System finansowy gospodarki Zajęcia nr 2 Pieniądz, Kreacja pieniądza Funkcje pieniądza Środek płatniczy (funkcja transakcyjna); Pośrednik wymiany (funkcja cyrkulacyjna); Środek przechowywania majątku (funkcja tezauryzacyjna); Miernik wartości. 1
Rzadkość; Uznana wartość; Cechy pieniądza Powszechna akceptowalność/łatwa zbywalność; Trwałość; Podzielność; Łatwa transportowalność. Rodzaje pieniądza (historycznie) Pieniądz naturalny (towarowy, kruszcowy, commodity money); Pieniądz wymienialny na kruszec (prywatny, fiduciary money); Pieniądz niewymienialny (symboliczny, dekretowy, państwowy, publiczno-prawny, token money, fiat money). 2
Prawa dotyczące pieniądza Pieniądz nadwartościowy wypada z obiegu; Prawo Kopernika: pieniądz lepszy (droższy) jest wypierany z obiegu przez pieniądz gorszy (tańszy). Formy pieniądza (obecnie) Pieniądz gotówkowy (banknoty i monety); Pieniądz bezgotówkowy (bankowy, wkładowy, depozytowy, żyrowy); Pieniądz elektroniczny (hardware owy w formie elektronicznych portmonetek i software owy w formie zapisu na dyskach komputerów). 3
Pieniądz w Polsce (obecnie) Art. 227 Konstytucji: Centralnym bankiem państwa jest Narodowy Bank Polski. Przysługuje mu wyłączne prawo emisji pieniądza oraz ustalania i realizowania polityki pieniężnej. Narodowy Bank Polski odpowiada za wartość polskiego pieniądza. Ustawa o Narodowym Banku Polskim doprecyzowuje, co kryje się pod pojęciem pieniądza. Art. 31 stanowi, że znakami pieniężnymi Rzeczypospolitej Polskiej są banknoty i monety opiewające na złote i grosze. Art. 32 brzmi: Znaki pieniężne emitowane przez NBP są prawnymi środkami płatniczymi na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej Pieniądz bezgotówkowy nie doczekał się definicji ustawowej. Jest jednak faktycznym środkiem płatniczym, aczkolwiek zwolnienie z zobowiązań dłużnika następuje nie z chwilą dokonania zapłaty tak jak to jest w przypadku pieniądza gotówkowego a z chwilą dokonania rozliczenia i rozrachunku przez banki, w których mają konta uczestnicy transakcji. Depozytom bieżącym będącym pieniądzem wkładowym właściwość środka płatniczego nadają inne akty prawa stanowionego, które tworzą kategorię banków. Banki jako instytucje zaufania publicznego są uprawnione do przyjmowania depozytów i udzielania kredytów (vide przykładowo polskie Prawo bankowe czynności bankowe sensu stricto art. 5 ust. 1). Pieniądz elektroniczny Pieniądz elektroniczny wartość pieniężna przechowywana elektronicznie, w tym magnetycznie, wydawana, z obowiązkiem jej wykupu, w celu dokonywania transakcji płatniczych, akceptowana przez podmioty inne niż wyłącznie wydawca pieniądza elektronicznego (art. 2 pkt 21a ustawy o usługach płatniczych), 2 modelowe formy: pieniądz hardware'owy (przechowywany na elektronicznej portmonetce), pieniądz software'owy (przechowywany na dysku komputera, serwerze); Modelowe cechy pieniądza elektronicznego: przedpłacony (pay before/prepaid) wartość zapisana na nośniku, akceptowany przez inne podmioty niż wydawca (multipurpose), anonimowy, zapewnia rozrachunek offline (jak gotówka), na żądanie wykupywany. 4
Światowy system bankowy Jest dwuszczeblowy: Bank centralny (nie działa dla zysku); Banki komercyjne (działają dla zysku). Bank centralny wyznacza ramy kreacji pieniądza bezgotówkowego banków komercyjnych przede wszystkim za pośrednictwem stopy rezerwy obowiązkowej. Mechanizm kreacji pieniądza Prezentacja z NBPortalu.pl; mk =1/r; K = Rn mk; M1=mk M0 gdzie: mk mnożnik kreacji pieniądza; r stopa rezerw obowiązkowych; K maksymalna suma kreowanych kredytów (pożyczek); Rn rezerwy nadwyżkowe; M0 baza monetarna; M1 agregat pieniężny rzędu pierwszego. 5
Stopa rezerw obowiązkowych 3,5% BD Śr. pieniężne Depozyt 1000zł II 1000zł II Rez. obow. 35zł III Kredyt 965zł III Śr. pieniężne 965zł III D Kredyt +965zł III BC Gotówka 1000zł I R-k BD 35zł III R-k BW 34zł VI Rower za środki pieniężne IV Śr. pieniężne 965zł V Rez. obow. 34zł VI Kredyt 931zł VI Rower wart 965zł Śr. pieniężne 965zł IV Maksymalnie można wykreować pieniądza bezgotówkowego 27571zł Maksymalne M1 28571zł BW W Depozyt 965zł V I Emisja banknotów przez BC (bank centralny) o nominale 1000zł; II Zamiana pieniądza gotówkowego na bezgotówkowy (1000zł na koncie deponenta w banku komercyjnym BD), jednocześnie rosną środki pieniężne w skarbcu banku BD o 1000zł. III Bank komercyjny BW udziela kredytu konsumentowi D na 965zł, dlatego że 35zł zgodnie z wymogami prawa (st. rez. ob. 3,5%) musi odprowadzić na rachunek w banku centralnym. W aktywach BW pojawia się należność, a w pasywach konsumenta D zobowiązanie na 965zł. Jednocześnie konsument D otrzymuje 965zł w banknotach. IV Konsument D kupuje za pożyczone pieniądze rower od sprzedawcy W. V Sprzedawca W lokuje środki pieniężne (965zł) w swoim banku BW. VI Komercyjny bank BW odprowadza 3,5% tych środków na swój rachunek w banku centralnym BC, zaś pozostałą część może ponownie pożyczyć (961zł). Maksymalnie banki komercyjne mogą z 1000zł przy stopie rezerw obowiązkowych na poziomie 3,5% wykreować 27 571zł pieniądza bezgotówkowego, co oznacza że po procesie kreacji M1 wzrośnie o 28 571zł. Suma depozytów w bankach komercyjnych powiększy się o 28 571zł, o 1000zł wzrośnie poziom rezerw obowiązkowych banków komercyjnych w banku centralnym, a z obiegu zniknie 1000zł gotówki. 6
Kreacja pieniądza za czasów prywatnego pieniądza wymienialnego na złoto Tabela i pasywa banku komercyjnego (etap Ia) Rezerwy złotowe 100 000 USD 100 000 USD Depozyty w kwocie 100 000 USD, w tym: Deponent A 10 000 USD, Deponent B 10 000 USD, Inni deponenci 80 000 USD. 100 000 USD Tabela i pasywa banku komercyjnego (etap Ib) Rezerwy złotowe 100 000 USD 100 000 USD Depozyty 80 000 USD Noty bankowe (banknoty) 20 000 USD 100 000 USD Tabela i pasywa banku komercyjnego (etap II) Rezerwy złotowe 100 000 USD Kredyt 30 000 USD 130 000 USD Depozyty 80 000 USD Noty bankowe (banknoty) 20 000 USD Nowe noty bankowe (banknoty) 30 000 USD 130 000 USD Poniżej czasy obecne (banki komercyjne nie mogą emitować pieniądza papierowego lecz mogą elektroniczny) Tabela i pasywa banku komercyjnego z uwzględnieniem procesu kreacji pieniądza elektronicznego za pomocą kredytu (w momencie wykorzystania całego limitu kredytowego, czyli po rozliczeniu transakcji zakupu towarów i operacji zasilenia instrumentu pieniądza elektronicznego). Pierwotne aktywa (mniej i bardziej płynne) 100 000 USD Kredyt 1 000 USD 101 000 USD Pierwotne depozyty 100 000 USD Nowe depozyty 900 USD Pieniądz elektroniczny 100 USD 101 000 USD 7
Schemat bilansu banku komercyjnego w formie s.a. Majątek finansowy (o różnym stopniu płynności) Majątek rzeczowy (stosunkowo mały)* Depozyty (kapitał dłużny) Kapitały właścicielskie (akcje) * Majątek rzeczowy w banku nie jest związany z funkcją pośrednictwa finansowego. Dziękuję za uwagę 8