Antonio Gramsci Związki zawodowe a rady Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski) WARSZAWA 2007
Artykuł Antonio Gramsciego Związki zawodowe a rady ukazał się bez podpisu w piśmie L'Ordine Nuovo I, nr 21 z 11 października 1919 r. Podstawa niniejszego wydania: Antonio Gramsci, Pisma wybrane, tom 1, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1961. Tłumaczenie z języka włoskiego: Barbara Sieroszewska. 2
Organizacja proletariatu, która ześrodkowuje się w centralnych organach Konfederacji Pracy, reprezentującej całokształt interesów mas robotniczych i chłopskich, przeżywa obecnie kryzys konstytucjonalny, z natury swej podobny do tego, w jakim bezradnie szamocze się państwo demokratyczno parlamentarne. Kryzys ten jest kryzysem władzy i suwerenności. Rozwiązanie jednego z tych kryzysów będzie zarazem wyjściem z drugiego, ponieważ z chwilą rozwiązania problemu władzy w zakresie swojej organizacji klasowej robotnicy stworzą organiczny szkielet własnego państwa, przeciwstawiając je zwycięsko państwu parlamentarnemu. Robotnicy czują, że ich organizacja rozrosła się w aparat tak olbrzymi, iż podlega on już swym własnym prawom prawom właściwym swej strukturze i swemu skomplikowanemu sposobowi funkcjonowania, obcym jednak masom, które świadome są swojej misji dziejowej, misji klasy rewolucyjnej. Robotnicy czują, że ich wola władzy nie może wyrazić się jasno i wyraźnie poprzez całą obecną hierarchię tej instytucji. Czują, że nawet w tym ich własnym domu, który budowali wytrwale i uparcie, cierpliwym wysiłkiem, cementując go krwią i łzami maszyna miażdży człowieka, biurokracja wyjaławia twórczego ducha, a pospolity dyletantyzm i frazeologia na próżno usiłują zamaskować brak jasnych i niedwuznacznych pojęć dotyczących potrzeb produkcji przemysłowej i brak zrozumienia psychiki mas proletariackich. Robotników oburza taki stan rzeczy, ale indywidualnie nie są w stanie go zmienić, bo słowa i wola pojedynczych ludzi są czymś zbyt nikłym wobec żelaznych praw, nieodłącznych od biurokratycznej struktury aparatu organizacji zawodowej. Leaderzy organizacji nie dostrzegają tego głębokiego i daleko sięgającego kryzysu. Im jaśniej zarysowuje się fakt, że formy organizacyjne klasy robotniczej nie są dostosowane do jej istotnej struktury historycznej, im bardziej oczywiste staje się, że klasa robotnicza znalazła się w ramach układu stosunków, który bynajmniej nie stosuje się do praw rządzących rzeczywistym wewnętrznym procesem rozwojowym tej klasy tym uparciej leaderzy obstają przy swej ślepocie i usiłują prawnie łagodzić rozdźwięki i konflikty. Wskutek swego na wskroś biurokratycznego sposobu myślenia wierzą oni, że obiektywne warunki, które znajdują trwały oddźwięk w psychice rozwijającej się pod wpływem doświadczeń życia fabrycznego, mogą być unicestwione za pomocą przemówienia odwołującego się do uczuć i namiętności, czy też w wyniku rezolucji jednogłośnie uchwalonej przez zgromadzenie oszołomione hałaśliwymi i zbyt długimi wywodami. Dzisiaj usiłują oni stanąć na wysokości zadań chwili i aby zadokumentować, że i oni też zdolni są do intensywnego myślenia, wyciągają stare i wyświechtane idee syndykalistyczne i z uporem podkreślają rzekomą identyczność rady delegatów i związku zawodowego, upierając się przy twierdzeniu, że już obecny system organizacyjny związków zawodowych stanowi szkielet społeczeństwa komunistycznego, system sił, w który wcielić się ma dyktatura proletariatu. Związki zawodowe w tej formie, w której istnieją obecnie w krajach Europy zachodniej, stanowią typ organizacji nie tylko z gruntu odmienny od rady delegatów, ale także różniący się w znacznej mierze od związków zawodowych, jakie rozwijają się coraz wydatniej w Rosyjskiej Republice Komunistycznej. Związki zawodowe, izby pracy, federacje przemysłowców, Powszechna Konfederacja Pracy wszystko to są organizacje proletariackie specyficznego typu, właściwe okresowi historycznemu, w którym rządzi kapitał. Można powiedzieć, że ten typ organizacji stanowi w pewien sposób integralną część społeczeństwa kapitalistycznego i pełni funkcję nierozłącznie związaną z ustrojem opartym na własności prywatnej. W okresie, w którym jednostki liczą się o tyle, o ile są posiadaczami towarów i handlują swoją własnością, również robotnicy musieli ulec żelaznym prawom ogólnej konieczności i stali się przekupniami swojej jedynej własności siły roboczej i umiejętności zawodowych. Bardziej narażeni na niebezpieczeństwa konkurencji robotnicy akumulowali ten swój kapitał w firmach coraz rozleglejszych i bardziej złożonych, stworzyli ów ogromny aparat koncentracji mięsa roboczego, narzucili płacę i czas pracy, zdyscyplinowali rynek pracy. Przyjęli z zewnątrz lub wybrali spośród siebie 3
zaufany personel administracyjny, mający doświadczenie w tego rodzaju spekulacjach, umiejący panować nad warunkami rynkowymi, zawierać umowy, oceniać ryzyko handlowe, inicjować korzystne pod względem ekonomicznym operacje. Związek zawodowy ma charakter konkurencyjny, a nie komunistyczny. Związek zawodowy nie może być narzędziem radykalnej odnowy społeczeństwa: może on dostarczyć proletariatowi wytrawnych administratorów, ekspertów technicznych od zagadnień przemysłowych ogólnej natury, nie może jednak być podstawą władzy proletariackiej. Nie daje on żadnych możliwości wyboru zdolnych i godnych przewodzić społeczeństwu indywidualności proletariackich, nie mogą zeń zrodzić się takie hierarchie, które uosabiałyby impuls witalny i postępowy rytm komunistycznego społeczeństwa. Dyktaturę proletariatu może uosabiać typ organizacji swoisty dla działalności wytwórców, a nie płatnych niewolników kapitału. Rada fabryczna jest pierwszą komórką takiej organizacji. Ponieważ w radzie reprezentowane są wszystkie gałęzie pracy w stosunku do wkładu poszczególnych zawodów i działów w wyprodukowanie przedmiotu, który fabryka wytwarza na użytek zbiorowości, instytucja ta jest instytucją klasową i społeczną. Jej racja bytu tkwi w samej pracy, w produkcji przemysłowej, a więc w fakcie trwałym nie zaś w płacach i w podziale klas, czyli w zjawisku przemijającym, tym właśnie, które chce się przezwyciężyć. Dlatego też rada realizuje jedność klasy robotniczej, daje masom spójność i formę identycznej natury z tą spójnością i formą, jakie masy te przybierają w ogólnej organizacji społeczeństwa. Rada fabryczna jest modelem państwa proletariackiego. Wszystkie problemy nieodłącznie związane z organizacją państwa proletariackiego równie nieodłącznie wiążą się z organizacją rady. W jednym i drugim wypadku pojęcie obywatela zanika i na jego miejsce wysuwa się pojęcie towarzysza: współdziałanie podjęte w tym celu, aby produkować dobrze i z pożytkiem, rozwija solidarność, pomnaża węzły braterstwa i przyjaźni. Każdy jest potrzebny, każdy jest na swoim miejscu, każdy ma swoją funkcję i swój posterunek. Nawet najwięksi ignoranci i konserwatyści spośród robotników, najbardziej butni i najbardziej ucywilizowani spośród inżynierów muszą w końcu uwierzyć w tę prawdę pod presją doświadczeń zdobywanych w organizowaniu życia fabryki: wszyscy w końcu zdobywają świadomość komunistyczną, zaczynają rozumieć, jak wielki krok naprzód stanowi gospodarka komunistyczna w porównaniu z kapitalistyczną. Rada jest najodpowiedniejszym organem wzajemnego wychowywania się i rozwijania nowego ducha społecznego, wytworzonego przez proletariat z żywych i płodnych doświadczeń pospólnej pracy. Solidarność robotnicza, która w ramach związków zawodowych rozwijała się w walce przeciwko kapitalizmowi, w cierpieniu i ofiarach jest na gruncie rad solidarnością pozytywną, trwałą. Solidarność ta przejawia się w każdym najdrobniejszym nawet momencie produkcji przemysłowej, zawiera się w radosnej świadomości, że się jest organiczną całością, zwartym, jednolitym systemem, że pracując z pożytkiem, produkując bezinteresownie bogactwa społeczne, utwierdza się zwierzchnictwo, urzeczywistnia się swą władzę i przyobleka się w czyn swobodę tworzenia historii. Istnienie organizacji, w której klasa robotnicza daje wyraz swej jednolitości jako klasa wytwórców, organizacji, która umożliwia spontaniczny i swobodny rozkwit właściwej hierarchii, jak również wartościowych i uzdolnionych jednostek, będzie miało doniosły i istotny wpływ na ukształtowanie związków zawodowych i na ducha, który ożywia ich działalność. Rada fabryczna również opiera się na zróżnicowaniu zawodów. W każdym oddziale fabryki robotnicy dzielą się na poszczególne brygady i każda brygada stanowi jednostkę zawodową, odrębną jednostkę pracy. Rada składa się z komisarzy, których wybierają robotnicy wedle zawodów (brygad) w poszczególnych oddziałach. O ile jednak związek zawodowy ma za podstawę jednostkę ludzką, to rada opiera się na organicznej, konkretnej jednostce zawodowej, i która wyodrębnia się w dyscyplinie procesu produkcyjnego. Brygada zawodowa czuje się wyodrębnioną jednostką w jednorodnym ciele swej klasy 4
społecznej, ale zarazem czuje się cząstką systemu dyscypliny i porządku umożliwiającą swym precyzyjnym funkcjonowaniem rozwój produkcji. Z punktu widzenia gospodarki i polityki grupy zawodowe stanowią nie wyodrębnioną i całkowicie solidarną z całością część klasy robotniczej; wyodrębniają się natomiast z technicznego punktu widzenia. Tak samo wszystkie gałęzie przemysłu są jednolite i solidarne w dążeniu do doskonałości produkcji, podziału i społecznej akumulacji bogactw; ale każdy przemysł ma odrębne interesy w tym, co dotyczy technicznej organizacji jego specyficznej działalności. Istnienie rady nakłada na robotników bezpośrednią odpowiedzialność za produkcję, skłania ich do wprowadzania ulepszeń w pracy, wprowadza świadomą i dobrowolną dyscyplinę, stwarza psychologię wytwórcy, psychologię twórcy historii. Tę nową świadomość robotnicy wnoszą do związku zawodowego i od zwykłej walki klas przechodzą do podstawowej pracy nadawania życiu gospodarczemu i technice nowej konfiguracji, do wypracowywania odpowiadających społeczności komunistycznej form życia gospodarczego i techniki zawodowej. Takie związki zawodowe, złożone z najlepszych i najbardziej świadomych robotników, realizują ostatni etap walki klas i dyktatury proletariatu: stwarzają obiektywne warunki, w których klasy nie będą mogły już istnieć ani się odrodzić. To właśnie czynią w Rosji związki zawodowe w przemyśle. Stały się one organizmami, w których wszystkie poszczególne przedsiębiorstwa danej gałęzi przemysłu stapiają się ze sobą, wiążą i zazębiają, tworząc wielką jednostkę przemysłową. Szkodliwa konkurencja zostaje wyeliminowana, a organa administracji, zaopatrzenia, dystrybucji i akumulacji zostają połączone w wielkie centrale. Systemy pracy, tajemnice produkcji, nowe doświadczenia stają się natychmiast wspólną własnością całego przemysłu. Wielka ilość funkcji biurokratycznych i dyscyplinarnych, nieunikniona w warunkach własności prywatnej i przedsiębiorstw indywidualnych, zostaje zredukowana do niezbędnego minimum. Zastosowanie zasad współpracy zawodowej w przemyśle włókienniczym w Rosji pozwoliło na zmniejszenie aparatu biurokratycznego ze 100 tysięcy do 3500 urzędników. Organizacja, której podstawą jest fabryka, przekształca klasę (całą klasę) w jednorodną i zwartą całość, która dokładnie dostosowuje się do przemysłowego procesu produkcji, kieruje nim i w końcu go w zupełności opanowuje. Organizacja, której podstawą jest fabryka, stanowi więc urzeczywistnienie dyktatury proletariatu, państwa komunistycznego, które unicestwia panowanie klasowe w nadbudowach politycznych i w całej machinie państwowej. Związki zawodowe i przemysłowe to mocny stos pacierzowy wielkiego organizmu proletariackiego. Wypracowują one indywidualne i lokalne doświadczenia i gromadzą je, wyrównując w skali krajowej warunki pracy i produkcji, co daje konkretną podstawę równości komunistycznej. Ale by można było nadać związkom zawodowym ten pozytywnie klasowy i komunistyczny kierunek, konieczne jest, aby robotnicy skupili całą swoją wolę i wiarę na konsolidacji i rozszerzaniu rad, na organicznym zjednoczeniu klasy robotniczej. Na tej silnej i jednolitej podstawie rozkwitną i rozwiną się wszystkie wyższe organa dyktatury proletariatu i gospodarki komunistycznej 1. 1 Artykuł ten był ponownie drukowany w dzienniku L'Ordine Nuovo 1 maja r. 1921, I, nr 120 z podpisem Antonio Gramsciego, pod tytułem Taktyka rad fabrycznych, i z dodatkiem paru fragmentów artykułu Rada fabryczna ogłoszonego w L'Ordine Nuovo z 5 czerwca 1920 r. Red. 5