Dr inż. Anna Kowalska-Pyzalska Katedra Badań Operacyjnych, Finansów i Zastosowań Informatyki Wydział Informatyki i Zarządzania

konkurencja doskonała konkurencja monopolistyczna oligopol monopol

Dlaczego rynki różnią się od siebie: korzyści skali branże, gdzie koszty stałe są bardzo wysokie i tylko nieliczne firmy maja wystarczająco duży poziom produkcji, by obniżyć koszty przeciętne.

Dlaczego rynki różnią się od siebie: bariery wejścia: naturalne: kapitałowe, związane z występowaniem surowców naturalnych licencje, patenty państwowe: koncesje, zezwolenia, ustawy chroniące monopolistę

Dlaczego rynki różnią się od siebie: działania przedsiębiorstw zmowy cenowe, innowacje - ulepszanie technologii, działania marketingowe mogą sprawić, że firmy zapewnią sobie dominującą pozycję na rynku.

Koszty, przychody, zyski

1. Na rynku istnieje duża liczba producentów i kupujących. Każdy producent wytwarza znikomą część łącznej produkcji gałęzi cena nie zależy od producenta 2. Nie ma barier wejścia i wyjścia na dany rynek 3. Produkty są jednorodne 4. Kupujący i sprzedający dysponują pełną informacją o rynku.

Kształtowana przez rynek, producenci nie mają na nią wpływu. Popyt na produkty firmy doskonale konkurencyjnej jest doskonale elastyczny. MC, MR MC P=AR=MR produkcja

Przedsiębiorstwo na rynku konkurencji doskonałej maksymalizując zysk będzie produkować taką ilość, aby utarg krańcowy równy cenie zrównał się z kosztem krańcowym. Dla rynku konkurencji doskonałej krzywa podaży jest krzywą kosztu krańcowego. 13

Copyright 2004 South-Western cena P 2 Ta część krzywej MC jest także krzywą podaży. MC P 1 ATC AVC Wzrost ceny z P1 do P2 prowadzi do wzrostu produkcji, przy której firma maksymalizuje zyski (z Q1 do Q2). To krzywa MC pokazuje wielkość produkcji (ilość oferowaną) i dlatego staje się krzywą podaży firmy. 0 Q 1 Q 2 ilość

Firmę należy zamknąć, jeśli przychody są niższe niż koszty zmienne: TR < VC TR/Q < VC/Q P < AVC

Copyright 2004 South-Western koszty Jeślo P > ATC, to firma powinna kontynuować produkcję z zyskiem. Krzywa podaży firmy MC Jeśli P > AVC, to firma powinna kontynuować produkcję w krótkim okresie czasu ATC AVC Firmę należy zamknąć, jeśli P< AVC 0 ilość

MC ATC AVC Krzywa podaży w krótkim okresie Pz Dla różnego poziomu ceny firma wybiera wielkości produkcji uwarunkowaną kosztem krańcowym.

Ta część krzywej kosztów marginalnych, która leży powyżej krzywej przeciętnych kosztów zmiennych (AVC) stanowi krzywą podaży w krótkim okresie czasu.

W długim okresie czasu wszystkie koszty są zmienne. Firma opuści rynek, jeśli przychody nie pokryją kosztów całkowitych: TR< TC TR/Q < TC/Q P < ATC

Firma wejdzie na rynek tylko jeśli. TR > TC TR/Q > TC/Q P > ATC

Punkty A i D wyznaczają przedział optymalnej produkcji Punkt A dolny próg rentowności Punkt E optimum ekonomiczne (punkt równowagi przedsiębiorstwa), maksymalny zysk całkowity Poniżej punktu A i powyżej punktu D firma ponosi straty MC ATC P=AR=MR

MC MC MC ATC ATC ATC

Warunek krańcowy, wyznaczający optymalny poziom produkcji można zapisać następująco: SMC = MR = P P1 cena zamknięcia Cena, Koszt P4 P3 P2 P1 ZYSK STRATA A B C SMC D SATC SAVC Q1 Q2 Q3 Q4 Q (Produkcja)

W długim okresie przedsiębiorstwo wycofuje się z danej gałęzi jedynie wówczas, gdy cena nawet przy najkorzystniejszych rozmiarach produkcji nie może pokryć przeciętnych kosztów długookresowych LAC. P3 cena, poniżej której firma opuszcza rynek (cena wejścia/ wyjścia na rynek) Cena, Koszt P4 P3 P2 ZYSK STRATA B LMC D LAC C Q3 Q4 Q (Produkcja)

Na krzywą podaży całego rynku składają się poszczególne krzywe podaży indywidualnych firm. W krótkim okresie czasu mamy stałą ilość firm, z których każda dostarcza taką ilość produktu, by MR=MC=P. Czyli MC=S W długim okresie czasu firmy tak długo wchodzą lub wychodzą z rynku, aż zysk ekonomiczny wynosi zero (P=ATC).

Liczba firm na rynku dostosowuje się, by w pełni pokryć zapotrzebowanie. (a) Indywidualna firma, dla której MR=ATC=MC (b) Podaż rynkowa Price Price MC ATC P = min ATC Supply 0 Quantity (firm) Mechanizm swobodnego wejścia i wyjścia firm z rynku prowadzi do ustalenia się równowagi przy zerowym zysku ekonomicznym. Jeśli P= ATC=MC, to ATC jest minimalne i firma odnosi korzyści z efektywnej skali produkcji 0 Quantity (market) Copyright 2004 South-Western

Na końcu okresu dostosowywania się ilości firm na rynku, zostaną tylko te, które maja zerowy zysk ekonomiczny.. P=ATC. Zostają firmy działające przy efektywnej skali produkcji.

Różnica między zyskiem ekonomicznym i księgowym.

Wzrost popytu podnosi ceny w krótkim okresie czasu. Firmy odnoszą zyski nadzwyczajne, bo cena jest wyższa niż ATC.

firma (a) Warunki początkowe rynek Price Price MC ATC Short-run supply, S 1 P 1 P 1 A Long-run supply Demand, D 1 0 Quantity (firm) 0 Q 1 Quantity (market)

Copyright 2004 South-Western (b) reakcja w krótkim okresie czasu Firma Rynek Price Price P 2 P 1 Profit MC ATC P 2 P 1 A B S 1 D 1 D 2 Long-run supply 0 ilość (firma) 0 Q 1 Q 2 ilość (rynek) Każda indywidualna krzywa podaży firma odzwierciedla koszty krańcowe MC. Wzrost produkcji jest warunkowany krzywą kosztów MC.

Firma (c) Reakcja w długim okresie czasu Rynek Price Price P 1 MC ATC P 2 P 1 A B S 1 C S 2 Long-run supply D 1 D 2 0 Ilośc (firma) 0 Q 1 Q 2 Q 3 Ilość(rynek) Zysk nadzwyczajny zachęca inne firmy do wejścia na rynek Wzrost liczby firm przesuwa krzywą podaży rynkowej w prawo. To powoduje spadek ceny. Cena wraca do punktu równowagi, przy której MR=MC=ATC (zerowe zyski ekonomiczne) Copyright 2004 South-Western

Przykład obliczeniowy Rysunek przedstawia krzywe kosztu przeciętnego, kosztu krańcowego, kosztu przeciętnego zmiennego oraz cenę (równą utargowi przeciętnemu i utargowi krańcowemu) w przedsiębiorstwie działającym w warunkach konkurencji doskonałej. wyznacz graficznie wielkość produkcji, przy której przedsiębiorstwo będzie maksymalizować zysk całkowity (lub minimalizować straty) w okresie krótkim. Zaznacz na rysunku pole zysku całkowitego (lub straty), pole kosztu całkowitego i pole utargu całkowitego. Zaznacz na wykresie pole kosztu zmiennego. Koszty, utarg, cena ATC MC AVC P=MR=AR Q

Przykład obliczeniowy Rysunek przedstawia krótkookresowe krzywe kosztów przedsiębiorstwa działającego w warunkach konkurencji doskonałej Koszty SMC SATC SAVC ile wynosi cena zamknięcia w przypadku tego przedsiębiorstwa? Przy jakiej wysokości ceny przedsiębiorstwo osiągnęłoby tylko zysk normalny? Jakie pole, przy tej cenie, odpowiadałoby całkowitym kosztom stałym? W jakim przedziale cen przedsiębiorstwo zdecydowałoby się działać w krótkim okresie czasu mimo ponoszonych strat? Wskaż krótkookresową krzywą podaży przedsiębiorstwa W jakim przedziale cen przedsiębiorstwo może osiągnąć krótkookresowe zyski nadzwyczajne? Q

Koszty, przychody, zyski

1. Na rynku działa jeden sprzedawca (producent) i wielu kupujących 2. Nie ma możliwości wejścia na rynek (przyczyny: techniczne, administracyjnoprawne, ekonomiczne) 3. Produkty wytwarzane przez monopolistę nie mają bliskich substytutów 4. Uczestnicy rynku maja pełną informację o rynku

Monopol naturalny - tworzy się w przypadku gdy jedno przedsiębiorstwo może wytwarzać dane dobro taniej i efektywniej niż kilka konkurencyjnych przedsiębiorstw. Najczęściej wiąże się to z korzyściami skali - gdy wraz ze wzrostem produkcji spada koszt jednostkowy wytworzenia dobra. Zwykle jeden bardzo duży dostawca jest w stanie zaoferować o wiele niższe ceny niż w przypadku kilku konkurujących ze sobą firm. 38

Drugą grupę monopoli tworzą organizacje i firmy - twórcy i posiadacze unikalnych i z reguły opatentowanych rozwiązań konstrukcyjno-technologicznych. Dopóki konkurencyjne firmy nie wymyślą czegoś bardziej nowoczesnego, funkcjonalnego, oszczędnego lub mniej kosztownego, a następnie pokonają bariery wprowadzenia tego na rynek - posiadacze dotychczasowych rozwiązań mogą dyktować ceny i warunki współpracy z nabywcami. 40

Trzecia grupa monopoli powstaje z inicjatywy państw, które mogą określoną działalność- z reguły przynosząca wysokie dochody lub istotną z punktu widzenia obronności lub niezależności ekonomicznej - uznać za pozostającą w wyłącznej dyspozycji państwowych lub państwowo - prywatnych organizacji. 41

Monopolista Jest jeden Ma malejącą krzywą popytu Dyktuje ceny Obniża cenę by zwiększyć sprzedaż Konkurencja doskonała jest wiele firm Krzywa popytu jest pozioma Brak wpływu na cenę rynkową Popyt jest doskonale elastyczny

Utarg całkowity Utarg przeciętny TR AR Utarg marginalny TR Q Q P Q P Q MR TR Q

Monopolista maksymalizuje zysk produkując taką ilość, przy której MR = MC. Krzywa popytu wskazuje, jaką cenę możną zażądać przy tej wielkości produkcji.

Monopolisty i producenta na rynku konkurencji doskonałej W przypadku rynku konkurencji doskonałej cena równa się kosztom marginalnym. P = MR = MC W przypadku monopolisty cena przewyższa koszty marginalne. P > MR = MC

Zysk to przychody całkowite minus koszty całkowite: Profit = TR - TC Profit = (TR/Q - TC/Q) Q Profit = (P - ATC) Q

MR MC TR/Q=P ATC Monopolista zawsze produkuje na elastycznej części krzywej popytu (E>1). Gdy utarg krańcowy jest zerowy, utarg całkowity osiąga maksimum, to elastyczność popytu przyjmuje wartość: 1. Na prawo od tego punktu (E<1) dalsze zwiększanie produkcji byłoby bezcelowe, ponieważ zmniejszałoby sumę utargu (MR < 0).

Zasady maksymalizacji zysku przez monopolistę: Monopolista wybiera taką wielkość produkcji, przy której utarg krańcowy zrównuje się z kosztem krańcowym. Monopolista sam ustala cenę, ale musi się liczyć z tym, że po wyższej cenie sprzeda mniejszą ilość. Miarą siły monopolu jest nadwyżka ceny nad kosztem krańcowym. Regułą w funkcjonowaniu monopolu jest osiąganie zysku ekonomicznego tzw. zysku monopolowego w krótkim, jak i w długim okresie.

Q optymalna wielkość produkcji: MR=MC OQBA utarg całkowity OQCD koszt całkowity ABCD zysk

Społeczny koszt monopolu przejawia się w tym, że monopolista zmniejsza produkcję, a zwiększa cenę. Monopolista nie jest zmuszony do wprowadzania innowacji hamowanie postępu technicznego Narzucanie innym podmiotom gospodarczym niekorzystnych warunków zawierania transakcji Monopolista wykorzystując swoje możliwości finansowe może stosować lobbing (pozyskiwać wpływowe grupy osób, polityków itp.), np. w celu: zwiększenia barier wejścia ustawowego wymuszenia popytu. 54

Różnicowanie ceny: Monopolista może ustalić odmienne ceny dla różnych nabywców. Różnicowanie ceny tego samego produktu lub usługi na różnych rynkach lub dla różnych grup klientów ma sens wtedy, kiedy ich krzywe popytu znacząco różnią się od siebie. Dla nabywców, których popyt jest elastyczny, monopolista ustala niższą cenę. Od nabywców, których popyt jest nieelastyczny, może pobierać wyższą cenę. Pozwala to zwiększyć otrzymywany utarg i zysk.

Dyskryminacja ilościowo-czasowa: różnicowanie cen w zależności od ilości kupowanego towaru lub czasu nabycia dobra lub usługi Różnicowanie cen dla różnych grup nabywców (o różnych: dochodach, wieku, miejscu zamieszkania, etc.)

Przykład obliczeniowy: Tabela zawiera dane pozwalające skonstruować krzywą popytu na dobro wytwarzane przez monopolistę, który produkuje przy stałym koszcie krańcowym równym 5. Wykreśl krzywą utargu krańcowego tego monopolisty. Ile wynosi wielkość produkcji w punkcie równowagi? Jaka będzie cena równowagi? Ile wyniosłyby cena i produkcja, odpowiadające stanowi równowagi w gałęzi wolnokonkurencyjnej? Cena ( ) Ilość (szt.) 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Przykład obliczeniowy: Rysunek przedstawia krzywe kosztów i utargu przedsiębiorstwa MC monopolistycznego. Koszty, utarg, cena ATC MR AR=P(Q) Wyznacz graficznie wielkość produkcji zapewniającą przedsiębiorstwu maksymalizację zysku całkowitego oraz cenę, jaką ustali przedsiębiorstwo na swoje wyroby. Ile wyniosłaby wielkość produkcji w optimum technologicznym? Zaznacz na rysunku pole zysku całkowitego, pole kosztu całkowitego i pole utargu całkowitego. Q

Wskaźnik koncentracji N firm to udział N największych przedsiębiorstw w sprzedaży tej gałęzi. Im większa jest minimalna efektywna skala produkcji (poziom korzyści skali) w stosunku do wielkości rynku, tym mniejsza będzie liczba zakładów w danej gałęzi. wskaźnik monopolizacji rynku Jest on obliczany jako procentowy udział czterech lub ośmiu największych firm w całości dostarczanej na dany rynek produkcji.

Gałąź WSKAŹNIK KONCENTRACJI (udział 3 największych przedsiębiorstw) LICZBA PRZEDSBIĘBIORSTW NA RYNKU (produkujących przy minimalnej skali efektywnej) A 100 1 B 11 221 C 81 3 D 49 5 E 21 195