Plonowanie odmian lnu oleistego w różnych warunkach siedliska *

Tom XXIII Rośliny Oleiste 2002 Tadeusz Zając, Kazimierz Klima 1, Franciszek Borowiec 2, Robert Witkowicz Jan Barteczko 2 Akademia Rolnicza w Krakowie, Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin 1 Katedra Ogólnej Uprawy Roli i Roślin, 2 Katedra Żywienia Zwierząt Plonowanie odmian lnu oleistego w różnych warunkach siedliska * Yielding of linseed varieties in various site conditions Słowa kluczowe: Key words: len oleisty, odmiany, kolor nasion, plon, skład chemiczny, kwasy tłuszczowe linseed, cultivars, seed colour, yield, chemical composition, fatty acids Porównano wielkość plonu nasion i jego elementy składowe oraz zawartość tłuszczu u pięciu odmian lnu oleistego: Opal, AC Linora, Flanders, Barbara i Hungarian Gold. Wykazano, że plonowanie odmian lnu oleistego różniących się pochodzeniem było zbliżone i uzależnione głównie od wpływu wywieranego przez czynniki losowe lata, miejscowości oraz zachodzącą interakcję pomiędzy nimi. Analiza wymiarów komponentów struktury plonu nasion lnu oleistego ujawniła, że pochodzenie odmian rzutowało na obsadę pędów. Odmiany kanadyjskie wykształcały większą obsadę pędów w porównaniu do odmian węgierskich. Warunki miejsca uprawy w nikłym stopniu różnicowały zawartość tłuszczu i skład kwasów tłuszczowych oleju odmian lnu oleistego. W mało korzystnych warunkach siedliskowych terenów górskich len oleisty wydaje się jedyną rośliną oleistą, którą można rekomendować do towarowej uprawy. The amount of linseed seed yield, its components and oil content were compared for 5 linsed cultivars: Opal, AC Linora, Flanders, Barbara and Hungarian Gold. It was demonstrated that yielding of linseed cultivars of different origin was similar and depended mainly on the effect of random factors, such as years, locations and the interaction between them. An analysis of the size of linseed seed yield components revealed that the cultivar origin affected the number of shoots. Canadian varieties developed higher number of shoots in comparison to Hungarian ones. The sites where the plants were cultivated only slightly diversified their oil content and fatty acids composition in the oil from the linseed cultivars. In less favourable site conditions in the mountainous areas linseed seems the only oil plant worth recommending for cultivation as a commercial crop. Wstęp Len uprawny (Linum usitatissimum L.) w warunkach chłodniejszej strefy klimatu umiarkowanego uprawiany jest na włókno (Easson, Molloy 2000), natomiast w rejonach cieplejszych i zarazem suchszych tejże strefy na nasiona * Praca finansowana ze środków KBN Grant 6 P06Z 013 21

276 Tadeusz Zając... uprawiana jest głównie forma oleista (Casa i in. 2000; Aufhammer i in. 2000). Głównym producentem lnu oleistego jest Kanada, w której gatunek ten jest szóstą pod względem gospodarczego znaczenia rośliną uprawną, a rocznie powierzchnia uprawy wynosi 600 800 tys. ha (Saeidi i Rowland 1999). Znaczna część tej produkcji jest eksportowana do Europy, w tym także Polski, gdzie wobec małej produkcji własnej potrzeby zaspakajane są poprzez import całych nasion, śruty poekstrakcyjnej i oleju lnianego. Aktualnie kraje Unii Europejskiej rozwijają powierzchnię uprawy lnu oleistego, traktując ją jako produkcję nieżywnościową, a sprawozdanie FAO (1998) podaje, że największą powierzchnię uprawy lnu oleistego posiadały Niemcy (74 tys. ha), Wielka Brytania (64 tys. ha) i Francja (47 tys. ha). Dążenie do rozwijania powierzchni uprawy lnu oleistego ma również miejsce w krajach o chłodniejszym klimacie Finlandii (Sankari 2000) i Północnej Irlandii (Easson, Molloy 2000), a także na Litwie (Mikelionis, Endriukaitis 2000). Systematycznie prowadzona praca hodowlana z lnem oleistym, zwłaszcza w Kanadzie (Rowland i in. 1990, Grady 1994, Dribnenki i Green 1995, Kenaschuk i Rashid 1998, Grant i in. 1999) oraz na Węgrzech (Anonim 1999), spowodowała wyhodowanie wielu wysokoplennych, nowych odmian, zarówno o brązowych, jak i żółtych nasionach, uprawianych powszechnie także w innych krajach. Krajowe odmiany lnu oleistego o brązowych nasionach cechuje produktywność na poziomie 15 dt z 1 ha (Heimann 1996). Jednak wyniki ostatnio przeprowadzonych doświadczeń dostarczają dowodów, że plonowanie zrejonizowanych odmian przekracza 2 tony nasion z hektara (Piotrowska, Furowicz 1998). Wielkość plonu nasion lnu oleistego zależy od wymiarów poszczególnych elementów składowych plonu, kształtujących się w trakcie ontogenezy i zależnych zarówno od warunków siedliska (Dybing, Zimmermann 1965; Casa i in. 2000; Zając i in. 2001), jak i poziomu agrotechniki, z których najlepiej poznano ilość wysiewu (Albrechtsen, Dybing 1973; Diepenbrock i in. 1995; Casa i in. 2000). Badając plonowanie lnu oleistego w 15 miejscowościach Niemiec i Szwajcarii przy wysiewie nasion od 200 do 800 sztuk na m 2, Diepenbrock i in. (1995) stwierdzili, że istotna interakcja zachodząca pomiędzy genotypem a miejscowością i rokiem uprawy decydowała o wielkości plonu nasion, a najlepsze efekty produkcyjne dawał wysiew 400 600 nasion na m 2. Turner (1991) uważa, że optymalne zagęszczenie roślin lnu oleistego wynosi 400 sztuk/m 2, gdyż przy tej obsadzie występuje minimalna skłonność do wylegania. Z przeglądu literatury wynika, że w większości przeprowadzonych eksperymentów z lnem oleistym nie analizowano komponentów struktury plonu nasion odmian lnu oleistego. Możliwości stosowania nasion lnu w żywieniu zwierząt (Barowicz i in. 1997; Borowiec i in. 2001) oraz piekarstwie (Gambuś i in. 2001) mogą być dodatkowymi czynnikami stymulującymi produkcję nasion tej rośliny, której uprawę można lokować w różnych warunkach siedliska, w tym również w rejonach górskich, gdzie dotychczas nie

Plonowanie odmian lnu oleistego... 277 uprawia się roślin oleistych. Barowicz i in. (1997) podkreślają, że wykorzystanie nasion lnu oleistego w żywieniu tuczników w formie 4 lub 8% dodatku do mieszanek treściwych spowodowało tendencje do obniżenia się w surowicy krwi poziomu trójglicerydów, tłuszczu całkowitego i glukozy. Natomiast dodatek (10%) zmielonych nasion lnu oleistego do chleba mieszanego wykazał hipocholesterolemiczne działanie prowadzące do spadku cholesterolu u zwierząt doświadczalnych (Gambuś i in. 2001). Należy podkreślić, że len oleisty uprawiany na terenie nie zanieczyszczonym pierwiastkami śladowymi nie wykazywał niepożądanej zdolności do kumulacji w nasionach nadmiernych ilości Cr, Zn, Pb, Cu, Ni, Fe i Mn (Zając i in. 2002). Celem przeprowadzonych badań była ocena wielkości i struktury plonu nasion pięciu odmian lnu oleistego w dwóch zróżnicowanych warunkach siedliskowych z uwzględnieniem zawartości tłuszczu i kwasów tłuszczowych. Materiał, metody i warunki badań W latach 2000 2001 przeprowadzono ścisłe doświadczenia polowe w Stacji Doświadczalnej Katedry Szczegółowej Uprawy Roślin AR, zlokalizowane w miejscowości Prusy koło Krakowa. Drugim punktem doświadczalnym była Górska Stacja Doświadczalna Katedry Ogólnej Uprawy Roli i Roślin, położona w Czyrnej pod Krynicą Górską. W Prusach glebę pola doświadczalnego stanowił czarnoziem zdegradowany, wytworzony z lessu i zaliczany do kompleksu pszennego bardzo dobrego i I klasy bonitacyjnej. W Czyrnej glebę pola doświadczalnego określono jako brunatną, wytworzoną ze zwietrzeliny skał fliszowych o składzie granulometrycznym gliny średniej szkieletowej, a zaliczanej do kompleksu owsiano-ziemniaczanego górskiego i V klasy bonitacyjnej. W obu punktach przedplonem dla lnu były ziemniaki średniowczesne. W Prusach odczyn gleby był obojętny, ph w KCl = 6,0, a zawartość w niej przyswajalnych form fosforu i potasu wysoka. W Czyrnej zawartość przyswajalnego fosforu w glebie była średnia, zaś potasu wysoka, a jej odczyn był słabo kwaśny (ph w KCl = 5,1). W doświadczeniu porównywano plonowanie pięciu odmian lnu oleistego: Opal (Pl); Barbara i Hungarian Gold (H), Flanders i AC Linora (CAN), z których tylko odmiana Hungarian Gold odznaczała się żółtą barwą nasion, a pozostałe posiadały brązowe nasiona. Na 1 m 2 wysiewano 600 kiełkujących nasion, w rzędy odległe co 15 cm. Uprawę i prace pielęgnacyjne w trakcie wegetacji przeprowadzono zgodnie z zasadami klasycznej uprawy. Przedsiewnie aplikowano 48 kg P 2 O 5 w formie superfosfatu potrójnego i 72 kg K 2 O w 57% soli potasowej oraz 30 kg N w saletrze amonowej. Drugą dawkę azotu w analogicznej dawce i formie jak pierwsza zastosowano w fazie jodełki. Chwasty dwuliścienne i jednoliścienne niszczono przy pomocy herbicydów Chiesel 75 WG w ilości 0,04 kg/ha i Targa Super EC

278 Tadeusz Zając... 1,5 dm 3. W Prusach w tej fazie rozwojowej lnu stosowano Karate 025 EC w ilości 0,3 dm 3 na 1 ha, w celu zwalczania pchełek uszkadzających młodociane rośliny w fazie jodełki. Doświadczenia założono metodą losowanych bloków, w czterech powtórzeniach. Zbioru lnu oleistego, po uprzedniej desykacji roślin Reglone 3 dm 3 /ha dokonano w III dekadzie sierpnia (Prusy) i II dekadzie września (Czyrna). Przed zbiorem z każdego poletka wyrywano rośliny z powierzchni próbnych (1 m 2 ), w celu ustalenia liczby roślin i pędów. W oparciu o szczegółowe pomiary 30 pędów określono liczbę torebek nasiennych na pędzie i liczbę nasion w torebce. Po omłocie roślin lnu w próbach nasion z każdego poletka oznaczono udział zanieczyszczeń, zawartość wody (plon nasion podano przy 8% zawartości wody) i masę 1000 nasion. W nasionach oznaczono zawartość tłuszczu wykorzystując standardowe metody AOAC oraz skład kwasów tłuszczowych przy użyciu chromatografu gazowego (Varian Star 3400CX). Do edycji i obliczeń statystycznych wykorzystano pakiety Microsoft Office oraz STATISTICA. Wzrost i rozwój lnu był modyfikowany przebiegiem warunków meteorologicznych (tab. 1). Siewu nasion dokonywano w terminie optymalnym, lecz w roku 2001 obfite opady deszczu w Prusach (145,7 mm), trwające 8 dni spowodowały silne ubicie gleby oraz zaskorupienie jej wierzchniej warstwy, a także pojawienie się bruzd erozyjnych, co wywołało przedłużone i nierówne wschody, a na części poletek obsada roślin była niższa od zakładanej. W obu miejscowościach negatywnie na stan roślin lnu wpłynęły klęskowo wysokie opady w lipcu, przypadające w okresie dojrzewania, prowadzące do niewielkiego wylegania roślin, Tabela 1 Rozkład opadów i temperatury powietrza w miesiącach wegetacji lnu oleistego w dwóch miejscowościach The range of rainfall and air temperature in vegetation period of linseed in two localities Miejscowość Lata Miesiące Months Locality Years IV V VI VII VIII IX Σ Prusy Czyrna Prusy Czyrna Opady Rainfall [mm] 2000 42,9 62,9 70,3 217,4 41,3 434,8 2001 145,7 72,9 86,1 141,6 77,2 523,5 2000 32,3 95,3 112,4 158,8 54,6 169,0 622,4 2001 100,9 59,9 143,4 320,1 53,9 56,5 734,7 Temperatura Temperature [ o C] 2000 11,8 16,0 16,9 16,6 18,9 16,0 2001 9,3 15,9 16,0 21,2 20,7 16,6 2000 6,6 10,9 14,8 14,7 15,1 10,2 12,1 2001 5,3 10,9 13,5 16,3 15,5 9,7 11,9

Plonowanie odmian lnu oleistego... 279 jednak tylko w Prusach. W Czyrnej w żadnym roku badań nie zanotowano wylegania roślin i łanu lnu oleistego, lecz niższe temperatury powietrza w tej miejscowości spowodowały przedłużenie okresu wegetacji prawie o miesiąc w porównaniu do Prus. Wyniki i dyskusja Przeprowadzona analiza wariancji dla plonu nasion i jego komponentów struktury wykazała dominujący wpływ na te cechy czynników losowych (lata i miejscowości) w porównaniu do wpływu wywieranego przez czynnik stały (odmiany). Szczegółowe wartości dla źródeł zmienności w połączeniu z udziałem komponentów wariancyjnych zamieszczono w tabeli 2. Wpływ odmian na wielkość plonu nasion i jego cechy składowe przejawił się wyłącznie w formie współdziałań z czynnikami losowymi, głównie latami badań. Taki układ wartości wskazuje na silny wpływ czynników siedliska konkretnej miejscowości, związany z różnym przebiegiem pogody w latach, na kształtowanie produkcyjności lnu oleistego, przejawiającej się zarówno w wysokości plonu nasion, jak i wartości poszczególnych składników struktury plonu nasion. Udział komponentu wariancyjnego w determinacji plonu nasion lnu oleistego spowodowany był głównie przez wpływ miejscowości (28,2%) i interakcje lat z miejscowościami (47,2%). Pozostałe źródła zmienności cechowały się znacznie słabszym wpływem, który oscylował około 5%. Analiza wariancji plonu nasion lnu oleistego oraz jego składników Yield seeds of linseed cultivars and their components analysis of variance Tabela 2 Źródło zmienności Source of variance Df. Średni kwadrat Means square 1 α Udział komponentu wariancyjnego [%] Share of variance component 1. Plon nasion Seed yield [g m 2 ] Powtórzenia Replications 12 140,1 0,919 Lata Years [L] 1 6,6 0,985 0 Miejscowości Localities [M] 1 113627,8 0,063 28,2 Odmiany Cultivars [O] 4 4751,1 0,260 L*M 1 81345,0 0,004 47,2 L*O 4 1253,1 0,710 0 M*O 4 4626,3 0,252 4,8 L*M*O 4 2263,7 0,000 5,9 Błąd Error 48 294,7 4,9

280 Tadeusz Zając... 2. Liczba pędów Stem density [szt. m -2 pcs m -2 ] Powtórzenia Replications 12 6151,1 0,055 Lata Years [L] 1 17731,0 0,674 0 Miejscowości Localities [M] 1 207774,1 0,296 2,9 Odmiany Cultivars [O] 4 83431,5 0,196 L*M 1 432915,3 0,020 42,1 L*O 4 2886,6 0,980 0 M*O 4 82826,8 0,184 13,5 L*M*O 4 31220,1 0,000 14,7 Błąd Error 48 3202,5 26,8 3. Liczba torebek na 1 pędzie Number capsules per stem Powtórzenia Replications 12 14,8 0,000 Lata Years [L] 1 27,9 0,500 0 Miejscowości Localities [M] 1 1580,6 0,003 57,7 Odmiany Cultivars [O] 4 13,8 0,195 L*M 1 249,2 0,000 22,2 L*O 4 3,6 0,236 0,4 M*O 4 10,5 0,051 1,7 L*M*O 4 1,7 0,692 0 Błąd Error 48 3,0 18,0 4. Nasion w torebce [szt.] Seed capsule [pcs] Powtórzenia Replications 12 0,2 0,124 Lata Years [L] 1 22,5 0,075 18,3 Miejscowości Localities [M] 1 14,3 0,132 10 Odmiany Cultivars [O] 4 0,8 0,315 L*M 1 19,9 0,000 41,7 L*O 4 0,6 0,056 3,3 M*O 4 0,6 0,063 1,6 L*M*O 4 0,1 0,606 0 Błąd Error 48 0,2 25,0 5. Masa 1000 nasion 1000 seed weight [g] Powtórzenia Replications 12 0,4 0,009 Lata Years [L] 1 0,1 0,756 0 Miejscowości Localities [M] 1 1,6 0,090 5,9 Odmiany Cultivars [O] 4 3,8 0,010 L*M 1 0,3 0,327 0 L*O 4 0,7 0,189 5,9 M*O 4 0,4 0,397 0 L*M*O 4 0,3 0,115 5,9 Błąd Error 48 0,1 82,3 ciąg dalszy tabeli 2

Plonowanie odmian lnu oleistego... 281 Liczba pędów lnu oleistego, kształtująca się jako pierwszy składnik struktury plonu nasion, była istotnie uzależniona od dwóch interakcji: podwójnej lat i miejscowości (42,1%) oraz potrójnej lat, miejscowości i odmian (14,7%). Silny wpływ miejscowości zaznaczył się również w odniesieniu do kolejnego składnika struktury plonu nasion, czyli liczby torebek na pędzie, a jego determinacja była spowodowana głównie przez miejscowości (57,7%) oraz współdziałania lat i miejscowości (22,2%). Liczba nasion w torebce zależała od lat, w których prowadzono badania (18,3%) oraz od współdziałania lat i miejscowości (41,7%). W odniesieniu do masy 1000 nasion odmian lnu oleistego wpływ analizowanych czynników ujmowanych oddzielnie lub w formie interakcji był znacznie słabszy niż miało to miejsce u innych składników, wykształcających się znacznie wcześniej w trakcie ontogenezy. Jak wynika z czteroletnich badań len oleisty uprawiany w środkowej Italii wykazywał duże zdolności adaptacyjne do warunków danego roku uprawy, które sprawiały, że pomiędzy poszczególnymi składnikami struktury plonu nasion dochodziło do częściowej kompensacji (Casa i in. 1999). Jak podkreślają Diepenbrock i in. (1995) duża plastyczność w rozwoju lnu oleistego sprawiła, że w doświadczeniach zlokalizowanych w 15 miejscowościach Niemiec i Szwajcarii plonowanie tej rośliny uprawnej było uwarunkowane silniej warunkami lokalnego siedliska niż ilością wysiewu nasion. Szczegółowe dane dla plonu nasion i jego składników struktury zamieszczono w tabeli 3. Porównywane odmiany lnu oleistego nie różniły się istotnie wielkością plonu nasion oraz zróżnicowaniem wymiarów komponentów struktury plonu, z wyjątkiem masy 1000 nasion. Na podkreślenie zasługuje wyraźna tendencja lepszego plonowania odmiany Flanders, zwłaszcza w porównaniu do krajowej Tabela 3 Plon nasion i jego składniki struktury u odmian lnu oleistego (średnie z dwóch miejscowości) Yielding of linseed cultivars and seed yield components (means from two localities) Odmiany Cultivars Cechy Traits AC Linora Barbara Flanders Plon nasion Seed yield [g m -2 ] Liczba pędów Stem density [szt. m -2 pcs m -2 ] Liczba torebek na 1 pędzie Number capsules per stem Nasion w torebce [szt.] Seed capsule [pcs.] Masa 1000 nasion [g] 1000 seed weight NS nieistotne not significant Hugarian Gold Opal NRI LSD α = 0,05 151,6 156,5 186,7 155,4 140,3 NS 444,4 308,0 429,3 285,5 399,8 NS 9,0 10,5 11,2 11,3 10,4 NS 5,5 5,6 5,8 5,3 5,2 NS 6,8 8,2 7,3 7,6 7,4 0,2

282 Tadeusz Zając... odmiany Opal. Wyższe plonowanie odmiany Flanders warunkowały dwa komponenty struktury plonu, czyli wysoka liczba torebek na pędzie oraz najwyższa liczba nasion w torebce. Obydwie odmiany kanadyjskie: AC Linora i Flanders wytworzyły najwyższą obsadę pędów na jednostce powierzchni. Z kolei odmiany węgierskie: Barbara i Hungarian Gold odznaczały się niższą obsadą pędów, natomiast wartości pozostałych komponentów struktury plonu były wysokie, co należy przyjąć jako istnienie kompensacji pomiędzy składowymi plonu nasion lnu oleistego, zachodzącej podobnie u odmian określonego pochodzenia. Plon nasion odmian lnu oleistego był istotnie zależny od interakcji lat z miejscowościami oraz bardziej skomplikowanego współdziałania z udziałem odmian, lat i miejscowości (rys. 1). Układ czynników doświadczalnych kształtujących plonowanie lnu oleistego w dużym stopniu nawiązuje do obsady pędów generatywnych. Analiza plonowania odmian w latach i miejscowościach pozwala zauważyć dobre plonowanie odmiany Flanders. Interakcja zachodząca pomiędzy czynnikami doświadczenia ujawniła przeciwstawne tendencje w kształtowaniu obsady pędów, wynikające z oddziaływania ocenianych czynników. Lata badań należy uznać za czynnik najsilniej oddziałujący na zagęszczenie pędów generatywnych lnu oleistego (rys. 2), ponieważ w drugim roku doświadczenia w jednej miejscowości (Czyrna) zagęszczenie pędów rosło, natomiast w drugim punkcie badawczym (Prusy) uległo obniżeniu. Zawartość tłuszczu i skład kwasów tłuszczowych oleju lnianego przedstawiono w tabeli 4. Wszystkie badane odmiany lnu oleistego odznaczały się tradycyjnym składem kwasów tłuszczowych, wśród których dominował kwas linolenowy. Podobne dane dla odmian lnu oleistego podają inni autorzy (Froment i in. 1998, Piotrowska i Furowicz 1999, Borowiec i in. 2001). W oparciu o analizę składu kwasów tłuszczowych dwudziestu odmian i rodów lnu oleistego, zarówno jasnonasiennych i brązowonasiennych, Piotrowska i Furowicz (1999) podkreślają, że duży udział kwasu linolenowego decyduje o szybkim wysychaniu oleju, a właściwość ta jest istotna przy wykorzystaniu oleju lnianego dla celów przemysłowych. Zawartość tłuszczu oraz kwasu oleinowego w nasionach odmian AC Linora i Opal była bardzo stabilna i nie zmieniała się pod wpływem warunków siedliska miejsca uprawy. Podwyższoną zawartość kwasu oleinowego stwierdzono u węgierskiej odmiany Barbara, która także odznaczała się największym udziałem nasyconych kwasów tłuszczowych (SFA). Na podkreślenie zasługuje fakt, że niektóre odmiany lnu oleistego: Flanders, Barbara i Hungarian Gold, uprawiane w terenie górskim, gromadziły w nasionach nieco więcej ekstraktu eterowego. Wszystkie porównywane odmiany odznaczały się bardzo stabilnym udziałem nienasyconych kwasów tłuszczowych (UFA) i kwasów tłuszczowych neutralnych i hipocholesterolemicznych (DFA). Z uwagi na dochodzące do 2 ton z hektara plony nasion lnu (Piotrowska i Furowicz 1999, Zając i in. 2001), ten gatunek jest naprawdę efektywnym źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych, zwłaszcza kwasu linolenowego, który wprowadzony w formie dodatku zmielonych nasion do

Plonowanie odmian lnu oleistego... 283 wypieku pieczywa mieszanego, z jednej strony podnosił walory żywieniowe chleba poprzez wzrost w nim zawartości białka, związków mineralnych, a z drugiej, pieczywo to prowadzi do spadku zawartości cholesterolu we krwi zwierząt doświadczalnych (Gambuś i in. 2001). 300 250 Prusy Czyrna Plon nasion/seed yield 200 150 100 50 Linora Barbara Flanders Gold Opal Rys. 1. Interakcja pomiędzy miejscowościami, latami i odmianami dla plonu nasion Interaction among localities, years and cultivars for yield of seed 800 700 Prusy Czyrna 600 Liczba pędów 500 400 300 200 100 Linora Barbara Flanders Gold Rys. 2. Interakcja pomiędzy miejscowościami, latami i odmianami dla liczby pędów Interaction among localities, years and cultivars for number of stem Opal

Tabela 4 Zawartość kwasów tłuszczowych w nasionach odmian lnu oleistego The content of fatty acidis in seeds of linseed cultivars Kwasy tłuszczowe Fatty acids Zawartość tłuszczu Oil content % Kwasy tłuszczowe Fatty acids = 100% palmitynowy palmitic C 16:0 6,48 stearynowy stearic C 18:0 5,09 oleinowy oleic C 18:1 25,97 linolowy linoleic C 18:2 11,93 linolenowy linolenic C 18:3 50,52 inne others Nasycone kwasy tłuszczowe Saturated fatty acids SFA Nienasycone kwasy tłuszczowe Unsaturated fatty acids UFA Kwasy tłuszczowe neutralne i hipocholesterolemiczne Fatty acids having desirable neutral and hypocholesterolemic DFA Stosunek nienasyconych do nasyconych kwasów tłuszczowych UFA/SFA ratio Stosunek kwasów tłuszczowych n-6 : n-3 Fatty acids ratio n-6 : n-3 Prusy Barbara Flanders Hungar. Miejscowości Localities Czyrna Linora Opal Barbara Flanders Hungar. Linora Opal 39,44 40,08 40,79 40,91 41,59 42,18 42,13 44,85 40,98 41,25 6,58 6,28 6,39 6,49 7,05 6,41 6,25 6,06 6,19 4,22 3,61 2,98 4,63 4,90 4,40 3,49 3,84 3,79 23,55 27,65 19,47 20,58 23,76 19,26 19,56 19,83 19,00 13,28 12,81 17,85 12,29 12,41 14,41 13,30 13,79 14,04 52,26 49,61 53,19 55,92 51,85 55,51 57,22 56,48 56,89 0,01 0,11 0,04 0,12 0,09 0,03 0,01 0,18 0,09 11,57 88,42 93,51 10,80 9,89 9,37 11,12 11,95 10,81 9,74 9,90 9,98 89,09 90,07 90,51 88,79 88,02 89,18 90,08 90,1 89,93 93,31 93,68 93,49 93,42 92,92 93,58 93,57 93,94 93,72 7,64 : 1 8,25 : 1 9,11 : 1 9,66 : 1 7,98 : 1 7,36 : 1 8,25 : 1 9,25 : 1 9,10 : 1 9,01 : 1 1 : 4,23 1 : 3,93 1 : 3,87 1 : 2,98 1 : 4,55 1 : 4,18 1 : 3,85 1 : 4,30 1 : 4,09 1 : 4,05

Plonowanie odmian lnu oleistego... 285 Wnioski Plonowanie odmian lnu oleistego różniących się pochodzeniem było zbliżone i uzależnione głównie od wpływu wywieranego przez czynniki losowe lata, miejscowości oraz zachodzącą interakcję pomiędzy nimi. Analiza wymiarów składników struktury plonu nasion lnu oleistego ujawniła, że pochodzenie odmian rzutowało na obsadę pędów. Odmiany kanadyjskie wykształcały większą obsadę pędów w porównaniu do odmian węgierskich. Warunki miejsca uprawy w nikłym stopniu różnicowały zawartość tłuszczu i skład kwasów tłuszczowych oleju odmian lnu oleistego. W mało korzystnych warunkach siedliskowych terenów górskich len oleisty wydaje się jedyną rośliną oleistą, którą można rekomendować do towarowej uprawy. Conclusions It was demonstrated that yielding of linseed cultivars of different origin was similar and depended mainly on the effect of random factors, such as years, locations and the interaction between them. An analysis of the size of linseed seed yield components revealed that the cultivar origin affected the number of shoots. Canadian varieties developed higher number of shoots in comparison to Hungarian ones. The sites where the plants were cultivated only slightly diversified their oil content and fatty acids composition in the oil from the linseed cultivars. In less favourable site conditions in the mountainous areas linseed seems the only oil plant worth recommending for cultivation as a commercial crop. Literatura Albrechtsen R.S., Dybing C.D. 1973. Influence of seeding rate upon and oil yield and their components in flax. Crop Sci., 13: 277-280. Anonim 1999. Linseed breeding. Gabonatermesztesi Kutato Kft.: 15-22. AOAC 1995. Official Methods of Analysis of the Association of Official Analytical Chemists. 16th Edition, Arlington, Virginia, USA. Aufhammer W., Wägner W., Kaul H.-P., Kübler E. 2000. Strahlungsnutzung durch Bestände ölreicher Körnerfruchtarten Winterraps, Öllein und Sonnenblume im Vergleich. J. Agronomy & Crop Sci., 184: 277-286. Barowicz T., Brzóska F., Pietras M., Gąsior R. 1997. Hipocholesteremiczny wpływ pełnych nasion lnu w diecie tuczników. Medycyna Wet., 53 (3): 164-167.

286 Tadeusz Zając... Borowiec F., Zając T., Kowalski Z.M., Micek P., Marciński M. 2001. Comparison of nutritive value of some new commercial linseed oily cultivars for ruminants. J. Anim. Feed Sci., 10: 301-308. Borowiec F., Zając T., Migdał W., Micek P. 2001. Wpływ skarmiania nasion lnu oleistego w dawkach pokarmowych na strawność składników oraz wskaźniki fizjologiczne w treści żwacza i surowicy krwi owiec. Rośliny Oleiste, XXII: 207-216. Casa R., Russell G., Lo Cascio B., Rossini F. 1999. Environmental effects on linseed (Linum usitatissimum L.) yield and growth of flax at different stand densities. Eur. J. Agron., 11: 267-278. Diepenbrock W., Leon J., Clasen K. 1995. Yielding ability and yield stability of linseed in Central Europe. Agron. J., 87: 84-88. Dribnenki J.C.P., Green A.G. 1995. Linola TM 947 low linoleuic acid flax. Can. J. Plant Sci., 75: 201-202. Easson D.L., Molloy R.M. 2000. A study of the plant, fibre and seed development in flax and linseed (Linum usitatissimum) grown at a range of seed rates. J. Agric. Sci., Cambridge, 135: 361-369. Froment M.A., Smith J.M., Turley D. 1998. Fatty acids profiles in the seed oil of linseed and fibre flax cultivars (Linum usitatissimum L.) grown in England and Scotland. Tests of Agrochemicals and Cultivars No. 19. Ann. appl. Biol., 132 (supplement): 60-61. Gambuś H., Mikulec A., Pisulewski P., Borowiec F., Zając T., Kopeć A. 2001. Hipocholesterolemiczne właściwości chleba z nasionami lnu oleistego. Żywność, Nauka, Technologia, Jakość, 3 (28) Supl.: 54-65. Grady K.A., Lay G.L. 1994. Registration of Day flax. Crop Sci., 34 (1): 308. Grant C.A., Dribnenki J.C.P., Bailey L.D. 1999. A comparison of the yield response of solin (cv. Linola 947) and flax (cvs. McGregor and Vimy) to application of nitrogen, phosphorus, and Provide (Penicillium bilaji). Can. J. Plant Sci., 79: 527-533. Heimann S. 1996. Len włóknisty, len oleisty. Synteza wyników doświadczeń odmianowych 1995, z. 1080. Słupia Wielka, COBORU. Hocking P.J., Randall P.J., Pinkerton A. 1987. Mineral nutrition of linseed and fiber flax. Adv. Agron., 41: 221-296. Kenaschuk E.O., Rashid K.V. 1998. AC Watson flax. Can. J. Plant Sci., 78: 465-466. Mikelionis S., Endriukaitis A. 2000. Semeniniu linu agrotechnika. Żemdirbyste, Mokslo Darbai. 69: 96-107. Piotrowska A., Furowicz B. Postęp w hodowli jasnonasiennego lnu oleistego. Rośliny Oleiste, XIX: 641-643. Rowland G.G., Kenaschuck E.O., Bhatty R.S. 1990. Flanders flax. Can. J. Plant Sci., 70: 543-544. Saeidi G., Rowland G.G. 1999. Seed colour and linolenic acid effects on agronomic traits in flax. Can. J. Plant Sci., 79: 521-526. Sankari H.S. 2000. Linseed (Linum usitatissimum L.) cultivars and breeding lines as stem biomass producers. J. Agronomy & Crop Sci., 184: 225-231. Turner J.A. 1991. Linseed plant populations relative to cultivar and fertility. Aspects of Applied Biology; Production and Protection of Linsed 28: 41-48. Wałkowski T., Ladek A., Piotrowska A. 1998. Len oleisty. IHAR Poznań. Zając T., Borowiec F., Micek P. 2001. Porównanie produktywności, składu chemicznego i profilu kwasów tłuszczowych żółtych i brązowych nasion lnu oleistego. Rośliny Oleiste, XXII: 441-454. Zając T., Antonkiewicz J., Witkowicz R. 2002. Kształtowanie się zawartości wybranych pierwiastków w roślinach lnu oleistego (Linum usitatissimum L.) w zależności od fazy rozwojowej i części rośliny. Acta Agrobotanica (w druku).