15 Co to jest integracja sensoryczna? Termin integracja pochodzi od łacińskiego słowa integratio i oznacza składanie całości. Integracja w układzie nerwowym polega na tym, że komórka nerwowa (neuron) położona na danym piętrze układu zbiera i scala informacje z wielu neuronów leżących na niższym piętrze. Kolejno na coraz wyższych piętrach stopień integracji jest większy. Jednocześnie, zależnie od potrzeb, pewne cechy bodźców są uwypuklane (wzmacniane), a inne pomijane. Integracja czynności zmysłowo-ruchowych jest to proces, w którym mózg informacje z narządów zmysłów przyjmuje, rozpoznaje, segreguje, interpretuje, integruje z już posiadanymi, zapamiętuje je (rejestruje, koduje), aby odpowiedzieć właściwą reakcją. Odpowiedzi te rozwijają się i doskonalą wraz z dojrzewaniem człowieka oraz indywidualnymi doświadczeniami i nabywaną wiedzą. Integracja czynności zmysłowo-ruchowych (sensory integration, w skrócie SI) jest to takie uporządkowanie (organizacja) wrażeń zmysłowych, aby mogły być wykorzystane w celowym działaniu. Jak rozwija się integracja w obrębie narządów zmysłów? Według dr Jean Ayres, która była twórczynią neurofizjologicznych podstaw teorii, sposobów badania i terapii zaburzeń integracji układów zmysłów, integracja rozwija się stopniowo według kolejno przebiegających etapów. W życiu wewnątrzłonowym najwcześniej reagują na bodźce i współpracują ze sobą, osiągając pewien stopień integracji, następujące zmysły:
16 Integracja sensoryczna na co dzień dotyku (eksterocepcja), równowagi (układ przedsionkowy), czucia głębokiego (propriocepcja). Po urodzeniu w rozwoju współdziałania narządów zmysłów (SI) wyróżnić można kolejne poziomy (etapy). Poziom I obejmuje okres noworodkowy i pierwsze miesiące życia. Można w nim wyróżnić: typowe odruchy bezwarunkowe, stopniowy rozwój pracy mięśni przeciw sile grawitacji (praca antygrawitacyjna), który przejawia się zmianą ułożenia ciała (postawy), początek współpracy mięśni poruszających gałkami ocznymi, dzięki pozytywnym doznaniom, płynącym z układu dotykowego i równowagi, podczas zabiegów pielęgnacyjnych i karmienia rozwija się więź uczuciowa z matką, zmysły dotyku, propriocepcji i równowagi coraz lepiej współpracują ze sobą. Poziom II obejmuje: zmianę odruchów pierwotnych w coraz bardziej złożone reakcje i wykształcanie się ruchów dowolnych, początki rozwoju schematu ciała dzięki tworzeniu się czucia linii środkowej, czyli głównej osi ciała, powstającą koordynację ruchów między obu stronami ciała i początki własnej, ukierunkowanej aktywności, koncentracji uwagi i planowania ruchu, układ czucia powierzchownego (dotykowy, propriocepcja) i narząd równowagi współpracują jeszcze ściślej. Poziom III to: dalszy rozwój celowej i dowolnej aktywności ruchowej, rozwój koordynacji wzrokowo-ruchowej i percepcji wzrokowej,
17 współdziałania zmysłu słuchu i wzroku ze współpracującymi już ze sobą zmysłami dotyku, równowagi i czucia głębokiego. Dziecko zaczyna rozwijać mowę i coraz skuteczniej przeciwstawiać się sile grawitacji, osiągając bardziej skomplikowane umiejętności ruchowe, takie jak: obroty, pełzanie, raczkowanie, stanie i chodzenie. Jest to możliwe dzięki wyhamowaniu odruchów bezwarunkowych i rozwojowi tak zwanych reakcji prostowania i równowagi, co osiąga się wraz z dojrzewaniem ośrodkowego układu nerwowego. Poziom IV, rozwijający się do końca okresu przedszkolnego, to wytworzenie podstawowej integracji układów zmysłów, której wynikiem końcowym powinno być osiągnięcie: zdolności do koncentracji, zdolności do organizacji wszelkich zamiarów, działań i własnych myśli, poczucia własnej wartości, opanowania, pewności siebie, zdolności do nauki, abstrakcyjnego myślenia i rozumowania, dominacji jednej strony ciała i półkuli mózgu, przyswojenia odpowiednich, obowiązujących w danej kulturze wzorców zachowania. Przejście przez te kolejne etapy rozwoju integracji jest warunkiem prawidłowego rozwoju funkcji wymienionych jako wynik końcowy. Jeśli na kolejnych etapach dziecko nie rozwinie pewnych umiejętności, podstawa rozwoju następnych może nie być właściwa i pojawią się zaburzenia w umiejętnościach dziecka bądź jego zachowaniu.
18 Integracja sensoryczna na co dzień Dr J. Ayres opracowała testy umożliwiające ocenę zaburzeń w rozwoju procesów integracji układów zmysłów. Orientacyjnym i najprostszym jest test kliniczna obserwacja. Są również dokładniejsze testy, znane na całym świecie jako południowokalifornijskie. Badania z użyciem tych testów mogą jednak przeprowadzać tylko osoby odpowiednio przeszkolone. Wyniki badań pozwalają rozpoznać problem, ustalić plan postępowania i prowadzić odpowiednio ukierunkowaną terapię znaną jako terapia SI. W rozwoju prawidłowym u większości dzieci rozwój integracji układów zmysłów następuje podczas zwykłych, codziennych działań wykonywanych przez dziecko. Jeżeli proces integracji sensomotorycznej jest zaburzony, pojawia się wiele problemów w rozwoju psychoruchowym dziecka, uczeniu się i zachowaniu. Najczęstsze zaburzenia procesów integracji zmysłów Z opublikowanych badań przeprowadzonych w Anglii wynika, że zaburzenia procesów integracji zmysłów występują u 6 10% populacji dziecięcej, stając się problemem społecznym. W grupie tej przeważają chłopcy (na 3 chłopców 1 dziewczynka), a występujące trudności zależą od wieku i stopnia nasilenia zaburzeń. Najczęstszymi objawami dysfunkcji integracji sensorycznej u dzieci jest nieprawidłowa reaktywność na bodźce. Są to między innymi: niewłaściwe reakcje na bodźce dotykowe (nadmierne lub zbyt małe), za niski lub za wyso-
19 ki poziom uwagi i aktywności, zaburzenia koordynacji ruchowej, opóźnienia w rozwoju ruchowym, rozwoju mowy, języka, trudności w uczeniu się, zaburzenia zachowania, brak samoakceptacji lub poczucia własnej wartości. U dzieci tych występują różne zaburzenia w rozwoju umiejętności ruchowych w zakresie dużej motoryki, czyli podstawowych sprawności ruchowych (w chodzeniu, bieganiu, grach i zabawach, np. rzucaniu i łapaniu piłki). Dzieci często nie rozumieją poleceń, nie potrafią naśladować ruchów, nie mają umiejętności bawienia się i manipulowania. Trudno przyswajają i uczą się nowych czynności, potrzebują długiego czasu do namysłu przy planowaniu ruchu. Nie potrafią wykonywać dwu czynności naraz, np. słuchać i pisać. Występują u nich zaburzenia napięcia mięśni najczęściej jest ono obniżone. Źle czują swoją środkową linię ciała mają problemy z koordynacją ruchów lub równowagą. Z braku uwagi mogą dość często ulegać wypadkom. Nie dbają o porządek. Zaburzenia w zakresie małej motoryki to najczęściej trudności z czynnościami precyzyjnymi, rysowaniem, pisaniem (grafomotoryka). Dzieci mają wady wymowy. Zaburzenia w funkcjonowaniu psychicznym i społecznym to: niezgrabność, złe funkcjonowanie w grupie, trudności w grach i zabawach zespołowych, męczliwość, bezradność. Mogą one być powodem powstania i nasilania się frustracji lub zaburzeń osobowości. Dzieci te, zdając sobie sprawę z istniejących problemów, często uczą się manipulowania sytuacją i wolą przebywać z młodszymi kolegami w celu kompensowania swoich trudności.
20 Integracja sensoryczna na co dzień Najczęstsze rodzaje zaburzeń układów zmysłów to ich nadwrażliwość lub niedowrażliwość (obniżona wrażliwość, podwrażliwość). Nadwrażliwość cechuje się u dzieci nadpobudliwością ruchową i emocjonalną oraz trudnościami z koncentracją. Niedostateczna wrażliwość (podwrażliwość) przejawia się zaburzeniami czucia własnego ciała (schematu ciała) i przestrzeni otaczającej. Przy tego typu zaburzeniach dzieci często same dostarczają sobie bodźców. Zasady terapii w przypadku nadwrażliwości lub podwrażliwości są zupełnie inne. Przy nadwrażliwości na bodźce należy ograniczyć ich dopływ, poprawić czucie ruchów i ułożenia części ciała oraz sprawność zmysłu równowagi (patrz schemat ciała). W przypadku stwierdzenia niedostatecznej wrażliwości również należy pracować nad zmniejszaniem zaburzeń w rozwoju czucia (schematu) ciała i orientacji w przestrzeni, lecz należy dostarczać różnorodne i silniejsze bodźce. Planując ćwiczenia, dobiera się takie aktywności, odpowiedzią na które będzie wykonanie właściwych i prawidłowych ruchów, czyli uzyska się prawidłowe odpowiedzi ruchowe. Należy pamiętać, aby aktywności te były odpowiednie, dlatego wskazana jest ocena aktualnego poziomu rozwoju umiejętności ruchowych i zapoznanie się z umiejętnościami, których rozwoju należy oczekiwać w najbliższej przyszłości i do wykonania których należy dążyć. W tym celu można posłużyć się ogólnie dostępnymi testami (np. popularny test Denver) lub profilami rozwojowymi. W żadnym wypadku nie należy stawiać dziecku zbyt trudnych zadań, gdyż niemożność spełnienia oczekiwań może utrudnić lub uniemożliwić dalszą współpracę i osiąganie poprawy. Ćwiczenia można prowadzić z użyciem specjalnych sprzętów i pomocy lub bez nich. Terapia zaburzeń w zakresie integracji układów zmysłów może być prowadzona przez odpowiednio wyszkolonych terapeutów w spe-
21 cjalistycznych placówkach i gabinetach, lecz nieocenione rezultaty można osiągnąć w zwykłym, codziennym życiu przez dostarczanie dziecku odpowiedniej ilości i jakości bodźców oraz zwracanie uwagi na nie i ich znaczenie. Nie wszyscy zdajemy sobie sprawę z tego, że odpowiednio i systematycznie wykonywane czynności codzienne i zwykła, ale dobrze ukierunkowana zabawa dziecka lub z dzieckiem są najwłaściwszą i najprostszą formą terapii SI. Dają one możliwości właściwie rozwijać współpracę (integrację) wszystkich zmysłów, mogą nie dopuścić do rozwoju zaburzeń lub wyrównać istniejące zaburzenia. Postępując odpowiednio podczas opieki nad dzieckiem i przy wykonywaniu codziennych czynności, szybko zauważymy poprawę, a nasze dziecko będzie coraz sprawniejsze. Występujące problemy zmniejszą się, co będzie świadczyło o właściwym postępowaniu z dzieckiem. Najlepiej byłoby, gdyby wyrównanie zaburzeń nastąpiło przed rozpoczęciem nauki szkolnej, gdyż dziecko wtedy będzie mogło prawidłowo funkcjonować wśród rówieśników i bez większych problemów zdobywać wiedzę. Zwłaszcza w okresie przedszkolnym dziecko wymaga wnikliwej obserwacji i natychmiastowego podjęcia działań wyrównujących w przypadku stwierdzenia opóźnień. W tym czasie praca z dzieckiem przynosi najlepsze rezultaty. W kolejnych rozdziałach poradnika opisane będą, w bardzo ogólnych zarysach rozwój i funkcjonowanie poszczególnych narządów zmysłów oraz będą podane najprostsze sposoby wspomagania ich pracy i stymulacji. Zapoznanie się z tymi informacjami jest ważne. Pamiętajmy, że rzadko występuje niedomaganie tylko w zakresie funkcjonowania jednego zmysłu. Zwykle są to zaburzenia złożone i dlatego ćwiczenia powinny wpływać wielokierunkowo; tak właśnie są prezentowane.