opracowała Irena Herba POJĘCIE I FUNKCJE FINANSÓW

Transkrypt

1 opracowała Irena Herba POJĘCIE I FUNKCJE FINANSÓW Finanse to inaczej zasoby pieniężne - potocznie Gospodarka rynkowa jako gospodarka pieniężna realizuje wszelkie procesy gospodarcze za pośrednictwem pieniądza. Finanse to gospodarka pieniężna, która polega na gromadzeniu pieniędzy pozyskanych z różnych źródeł i lokowaniu ich na różne cele w zróżnicowany sposób. W ekonomicznym ujęciu jest to mechanizm wymiany i podziału wartości materialnych czyli zjawiska i procesy związane zgromadzeniem i podziałem zasobów pieniężnych. Finanse są integralnie związane ze zjawiskami i procesami pieniężnymi. Pieniądz znajdujący się w obiegu może mieć formę gotówki lub pieniądza zgromadzonego na rachunku bankowym. Ekonomiczny aspekt gospodarowania pieniędzmi dotyczy podmiotów do których zalicza się: - państwo i samorządy terytorialne - podmioty gospodarcze (przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe) - banki - zakłady i towarzystwa ubezpieczeniowe. Ze względu na kryterium, podmiotowe finanse dzielimy na finanse przedsiębiorstw i publiczne. Finanse przedsiębiorstw -źródło to przychody ze sprzedaży wyrobów, towarów i usług a wydatki to koszty poniesione na pokrycie tej działalności oraz podatki i opłaty, a także podział zysku, inwestycje itp. Finanse publiczne to finanse państwa, ubezpieczeń społecznych i innych związków publicznoprawnych (np. samorządy terytorialne). Przychodami są tutaj podatki i opłaty oraz inne płatności a wydatki to finansowanie działalności państwa, świadczeń społecznych i gmin. Finanse banków i innych pośrednictw finansowych - przychody to depozyty i lokaty wnoszone przez klientów o charakterze zwrotnym przeznaczone na kredyty, zakup papierów wartościowych. Nadwyżka przychodów przeznaczona jest na pokrycie kosztów bieżącej działalności. Finanse ubezpieczeń osobowych i majątkowych (finanse zakładów i towarzystw ubezpieczeniowych). Przychody to składki wnoszone przez ubezpieczających się a wydatki to wypłaty odszkodowań. Finanse gospodarstw domowych (finanse ludności) Przychody to wynagrodzenia za pracę, z rent, emerytur i innych świadczeń społecznych, własnej działalności i procentów od kapitału. Wydatki do zaspokajanie bieżących potrzeb, zakup dóbr trwałego użytku, podatki i różne opłaty. Nadwyżka przychodów nad wydatkami stanowi oszczędności gospodarstw domowych. Ze względu na kryterium, przedmiotowe nauka o finansach zajmuje się: - kreacją pieniądza w systemie bankowym - obiegiem pieniądza (cyrkulacją) pomiędzy podmiotami gospodarującymi - gromadzeniem pieniędzy w formie oszczędności i rezerw pieniężnych - lokowanie zasobów pieniężnych (kapitałów). Istotę finansów wyrażają spełnianie przez nią funkcje, traktowane jako zespół stawianych przed nimi jednorodnych zadań

2 FINANSE Przedsiębiorstw Banków Ubezpieczeń Publiczne Gospodarstw domowych Rys. 1. Podział finansów wg. kryterium podmiotowego Ekonomiczne funkcje finansów (ważne w gospodarce rynkowej) - to funkcja alokacyjna, redystrybucyjna, stabilizacyjna i kontrolna. Funkcja alokacyjna lokacja podziału czynników produkcji między różne cele działalności. W gospodarce rynkowej alokacja odbywa się za pośrednictwem finansów (gromadzenie i wydawanie środków pieniężnych). W procesie alokacji czynników produkcji uczestniczą wcześniej wymienione podmioty a ich rozmieszczenie w procesie wytwarzania dóbr i usług odbywa się za pomocą mechanizmu rynkowego - transakcji kupna i sprzedaży. Alokacja usług publicznych nie zawsze może odbywać się za pomocą transakcji odpłatne kupna i sprzedaży ( pełnej odpłatności) gdyż: - zbyt niskie dochodu ludności (np. opieka medyczna czy oświata) - trudna do określenia kwota - wysokość opłaty za korzystanie z tych usług przez poszczególnych ludzi ( np. koszty utrzymania zieleni miejskiej) - niemożliwe finansowanie pewnych działów gospodarki narodowej na zasadach mechanizmu rynkowego ( np. obrona narodowa). Funkcja redystrybucyjna (wtórny podział dochodu narodowego) Państwo w gospodarce rynkowej nie tworzy dochodu narodowego, dlatego też, by dokonać alokacji usług publicznych i realizować potrzeby publiczne, korzysta z dochodów podmiotów, które je uzupełniają, a czyni to za pośrednictwem systemu podatków, pożyczek i składem ubezpieczeniowych. Celem tej funkcji jest min. zapewnienie każdemu gospodarstwu domowemu minimalnych dochodów, które pozwalają na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Redystrybucja może odbywać się między podmiotami gospodarującymi lub między regionami kraju w sposób bezpośredni i pośredni. Bezpośredni -to transfer środków pieniężnych na rzecz ludności lub innych podmiotów ( emerytury, zasiłki, subwencje); Pośrednio - to transfer środków pieniężnych na rzecz podmiotów świadczących usługi publiczne. Funkcja stabilizacyjna (wyrównawcza)

3 Polega na dążeniu do pełnego wykorzystania czynników produkcji. Finanse za pomocą polityki fiskalnej i polityki monetarnej wpływają ba ogólny popyt i ożywienie w gospodarce, co w efekcie daje lepsze wykorzystanie czynników produkcji, zmniejszając tym samym bezrobocie i stabilizując wartość pieniądza. Funkcja kontrolna (informacyjna) To analiza dokumentów finansowych, która pozwala na obserwację przebiegu procesów gospodarczych i udziela informacji o ewentualnych nieprawidłowościach tego procesu, celem ich szybkiego niwelowania lub ograniczenia. Funkcja kontrolna jest niezbędna ze względu na istnienie rozbudowanego systemu ewidencji operacji finansowych PIENIĄDZ W GOSPODARCE Powstanie pieniądza Pierwsza forma wymiany - naturalna ( towar za towar) Po czasie wymieniający uświadomili sobie wartość wymienianych produktów, a szczególnie wartość pracy, jaką zużyto na wytworzenie określonego produktu i zaczęto szukać ogólnego ekwiwalentu, który jako miernik wartości stanowiłby wymianę produktów, czyli szukano ekwiwalentu wymiany - towar najchętniej nabywane na rynku. Wymiana była realizowana w dwóch etapach. Najpierw następowała sprzedaż a potem kupno. Funkcję ekwiwalentu pełniły różne przedmioty użyteczne: np. Meksyk - ziarno kakaowe Aztekowie i Majowie modele kamiennych toporów o zróżnicowanej wartości Chińskie ekwiwalenty to sól, jęczmień i płacidła wykonane z metali (brąz, miedź, kruszce szlachetne) i wreszcie sztabki złota, srebra oraz jedwab Kodeks Hammurabiego (XVIII-XVII w.p.n.e.) płacidło - zboże i srebro Ostatecznie widzimy, że pierwszą formą pieniądza były produkty o realnej wartości użytkowej, które zawierały wkład pracy ludzkiej. Z czasem złoto stało się ogólnoświatowym powszechnym ekwiwalentem pieniężnym. Z uwagi na wygodę i taniość zastąpiono złoto kwitami depozytowymi a złoto przechowywano u złotników. Deponowany kruszec stał się przedmiotem oprocentowania i kwity depozytowe nazwano wekslami bankowymi (notami bankowymi) i stanowiły zobowiązanie bankiera do zapłaty w każdej chwili kwoty, jaka była wymieniona na wekslu. W ten sposób powstała nowa nazwa pieniądza o nowej formie, którą nazwano banknotem. W historii wymiany pieniędzy papierowych na złoto wyodrębniono trzy okresy: - system pełnej wymienialności pieniądza papierowego na złoto - system sztabowo-złotowy - system dewizowo-złotowy W Anglii w XVII w n.e. pojawił się weksel handlowy oraz powszechne stosowanie kredytowania należności. Weksel wystawiał dostawca produktów (wierzycie), którym zobowiązywał odbiorcę (dłużnika) do zapłaty określonej kwoty w określonym czasie. Weksel będąc dokumentem udzielenia kredytu mógł przenosić zobowiązania na inną osobę (weksel trasowany). Weksel stał się szeroko stosowanym środkiem wymiany i środkiem płatniczym. Kolejny etap rozwoju wymiany to wprowadzenie pieniądza bezgotówkowego. Pieniądze gotówkowe deponowano w banku w formie depozytów (wkładów) na rachunkach bankowych. Wprowadzono rachunki na żądanie ( a' vista) i terminowe o wyższym

4 oprocentowaniu od bieżących., a rozliczanie odbywało się za pośrednictwem banku bez konieczności przekazywania gotówki (zapisy na rachunkach bankowych).

5 Pojęcie i rodzaje pieniądza Pieniądzem może być każdy powszechnie akceptowany środek wymiany jeżeli spełnia następujące warunki (cechy): - jest trwały - nie ulega łatwo zniszczeniu i zepsuciu - jest przenośny - lekki o małej objętości, co umożliwia przenoszenie znacznych wartości - jest podzielmy - wyznacznik pieniądza musi być podzielony na małe wartości np. grosz na wartość 0,01 zł. - jest ograniczona podaż - wszystko co jest w nieograniczonej podaży nie może pełnić funkcji pieniądza. Formy pieniądza Współcześnie mówimy o dwóch formach pieniądza tj. formie gotówkowej i bezgotówkowej. a) Pieniądz gotówkowy (realny) - banknoty i monety (materialna substancjapapierowy i metalowy. Emitentem pieniądza papierowego, monet i bilonu jest bank centralny - NBP b) Pieniądz bezgotówkowy (bankowy) - nie posiada materialnej postaci fizycznej, a jest jedynie przedmiotem ewidencji księgowej banków. Rozliczenia bezgotówkowe (pieniądz rozrachunkowy) w formie depozytów na rachunkach bankowych pozwalają na rozliczenia wzajemne, przy wykorzystaniu techniki księgowej. Funkcje pieniądza - miernik wartości - środek wymiany - środek płatniczy - środek tezauryzacji - pieniądz światowy -- waluta i pieniądz ponadnarodowy - Euro Euro jest jednolitą walutą Unii Europejskiej. Od 1 stycznia 1999r. jest stosowany we wzajemnych rozliczeniach finansowych przez Belgię, Holandii, Niemcy, Finlandię, Francję, Irlandię, Włochy, Portugalię, Hiszpanię, Austrię i Luksemburg. Od 1 lipca 2002r. Euro jest jedynym środkiem płatniczym na obszarze państw członkowskich Unii Gospodarczej i Walutowej. Aby należeć do krajów, które stosują Euro należy spełnić trzy kryteria: - deficyt budżetowy nie może być większy niż 3% PKB - dług publiczny nie może być wyższy niż 60% wartości PKB - inflacja powinna być zbliżona do średniej trzech krajów Unii Walutowej, które osiągają najlepsze wyniki.

6 Kreacja pieniądza - mechanizm W obrocie pieniężnym funkcjonują dwa podstawowe pojęcia ekonomiczne tj. popyt i podaż pieniądza Popyt na pieniądz to zgłoszone zapotrzebowanie na określone zasoby pieniężne w określonym czasie i warunkach. Na wielkość zasobów pieniężnych (kształtowanie się popytu na pieniądz) wpływ mają trzy czynniki: - transakcyjny - ilość pieniądza niezbędna do dokonania transakcji uzależniona jest od sumy cen towarów i usług i jest odwrotnie proporcjonalna do szybkości obiegu pieniądza. P T gdzie: M - ilość pieniądza M = V P - ceny T - rozmiar transakcji V - szybkość obiegu pieniądza - ostrożnościowy (przezornościowy) - powoduje, że przedsiębiorstwa posiadają rezerwy pieniężne na nieprzewidziane sytuacje; - spekulacyjny - pieniądz jest składnikiem majątku przedsiębiorstwa (forma oszczędzania inwestowania itp.). Popyt na pieniądz spekulacyjny uzależniony jest od stopy procentowej. - gdy maleje stopa procentowa - wzrasta płynność zasobów pieniężnych - zakup dóbr materialnych i płynnych; - gdy wzrasta stopa procentowa - rezerwy wpłacane są na rachunki bankowe. Podaż pieniądza jest to ilość pieniądza dostępna w gospodarce _ gotówka w obiegu (banknoty i monety) wraz z depozytami na rachunkach bankowych. Podaż pieniądza reguluje funkcjonujący system bankowy, który w Polsce ma dwa ogniwa tj.: - bank centralny NBP - banki komercyjne (handlowe) W obiegu funkcjonuje pieniądz gotówkowy i pieniądz bankowy (bezgotówkowy - rozliczeniowy - depozytowy). Pieniądz gotówkowy - prawny środek płatniczy - umożliwia ich posiadaczom na dowolny nimi obrót. Pieniądz bankowy jest natomiast w dyspozycji banku i wykorzystywany głownie w formie bezgotówkowej. Pieniądz bankowy tworzony jest (kreowany) na podstawie powierzonych bankom depozytów i przy rozliczeniach bezgotówkowych pieniądza takiego nie tworzą, ale czynią to w momencie udzielania kredytu. Kreowanie pieniądza przez banki umożliwiają depozyty bankowe. Wpłacając do banku gotówkę na swoje konto klient (przedsiębiorstw, osoba fizyczne, jednostka gospodarcza) powoduje powstanie nowego lub powiększenie istniejącego pieniądza (wkładu klienta), co zwiększa zapas gotówki w banku. Są to wkłady pierwotne W momencie udzielenia klientowi kredytu na rachunku bieżącym bank tworzy wkład pochodny. Taka operacja nie wpływa nie zmianę ilości pieniądza w obiegu, a jedynie zmienia formę tego pieniądza. Bank zobowiązany jest do tworzenia tzw. rezerw obowiązkowych ( na wypadek wycofania pieniędzy przez klientów) dla pokrycia zobowiązań wobec wpłaconych depozytów. Stopy rezerw obowiązkowych określa i narzuca bankom komercyjnym bank centralny. W przypadku przekroczenia tego limitu bank może być niewypłacalny.

7 Kreacja pieniądza bankowego zależy od rezerwy gotówkowej w banku i wskaźnika stopy rezerw obowiązkowych, a wysokość możliwa jest do obliczenia za pomocą wzoru: R gdzie: D - wkłady na żądanie D = r - wskaźnik rezerw obowiązkowych r R - wartość rezerw gotówkowych Mnożnik kreacji pieniądza obliczamy za pomocą wzoru: 1 m = r Przepływ pieniądza w gospodarce Zjawiska pieniężne można rozpatrywać w ujęciu statycznym (zasoby pieniężne ) i dynamicznym (strumienie pieniężne) Zasoby pieniężne to pieniądz gotówkowy depozytowy bankowy zarówno gospodarstw domowych, jak i podmiotów gospodarki narodowej. Strumienie pieniężne to jednorodne grupy rozliczeń pieniężnych przychodów, jak i rozchodów (wydatków). Ruch strumieni realizowany jest za pośrednictwem banków. Strumienie i zasoby pieniężne są ze sobą ściśle powiązane. Na wzrost strumieni pieniężnych lub powstanie nowych wpływ mają zasoby pieniężne, które są zasilane lub zmniejszane przez strumienie pieniężne.