieniem do realizacji zajęć wychowanie do życia w rodzinie nauczyciel prowadzący wraz z wychowawcą klasy przeprowadza co najmniej jedno spotkanie informacyjne z rodzicami uczniów niepełnoletnich oraz z uczniami pełnoletnimi. Nauczyciel jest obowiązany przedstawić pełną informację o celach i treściach realizowanego programu nauczania, podręcznikach szkolnych oraz środkach dydaktycznych. Za przeprowadzenie spotkań jest odpowiedzialny dyrektor szkoły. Kwestie związane z programami nauczania są uregulowane w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 21 czerwca 2012 r. w sprawie dopuszczania do użytku w szkole programów wychowania przedszkolnego i programów nauczania oraz dopuszczania do użytku szkolnego podręczników (Dz. U. poz. 752). Rozporządzenie to stanowi, że program nauczania dopuszcza do użytku w danej szkole dyrektor szkoły na wniosek nauczyciela. Zaproponowany przez nauczyciela program nauczania może być dopuszczony do użytku w danej szkole, jeżeli zawiera treści zgodne z treściami nauczania określonymi w podstawie programowej kształcenia ogólnego. Uczniowie mają obowiązek uczęszczania na zajęcia wychowanie do życia w rodzinie, jeżeli ich rodzice, prawni opiekunowie, bądź sami pełnoletni uczniowie nie zgłoszą dyrektorowi szkoły w formie pisemnej rezygnacji z udziału w zajęciach. Pisemnie sformułowana rezygnacja z udziału w zajęciach wychowanie do życia w rodzinie sprzyja podejmowaniu przez rodziców lub prawnych opiekunów uczniów przemyślanych decyzji w tej sprawie. Zajęcia nie podlegają ocenie i nie mają wpływu na promocję ucznia do klasy programowo wyższej, ani na ukończenie szkoły przez ucznia. Na realizację zajęć w szkołach publicznych przeznaczono w szkolnym planie nauczania, w każdym roku szkolnym, dla uczniów poszczególnych klas, po 14 godzin, w tym 5 godzin z podziałem na grupy dziewcząt i chłopców. Zajęcia są organizowane w oddziałach albo też w liczących nie więcej niż 28 uczniów grupach międzyoddziałowych. W szkołach niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych, przeznaczono liczbę godzin nie mniejszą niż liczba godzin przewidziana dla szkół publicznych. Treści dotyczące wiedzy o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej 13

oraz o metodach i środkach świadomej prokreacji określone są w podstawie programowej kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. Treści nauczania dotyczące szeroko rozumianej ludzkiej seksualności zostały wyodrębnione w celach ogólnych oraz w treściach nauczania wymaganiach szczegółowych przedmiotu wychowanie do życia w rodzinie, a ponadto, w treściach nauczania przedmiotów takich jak: przyroda, biologia, wychowanie fizyczne oraz etyka. Treści te są więc realizowane w ramach różnych zajęć edukacyjnych. Poniżej przedstawione zostały przykładowe zagadnienia z zakresu edukacji seksualnej zawarte w podstawie programowej. Podstawa programowa - wychowanie do życia w rodzinie II etap edukacyjny (klasy IV-VI szkoły podstawowej) Cele kształcenia wymagania ogólne: Ukazywanie wartości rodziny w życiu osobistym człowieka oraz pomoc w przygotowaniu się do zrozumienia i akceptacji przemian okresu dojrzewania. Treści nauczania wymagania szczegółowe: 1. Podstawowe funkcje rodziny z podkreśleniem miejsca dziecka w rodzinie. 2. Przekaz wartości i tradycji w rodzinie, wspólne świętowanie, spędzanie wolnego czasu. 3. Więź rodzinna, związki uczuciowe i inne relacje w rodzinie; konflikty i ich rozwiązywanie. 4. Macierzyństwo i ojcostwo; podstawowa wiedza dotycząca budowy i funkcjonowania układu rozrodczego człowieka. 5. Ciąża, rozwój płodu, poród, przyjęcie dziecka jako nowego członka rodziny. 6. Różnice i podobieństwa między chłopcami i dziewczętami; identyfikacja z własną płcią; akceptacja i szacunek dla ciała. 7. Zmiany fizyczne i psychiczne okresu dojrzewania; zróżnicowane, indywidualne tempo rozwoju. 8. Higiena okresu dojrzewania. 9. Prawo człowieka do intymności i ochrona tego prawa; postawy asertywne. 10. Istota koleżeństwa i przyjaźni, wzajemny szacunek, udzielanie sobie pomocy, współpraca, empatia. 11. Mass media zasady i kryteria wyboru czasopism, książek, filmów i programów telewizyjnych. 12. Instytucje działające na rzecz dziecka i rodziny. 13. Odpowiedzialność za własny rozwój; samowychowanie. 14

III Etap edukacyjny (gimnazjum) Cele kształcenia wymagania ogólne: I. Okazywanie szacunku innym ludziom, docenianie ich wysiłku i pracy, przyjęcie postawy szacunku wobec siebie; wnoszenie pozytywnego wkładu w życie swojej rodziny. II. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie wartości służących osobowemu rozwojowi; kierowanie własnym rozwojem, podejmowanie wysiłku samowychowawczego zgodnie z uznawanymi normami i wartościami; poznawanie, analizowanie i wyrażanie uczuć; rozwiązywanie problemów i pokonywanie trudności okresu dorastania. III. Znajomość organizmu ludzkiego i zachodzących w nim zmian oraz akceptacja własnej płciowości; przyjęcie integralnej wizji ludzkiej seksualności; umiejętność obrony własnej intymności i nietykalności seksualnej oraz szacunek dla ciała innej osoby. IV. Korzystanie ze środków przekazu w sposób selektywny, umożliwiający obronę przed ich destrukcyjnym oddziaływaniem. V. Umiejętność korzystania z systemu poradnictwa dla dzieci i młodzieży. Treści nauczania wymagania szczegółowe: 1. Rozwój człowieka: faza prenatalna, narodziny, faza niemowlęca, wczesnodziecięca, przedpokwitaniowa, dojrzewania, młodości, wieku średniego, wieku późnego. Życie jako fundamentalna wartość. 2. Budowa prawidłowych relacji z rodzicami. Konflikt pokoleń; przyczyny i sposoby rozwiązywania konfliktów. Odpowiedzialność wszystkich za atmosferę panującą w rodzinie. Rodzina niepełna. 3. Rola autorytetów w życiu człowieka. 4. Relacje międzyosobowe i ich znaczenie. Przyjaźń, zakochanie, miłość; pierwsze fascynacje, miłość platoniczna, miłość młodzieńcza, miłość dojrzała. 5. Zachowania asertywne. 6. Podstawowe informacje o rozwoju seksualnym człowieka: tożsamość płciowa: kobiecość i męskość. 7. Dojrzewanie. Rozumienie i akceptacja kryteriów dojrzałości biologicznej, psychicznej i społecznej. 8. Problemy i trudności okresu dojrzewania (napięcia seksualne, masturbacja), sposoby radzenia sobie z nimi, pomoc w rozeznaniu sytuacji wymagających porady lekarza lub innych specjalistów. 15

9. Różnice w rozwoju psychoseksualnym dziewcząt i chłopców; postawy i wzajemne oczekiwania. 10. Zagrożenia okresu dojrzewania: presja seksualna, uzależnienia, pornografia, prostytucja nieletnich. 11. Główne funkcje płciowości: wyrażanie miłości, budowanie więzi i rodzicielstwo. 12. Inicjacja seksualna; związek pomiędzy aktywnością seksualną a miłością i odpowiedzialnością; dysfunkcje związane z przedmiotowym traktowaniem człowieka w dziedzinie seksualnej. Ryzyko związane z wczesną inicjacją. 13. Kształtowanie i akceptacja tożsamości płciowej. Możliwości pomocy w pokonywaniu trudności związanych z tożsamością płciową. 14. Płodność wspólną sprawą kobiety i mężczyzny. 15. Planowanie rodziny. Metody rozpoznawania płodności. Antykoncepcja aspekt zdrowotny, psychologiczny i etyczny. 16. Infekcje przenoszone drogą płciową. AIDS: drogi przenoszenia zakażenia, profilaktyka, aspekt społeczny. 17. Wartości związane z seksualnością człowieka: męskość, kobiecość, miłość, małżeństwo, rodzicielstwo. Znaczenie odpowiedzialności w przeżywaniu własnej płciowości oraz budowaniu trwałych i szczęśliwych więzi. 18. Wpływ sposobu spędzania wolnego czasu (w tym korzystania ze środków masowego przekazu) na człowieka. IV etap edukacyjny (szkoła ponadgimnazjalna) Realizowany jest tylko zakres podstawowy Cele kształcenia wymagania ogólne: I. Pogłębianie wiedzy związanej z funkcjami rodziny, miłością, przyjaźnią, pełnieniem ról małżeńskich i rodzicielskich, seksualnością człowieka i prokreacją; umiejętność podejmowania odpowiedzialnych decyzji dotyczących wyboru drogi życiowej, małżeństwa i rodziny. II. Rozwijanie umiejętności rozwiązywania problemów związanych z okresem dojrzewania, dorastania i wyborem drogi życiowej; umiejętność świadomego kreowania własnej osobowości. III. Uzyskanie przez uczniów lepszego rozumienia siebie i najbliższego otoczenia; umiejętność poszukiwania i udzielania odpowiedzi na pytania: Kim jest człowiek? Jakie są jego cele i zadania życiowe? Jaki jest sens życia? 16

IV. Przyjęcie pozytywnej postawy wobec życia ludzkiego, osób niepełnosprawnych i chorych; przygotowanie, na podstawie wiedzy i wykształconych umiejętności, do poszanowania godności życia ludzkiego i dojrzałego funkcjonowania w rodzinie. V. Znajomość podstawowych zasad postępowania w sferze ludzkiej płciowości i płodności; kształtowanie postaw prozdrowotnych, prospołecznych i prorodzinnych. Treści nauczania wymagania szczegółowe: 1. Tożsamość i wielowymiarowość człowieka. Poczucie sensu życia. 2. Komunikacja interpersonalna, asertywność, techniki negocjacji, empatia. 3. Tolerancja wobec odmienności kulturowych, etnicznych, religijnych, seksualnych. 4. Rozwój psychoseksualny człowieka w kolejnych fazach życia. 5. Dojrzewanie: rozumienie i akceptacja kryteriów dojrzałości biologicznej, psychicznej i społecznej. Problemy okresu dojrzewania i sposoby radzenia sobie z nimi. 6. Wartości i pojęcia związane z płciowością człowieka: męskość, kobiecość, miłość, rodzina, rodzicielstwo. Znaczenie odpowiedzialności w przeżywaniu własnej płciowości i budowaniu emocjonalnych więzi. Role kobiet i mężczyzn a panujące stereotypy. 7. Inicjacja seksualna, jej uwarunkowania i następstwa. Argumenty biomedyczne, psychologiczne i moralne za opóźnianiem wieku inicjacji seksualnej. 8. Istota seksualności człowieka i jej aspekty. Integracja seksualna. 9. Komplementarność płci wzajemne dopełnianie się płci w sferach fizycznej, psychicznej, emocjonalnej i społecznej. Rozumienie, akceptacja i szacunek dla osób płci odmiennej. 10. Istota, rodzaje i etapy rozwoju miłości. Różnice w przeżywaniu miłości. 11. Metody rozpoznawania płodności. 12. Metody i środki antykoncepcji. Sposoby ich działania i zasady doboru. 13. Choroby przenoszone drogą płciową i zapobieganie im. AIDS: profilaktyka, aspekt społeczny i etyczny, chory na AIDS w rodzinie. 14. Trudności w osiąganiu tożsamości płciowej, możliwości pomocy. 15. Normy zachowań seksualnych. Przemoc i przestępstwa seksualne; możliwości zapobiegania, sposoby obrony. Informacja o ośrodkach pomocy psychologicznej, medycznej i prawnej. 16. Przygotowanie do małżeństwa. Problemy wierności, zaufania i dialogu. 17. Małżeństwo: jego fazy; trudności i konflikty oraz sposoby ich rozwiązywania; wartość małżeństwa. Macierzyństwo i ojcostwo. Przygotowanie do ról rodzicielskich. Adopcja. Bezdzietność. 17

18. Przebieg i higiena ciąży. Rozwój prenatalny dziecka. Szkoła rodzenia, poród i naturalne karmienie. Rola rodziców w okresie oczekiwania na narodziny dziecka, w czasie porodu i po narodzinach. 19. Funkcje rodziny, ze szczególnym uwzględnieniem wychowania dzieci w rodzinie. Znaczenie prawidłowych postaw rodzicielskich dla rozwoju dziecka. Samotne rodzicielstwo. 20. Nieplanowana ciąża; sposoby szukania pomocy w sytuacjach trudnych. 21. Aborcja jako zagrożenie dla zdrowia psychicznego i fizycznego aspekty: prawny, medyczny i etyczny. 22. Konflikty w rodzinie i ich przyczyny. Sposoby rozwiązywania konfliktów. 23. Przemoc w rodzinie. Wykorzystywanie seksualne. Profilaktyka. Możliwości uzyskiwania pomocy. 24. Zagrożenia życia społecznego: alkoholizm, narkomania, agresja, sekty, pornografia. 25. Prawodawstwo dotyczące rodziny. Zawarcie małżeństwa, separacja, rozwód. Prawa i obowiązki małżonków i rodziców, prawa dziecka. Obowiązki państwa wobec rodziny. 26. Człowiek wobec niepełnosprawności, starości, choroby, umierania i śmierci, w tym w aspekcie życia rodzinnego. 27. Poradnictwo młodzieżowe i rodzinne w Polsce. Zagadnienia z zakresu edukacji seksualnej zawarte w podstawie programowej pozostałych przedmiotów takich jak: przyroda, biologia, wychowanie fizyczne oraz etyka: II etap edukacyjny Przyroda Organizm człowieka. Uczeń: podaje nazwy układów narządów budujących organizm człowieka: układ kostny, oddechowy, pokarmowy, krwionośny, rozrodczy, wskazuje na planszy główne narządy tych układów: (układ rozrodczy żeński jajniki, jajowody, macica, pochwa i układ rozrodczy męski jądra, nasieniowody, prącie); wymienia podstawowe funkcje poznanych układów człowieka; rozpoznaje i nazywa, na podstawie opisu, fotografii lub rysunku, etapy rozwoju człowieka (zarodkowy i płodowy, okres noworodkowy, niemowlęcy, poniemowlęcy, przedszkolny, szkolny, wieku dorosłego, starości); opisuje zmiany zachodzące w organizmach podczas dojrzewania płciowego. 18

Etyka Cele kształcenia - wymagania ogólne: Kształtowanie refleksyjnej postawy wobec człowieka, jego natury, powinności moralnych oraz wobec różnych sytuacji życiowych. Dostrzeganie różnorodności postaw i zachowań ludzi. Treści nauczania - wymagania szczegółowe Poznawanie siebie, dostrzeganie cech indywidualnych własnych i najbliższych osób. Człowiek jako osoba; godność człowieka. Przyjmowanie odpowiedzialności za siebie. III etap edukacyjny Biologia Cele kształcenia wymagania ogólne Znajomość różnorodności biologicznej i podstawowych procesów biologicznych. Uczeń opisuje, porządkuje i rozpoznaje organizmy, wyjaśnia zjawiska i procesy biologiczne zachodzące w wybranych organizmach i w środowisku, przedstawia i wyjaśnia zależności między organizmem a środowiskiem, wskazuje ewolucyjne źródła różnorodności biologicznej. Znajomość uwarunkowań zdrowia człowieka. Uczeń analizuje związek pomiędzy własnym postępowaniem a zachowaniem zdrowia (prawidłowa dieta, aktywność ruchowa, badania profilaktyczne) oraz rozpoznaje sytuacje wymagające konsultacji lekarskiej; rozumie znaczenie krwiodawstwa i transplantacji narządów. Treści nauczania wymagania szczegółowe: Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Tkanki, narządy, układy narządów. Uczeń opisuje hierarchiczną budowę organizmu człowieka (tkanki, narządy, układy narządów); opisuje budowę, funkcje i współdziałanie poszczególnych układów: ruchu, pokarmowego, oddechowego, krążenia, wydalniczego, nerwowego, dokrewnego i rozrodczego. Rozmnażanie i rozwój. Uczeń przedstawia budowę i funkcje narządów płciowych (męskich i żeńskich) oraz rolę gamet w procesie zapłodnienia; opisuje etapy cyklu miesiączkowego kobiety; przedstawia przebieg ciąży i wyjaśnia wpływ różnych czynników na prawidłowy rozwój zarodka i płodu; 19

przedstawia cechy i przebieg fizycznego, psychicznego i społecznego dojrzewania człowieka; przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób przenoszonych drogą płciową. Stan zdrowia i choroby. Uczeń wymienia najważniejsze choroby człowieka wywoływane przez wirusy, bakterie, protisty i pasożyty zwierzęce oraz przedstawia zasady profilaktyki tych chorób; w szczególności przedstawia drogi zakażenia się wirusami HIV, HBV i HCV oraz HPV, zasady profilaktyki chorób wywoływanych przez te wirusy oraz przewiduje indywidualne i społeczne skutki zakażenia; Wychowanie fizyczne Cele kształcenia wymagania ogólne: Dbałość o sprawność fizyczną, prawidłowy rozwój, zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne oraz zrozumienie związku aktywności fizycznej ze zdrowiem, w szczególności: umiejętność oceny własnej sprawności fizycznej i przebiegu rozwoju fizycznego w okresie dojrzewania. Treści nauczania wymagania szczegółowe Bezpieczna aktywność fizyczna i higiena osobista. Uczeń wyjaśnia wymogi higieny wynikające ze zmian zachodzących w organizmie w okresie dojrzewania. Etyka Cele kształcenia wymagania ogólne: Kształtowanie refleksyjnej postawy wobec człowieka, jego natury, powinności moralnych oraz wobec różnych sytuacji życiowych. Podjęcie odpowiedzialności za siebie i innych oraz za dokonywane wybory moralne; rozstrzyganie wątpliwości i problemów moralnych zgodnie z przyjętą hierarchią wartości i dobrem wspólnym. Treści nauczania - wymagania szczegółowe: Człowiek jako osoba; natura i godność człowieka. Rola i znaczenie sumienia w ocenie moralnej i dla wewnętrznego rozwoju człowieka. Główne problemy współczesnej etyki. IV etap edukacyjny Biologia zakres rozszerzony Treści nauczania wymagania szczegółowe 20

Wirusy. Uczeń wymienia najważniejsze choroby wirusowe człowieka (WZW typu A, B i C, AIDS, zakażenie HPV, grypa, odra, świnka, różyczka, ospa wietrzna, polio, wścieklizna) i określa drogi zakażenia wirusami oraz przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób wirusowych. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Hierarchiczna budowa organizmu człowieka (tkanki, narządy, układy narządów). Uczeń przedstawia układy narządów człowieka oraz określa ich podstawowe funkcje, wykazuje cechy budowy narządów będące ich adaptacją do pełnionych funkcji; przedstawia powiązania strukturalne i funkcjonalne między narządami w obrębie poszczególnych układów oraz między układami. Homeostaza organizmu człowieka. Uczeń określa czynniki wpływające na zaburzenie homeostazy organizmu (stres, szkodliwe substancje, w tym narkotyki, nadużywanie leków i niektórych używek, biologiczne czynniki chorobotwórcze); wymienia przyczyny schorzeń poszczególnych układów (pokarmowy, oddechowy, krwionośny, nerwowy, narządy zmysłów) i przedstawia zasady profilaktyki w tym zakresie. Układ odpornościowy. Uczeń opisuje elementy układu odpornościowego człowieka; przedstawia reakcję odpornościową humoralną i komórkową, swoistą i nieswoistą; opisuje sytuacje, w których występuje niedobór odporności (immunosupresja po przeszczepach, AIDS itd.) i przedstawia związane z tym zagrożenia; Układ rozrodczy. Uczeń charakteryzuje przebieg dojrzewania fizycznego człowieka; przedstawia budowę i funkcje żeńskich i męskich narządów płciowych; analizuje przebieg procesu spermatogenezy i oogenezy; przedstawia przebieg cyklu menstruacyjnego; przedstawia fizjologię zapłodnienia. Rozwój człowieka. Uczeń opisuje metody wykorzystywane w planowaniu rodziny; wyjaśnia istotę badań prenatalnych oraz podaje przykłady sytuacji, w których warto z nich skorzystać; opisuje przebieg kolejnych faz rozwoju zarodka i płodu, z uwzględnieniem roli łożyska, oraz wyjaśnia wpływ różnych czynników na prawidłowy przebieg ciąży; przedstawia etapy ontogenezy człowieka (od narodzin po starość). 21

Wychowanie fizyczne Cele kształcenia wymagania ogólne: Przygotowanie do aktywności fizycznej przez całe życie oraz ochrona i doskonalenie zdrowia własnego oraz innych, w szczególności: stosowanie w życiu codziennym zasad prozdrowotnego stylu życia; umiejętności sprzyjające zapobieganiu chorobom i doskonaleniu zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego. Treści nauczania wymagania szczegółowe: Edukacja zdrowotna. Uczeń wyjaśnia, na czym polega samobadanie i samokontrola zdrowia oraz dlaczego należy poddawać się badaniom profilaktycznym w okresie całego życia; omawia przyczyny i skutki stereotypów i stygmatyzacji osób chorych psychicznie i dyskryminowanych (np. żyjących z HIV/AIDS). Etyka zakres podstawowy Cele kształcenia - wymagania ogólne: Rozwijanie wrażliwości moralnej; umiejętność lepszego poznania siebie i rozwijania własnej tożsamości. Kształtowanie rozpoznawania wartości moralnych oraz zdolności odróżniania dobra od zła; dokonywanie trafnej oceny moralnej podejmowanych działań w życiu osobistym, w grupie, szkole, społeczności lokalnej; umiejętność dokonywania etycznej analizy i oceny działań i decyzji własnych i innych w świetle wartości moralnych i tworzenia hierarchii wartości. Podjęcie samokontroli i pracy nad sobą; przyjmowanie odpowiedzialności za słowa i czyny. Treści nauczania - wymagania szczegółowe: Etyka a pozostałe dyscypliny filozoficzne i nauki szczegółowe. Moralność, etos, prawo, obyczaje i styl życia. Prawo moralne, imperatyw moralny, w tym prawo naturalne. Dekalog jako podstawa życia moralnego. Problem relatywizmu moralnego i sposoby jego przezwyciężania. Nienaruszalne prawa istoty ludzkiej. Wymiar moralny życia człowieka. Zdolność rozpoznawania wartości i powszechne dążenie do dobra. Świadomość moralna. Rola sumienia w prawidłowym rozwoju wewnętrznym. Sądy i oceny moralne. Przykłady patologii w zakresie świadomości moralnej. Problem manipulacji. Obecność dobra i zła we współczesnej kulturze. 22

Ponadto na I i II etapie edukacyjnym obejmującym klasy I-III i IV-VI szkoły podstawowej, treści przekazywane podczas zajęć: m.in. edukacji społecznej, czy etyki, kształtują u uczniów postawy warunkujące sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie we współczesnym świecie, tj.: postawę uczciwości, wiarygodności, poczucia własnej wartości, szacunku dla innych ludzi, kultury osobistej, gotowości do podejmowania inicjatyw oraz do pracy zespołowej, postawy obywatelskiej, poszanowania tradycji i kultury własnego narodu. W gimnazjum i w szkole ponadgimnazjalnej uczniowie pogłębiają wiedzę z zakresu prawidłowego funkcjonowania we współczesnym świecie. Treści z tego zakresu zawarte są w programach następujących przedmiotów: historia i społeczeństwo, przyroda, wychowanie fizyczne, etyka, wiedza o społeczeństwie, edukacja dla bezpieczeństwa, technika. W ramach tych zajęć uczniowie są zapoznawani ze skutkami zachowań ryzykownych. Nauczyciele prowadzący, w poszczególnych typach szkół, zajęcia wychowanie do życia w rodzinie, dostosowują przekazywaną wiedzę do poziomu rozwoju ucznia. Integrują w ten sposób działania szkoły i rodziców. Treści powinny być uwzględniane w ramach realizowanych w szkołach programów wychowawczych i profilaktyki. Zgodnie z powołanym wyżej rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, szkoły są zobowiązane do opracowywania programu wychowawczego szkoły, który obejmuje wszystkie treści i działania o charakterze wychowawczym skierowane do uczniów, a realizowane przez nauczycieli. Punktem wyjścia do tworzenia szkolnego programu wychowawczego jest diagnoza problemów wychowawczych występujących w danej szkole. Program wychowawczy i program profilaktyki to dokumenty wewnętrzne szkoły uchwalane przez radę rodziców w porozumieniu z radą pedagogiczną, zgodnie z art. 54 ust. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.). Programy te powinny tworzyć spójną całość. Ich celem jest rozwijanie i pogłębianie treści wychowawczych i profilaktycznych zawartych w podstawie programowej, z uwzględnieniem specyfiki szkoły (etapu kształcenia, środowiska uczniów, środowiska rodziców, potrzeb rozwojowych uczniów itp.). Dotyczy to również oddziaływania wychowawczego szkoły w obszarze życia seksualnego, zasad świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa. Przykładowo, w szkole, w której znaczącym problemem 23

młodych ludzi jest przedwczesna inicjacja seksualna, należy podjąć intensywne działania skierowane na kształtowanie świadomych i odpowiedzialnych postaw w obszarze życia seksualnego. Program wychowawczy szkoły oraz program profilaktyki uchwalane są przez radę rodziców w porozumieniu z radą pedagogiczną. Takie rozwiązanie służy zapewnieniu systemowego podejścia do problemów dzieci i młodzieży i spójności kierunku działań wychowawczych stosowanych w środowisku domowym i szkolnym. Przeprowadzenie diagnozy służy dokonaniu oceny sytuacji uczniów, określeniu ich potrzeb i wskazaniu najważniejszych problemów i zagrożeń. Istotne jest zebranie informacji z możliwie wielu źródeł z wszystkich grup społeczności szkolnej. Ważne jest również korzystanie z istniejących dokumentów, dostępnych w instytucjach współdziałających ze szkołą, takich jak poradnie psychologiczno-pedagogiczne, placówki doskonalenia zawodowego, policja, organizacje pozarządowe i inne. W roku szkolnym 2013/2014 Ministerstwo Edukacji Narodowej przeprowadziło monitoring działań profilaktycznych szkół. Jak wykazały jego wyniki, 99,8% szkół realizuje program wychowawczy, a 99,5% - program profilaktyki. Najwięcej (bo ponad 48%) szkół w podejmowanych w roku szkolnym 2013/2014 działaniach bazowało na diagnozie sporządzonej w poprzednim roku szkolnym (2012/2013). W pozostałych przypadkach diagnoza była sporządzana głównie na początku roku szkolnego 2013/2014 (ponad 21%). Zaledwie w ok. 2% szkół diagnoza nie została przeprowadzona lub sporządzona została przed rokiem szkolnym 2012/2013. W badaniu dyrektorzy szkół zostali zapytani na podstawie badania, których grup przeprowadzili diagnozę. W przypadku większości szkół badaniu poddani byli przede wszystkim uczniowie i nauczyciele. Wśród uczniów stosowane metody obejmowały ankietę i rozmowę/wywiad (odpowiednio: 73,8% i 56,6% uczniów). W przypadku nauczycieli przeważającą formą zbierania danych była rozmowa lub wywiad. Ankiety stosowane były w 39% szkół, w przypadku 72% przeprowadzano rozmowy lub wywiady z nauczycielami. W diagnozie brano pod uwagę również opinię rodziców w 52,6% szkół przeprowadzone zostały badania ankietowe rodziców, a w 61,3% informacje pozyskiwano w formie wywiadu lub rozmowy. 72,2% szkół wzięło pod uwagę opinię higienistki lub pielęgniarki szkolnej wyrażoną w formie rozmowy lub wywiadu, a 3,7% przeprowadziło z nimi ankietę. 24

2.1.1. Wsparcie w systemie oświaty Uczennice w ciąży i młodociane matki są obejmowane różnorodnymi formami pomocy zgodnie z obowiązującymi przepisami określonymi w poniżej wymienionych aktach prawnych: 1) rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2013 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. poz. 532) oraz rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 lutego 2013 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych (Dz. U. poz. 199) regulują zasady i formy organizowania pomocy psychologiczno pedagogicznej; 2) rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 września 2008 r. w sprawie orzeczeń i opinii wydawanych przez zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno pedagogicznych (Dz. U. Nr 173, poz. 1072) stanowi podstawę prawną do wydania orzeczenia o potrzebie indywidualnego nauczania dla dzieci i młodzieży, których stan zdrowia uniemożliwia lub znacznie utrudnia uczęszczanie do szkoły; 3) rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 września 2008 r. w sprawie sposobu i trybu organizowania indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego i indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży (Dz. U. Nr 175, poz. 1086) jest podstawą prawną organizacji w szkołach i placówkach indywidualnego nauczania; 4) rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 19 grudnia 2001 r. w sprawie warunków i trybu udzielania zezwoleń na indywidualny program lub tok nauki oraz organizacji indywidualnego programu lub toku nauki (Dz. U. z 2002 r. Nr 3, poz. 28) reguluje warunki udzielania zezwoleń na indywidualny tok nauki. Uczennica w ciąży lub po połogu może skorzystać również z możliwości stworzonej w przepisie art. 16 ust. 8 i ust. 10-13 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, zgodnie z którym na wniosek rodziców (prawnych opiekunów) lub pełnoletniej uczennicy dyrektor szkoły podstawowej lub gimnazjum, w obwodzie których mieszka, lub dyrektor szkoły ponadgimnazjalnej, do której uczennica uczęszcza, może zezwolić, w drodze decyzji, 25

na spełnianie przez nią odpowiednio obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki poza szkołą oraz określa warunki jego spełniania. Uczennica korzystając z możliwości kontynuowania nauki szkolnej poza szkołą ma pełne prawo do korzystania z różnych form pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Ten rodzaj wsparcia uczennicy w ciąży stanowi wypełnienie zobowiązania szkoły do udzielenia jej pomocy niezbędnej do ukończenia przez nią edukacji, wynikającego z przepisu art. 2 ust. 3 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży. Szkoła bowiem ma obowiązek udzielić uczennicy w ciąży urlopu oraz innej pomocy niezbędnej do ukończenia przez nią edukacji, w miarę możliwości nie powodując opóźnień w zaliczaniu przedmiotów. Jeżeli ciąża, poród lub połóg powoduje niemożliwość zaliczenia w terminie egzaminów ważnych dla ciągłości nauki, szkoła jest zobowiązana do wyznaczenia dodatkowego terminu egzaminu dogodnego dla kobiety, w okresie nie dłuższym niż 6 miesięcy. Ponadto zgodnie z przepisami 59 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz. U. Nr 83, poz. 562, z późn. zm.), absolwent, który w roku szkolnym, w którym przystępuje do egzaminu maturalnego, posiadał orzeczenie o potrzebie indywidualnego nauczania, może przystąpić do egzaminu maturalnego w warunkach dostosowanych do jego indywidualnych potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych, na podstawie tego orzeczenia. Również absolwenci, którzy byli objęci pomocą psychologiczno-pedagogiczną w szkole ze względu na np. sytuację kryzysową, mogą przystąpić do egzaminu w warunkach dostosowanych do ich indywidualnych potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych, na podstawie pozytywnej opinii rady pedagogicznej wydanej zgodnie z trybem określonym w 59 ust. 4 i 5 ww. rozporządzenia. 2.2. Świadoma prokreacja Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży już w preambule wskazuje, że uznaje prawo do odpowiedzialnego decydowania o posiadaniu dzieci oraz nakłada na państwo obowiązek umożliwienia podejmowania decyzji w tym zakresie. Przepis art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży stanowi, iż organy administracji rządowej oraz samorządu terytorialnego, w zakresie swoich kompetencji 26

określonych w przepisach szczególnych, są obowiązane zapewnić obywatelom swobodny dostęp do metod i środków służących dla świadomej prokreacji. Należy jednak zaznaczyć, że korzystanie z tego dostępu nie będzie pełne, jeżeli nie będzie temu towarzyszyła odpowiednia edukacja dotycząca zasad świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa oraz w zakresie wiedzy o życiu seksualnym. Przepisy ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027, z późn. zm.) oraz rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 6 listopada 2013 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu ambulatoryjnej opieki specjalistycznej (Dz. U. poz. 1413) zapewniają kobietom opiekę zdrowotną obejmującą specjalistyczne świadczenia zdrowotne z zakresu ginekologii i położnictwa - są to dwa rodzaje świadczeń: porada ginekologicznopołożnicza i porada ginekologiczno-położnicza dla dziewcząt. W ramach tych porad jest zapewniania w szczególności opieka w zakresie zdrowia prokreacyjnego, w tym dobór właściwych środków antykoncepcji. 2.3. Opieka medyczna nad płodem i kobietą w ciąży Kobiety w okresie ciąży, porodu i połogu znajdują się w Rzeczypospolitej Polskiej pod szczególną ochroną prawną. Ochronę kobiet w tym okresie zapewnia ustawodawstwo krajowe, a także ratyfikowane przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowe. Art. 68 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483, z późn. zm.) stanowi, że władze publiczne są obowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku. Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych prawo do korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych na zasadach określonych w ustawie mają kobiety w okresie ciąży, porodu i połogu, które posiadają obywatelstwo polskie i miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, niezależnie od tego czy podlegają ubezpieczeniu zdrowotnemu. Szczegółowe kwestie dotyczące zasad sprawowania opieki zdrowotnej nad kobietą w okresie ciąży, porodu i połogu regulują: 27