Autor: Sebastian Pich Moduł 3 Wybrane zagadnienia etiologii i symptomatologii kryminalnej Etiologia kryminalna koncentruje się na badaniu przyczyn przestępczości. Obejmuje ona także swoim badaniem uwarunkowania biologiczne, psychiczne i społeczne przestępczych i dewiacyjnych zachowań poszczególnych osób, dążąc do ustalenia indywidualnych czynników, które doprowadziły do niezgodnego z przepisami prawa lub normami społecznymi zachowania konkretnego człowieka. Etiologia stara się odpowiedzieć na pytanie: dlaczego człowiek stał się przestępcą, alkoholikiem, prostytutką. Przedmiotem badań będzie człowiek, czynniki kryminogenne. W paradygmacie kryminologii pozytywistycznej najczęściej dokonuje się podziału teorii przestępczości na trzy kierunki: biologiczny, psychologiczny oraz socjologiczny. Niektórzy z autorów uważają, że taki podział jest niesłuszny. Ich propozycja to połączenie kierunków biologicznego i psychologicznego w jeden kierunek biopsychologiczny. Argumentacja przestawiona przez autorów jest przekonująca. Uważają oni mianowicie, że cechy jednostki biologiczne i psychologiczne są ze sobą ściśle powiązane, a cechy biologiczne stanowią bazę, z której wynikają cechy psychiczne człowieka. Istnieje jednak wiele teorii, które odwołują się wyłącznie do cech natury somatycznej i łączenie ich z kierunkiem psychologicznym nie wydaje się dobrym rozwiązaniem. Kierunek biologiczny Najważniejszą myślą wszystkich biologicznych teorii przestępczości jest przekonanie o tym, że za zachowanie przestępcze odpowiedzialne są właściwości określonych struktur biologicznych organizmu. Nowy powiew teorii w kierunku biologicznym przyniosły odkrycia z biologii i medycyny. Chodzi zwłaszcza o koncepcję dziedziczenia skłonności do zachowań aspołecznych, zaburzenia struktury chromosomów oraz koncepcje odwołujące się do zaburzeń centralnego i obwodowego układu nerwowego 1. 1 R. Parol, Etiologia przestępczości paradygmaty i teorie, [w:] A. Jaworska, Kryminologia i kara kryminalna. Wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s.71-72 edu.cossw.pl strona 1
Kierunek psychologiczny Założeniem tego kierunku jest wyjaśnianie zawiązków zachodzących pomiędzy rozmaitymi zmiennymi psychologicznymi a zachowaniami przestępczymi. Przy dokonywaniu analizy dorobku naukowego tego kierunku okazuje się, że ma on wiele do zaproponowania badaczowi chcącemu zapoznać się z psychologicznymi mechanizmami etiologii zachowań przestępczych. Najczęściej do psychologicznych czynników warunkujących przestępczość zalicza się: ograniczoną sprawność umysłową, zaburzenia psychotyczne, zaburzenia psychonerwicowe, określone cechy osobowości, np. agresywność czy zewnątrzsterowność, lub całą osobowość (mówi się wówczas o osobowości przestępczej, psychopatycznej lub socjopatycznej) 2. Kierunek socjologiczny Kierunkiem poszukiwań źródeł przestępczości badaczy o orientacji socjologicznej jest środowisko zewnętrzne. Poglądy badaczy o przekonaniach socjologicznych są wewnętrznie zróżnicowane, co powoduje różnorodność teorii kryminologicznych. E. Bielicki proponuje nawet, aby niektóre z nich nazywać nie tyle teoriami socjologicznymi, ile psychospołecznymi, łączą one bowiem szeroko rozumiane procesy społeczne z procesami psychicznymi zachodzącymi w jednostce 3. Teorie strukturalne Ujęcie strukturalne problematyki przestępczości źródeł tego typu zachowań poszukuje bezpośrednio w strukturze społecznej. Wśród tego typu koncepcji na szczególną uwagę zasługuje teoria anomii R. Mertona. Koncepcja dewiacji wskazanego autora uchodzi za jedną z najpopularniejszych teorii kryminologicznych o której J. H. Turner pisze tak: Przypuszczalnie żaden szkic teoretyczny naszego stulecia nie stał się zaczynem takiej liczby badań i komentarzy teoretycznych jak ten. Koncepcję R. Mertona powszechnie uważa się za twórcze rozwinięcie teorii E. Durkheima, który wprowadził do użytku termin anomii, przez który rozumiał stan społeczeństwa, powstający wtedy, gdy normy społeczne ulegają osłabieniu lub są ze sobą sprzeczne, stając się na skutek tego niezdolne do regulowania zachowania się jednostek i utrzymywania równowagi społecznej; w skrajnym przypadku anomia prowadzi do rozkładu całego systemu norm społecznych, a w konsekwencji do rozpadu więzi społecznych. Genezę przestępczości E. Durkheim upatrywał w strukturze społecznej. Jednostka, zdaniem uczonego, nigdy nie jest zaspokojona w swych dążeniach. Im kto więcej ma tym więcej chce, ponieważ otrzymane nagrody jedynie stymulują, zamiast zaspokajać potrzeby. Granice tym dążeniom 2 Tamże, s. 75-76 3 R. Parol, Etiologia przestępczości paradygmaty i teorie, [w:] A. Jaworska, Kryminologia i kara kryminalna. Wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 78 edu.cossw.pl strona 2
indywidualnym może wyznaczyć jedynie zewnętrzna kontrola ze strony społeczeństwa. W prawidłowo funkcjonującym społeczeństwie kontrola społeczna sprawia, że każdy uświadamia sobie swoje możliwości awansu i odpowiednio reguluje poziom aspiracji. W okresie gwałtownych zmian społecznych, głównie o charakterze ekonomicznym gwałtowny wzrost lub recesja, następuje załamanie się kontroli społecznej, wskutek czego jednostka nie czuje się już związana w swych dążeniach istniejącym systemem norm. Sytuacja ta sprzyja wzrostowi różnorodnych zachowań dewiacyjnych 4. W teorii R. Mertona szczególne miejsce zajmują dwa pojęcia: struktura społeczna i struktura kulturowa. Struktura społeczna to (...) zorganizowany zespół społecznych zależności, w które uwikłani są w różny sposób członkowie społeczeństwa lub grupy. W przypadku struktury kulturowej R. Merton wyróżnia dwa istotne jego zdaniem elementy. Pierwszy z nich to kulturowo zdefiniowane cele, tzn. rzeczy warte zabiegów, a dokładniej mówiąc cele dominujące, które stanowią układ odniesienia aspiracji, z różnym natężeniem angażując emocje i znaczenie. Drugi z elementów struktury kulturowej to usankcjonowane środki służące do realizacji kulturowo określonych celów. Cele kulturowe informują jednostki funkcjonujące w danym społeczeństwie o tym, czego powinno się chcieć, do czego powinno się zmierzać. Natomiast usankcjonowane środki to nic innego, jak dopuszczalne przez normy instytucjonalne sposoby realizowania obranych celów. Społeczeństwo, które funkcjonuje właściwie, zachowuje równowagę pomiędzy celami kulturowymi a instytucjonalnymi środkami służącymi do ich realizacji. Zdaniem R. Mertona, struktura społeczna odgrywa ważną rolę, ponieważ determinuje faktyczne możliwości realizacji kulturowo wyznaczonych celów, poprzez fakt, iż ludzie są ulokowani na rozmaitych jej poziomach. Równość szans w tym przypadku nie istnieje. Szczęściarze, którzy są ulokowani na wyższych szczeblach drabiny społecznej, są uprzywilejowani w tej rywalizacji. Natomiast pechowcy okupujący dolne pozycje owej społecznej hierarchii mają zdecydowanie mniejsze szanse na zrealizowanie celów wyznaczonych przez kulturę. R. Merton w takiej sytuacji dostrzega sprzeczność zachodzącą pomiędzy wymogami kulturowymi a strukturalnymi możliwościami ich realizacji w sposób konformistyczny 5. Według Mertona występuje pięć następujących sposobów przystosowania: 1) konformizm zachodzi wtedy gdy jednostka zinternalizowała co najmniej niektóre kulturowo określone cele i środki, a ponadto ma dostęp do społecznie akceptowanych sposobów osiągania tych celów i potrafi je skutecznie wykorzystać 6, 4 Dudek U., Jedrzejak K., Kaczmarek A., Mareriały pomocnicze do nauczania kryminologii, COSSW, Kalisz 1993, s. 35 5 R. Parol, Etiologia przestępczości paradygmaty i teorie, [w:] A. Jaworska, Kryminologia i kara kryminalna. Wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 80-81 6 Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2001, s.109 edu.cossw.pl strona 3
2) innowacja to dążenie do osiągania kulturowych celów przy wykorzystaniu nieinstytucjonalnych środków, tzn. nieetycznych lub sprzecznych z obowiązującymi w społeczeństwie normami. W takiej sytuacji zachodzi niepełna socjalizacja jednostki, jednak w konsekwencji aktywnie, czynnie adaptuje się ona do społeczeństwa, osiągając wyznaczone przez nie kulturowe cele 7, 3) rytualizm polega na rezygnacji lub obniżeniu poziomu aspiracji (celów) do osiągnięcia wyższej pozycji na tyle, że nie powoduje on już frustracji z powodu nie zrealizowanych zamiarów. Następuje tu sytuacja rezygnacji z kulturowo określonych celów przy jednoczesnej akceptacji środków zgodnych z zinstytucjonalizowanymi normami 8, 4) wycofanie się oznacza odrzucenie przez jednostkę wyznaczonych celów przez kulturę jak również instytucjonalnych środków służących do ich realizacji 9, 5) bunt polega na odrzuceniu celów i środków wyznaczonych przez kulturę i normy z jednoczesnym zastąpieniem ich nowymi celami i środkami 10. Teoria naznaczenia społecznego Edwina Lemerta Impulsem do rozwoju paradygmatu antynaturalistycznego według jej autora była koncepcja wyróżniająca dwie kategorie dewiacji: pierwotną i wtórną. Elementem różnicującym oba pojęcia jest rozdzielenie zjawisk społecznych i procesów psychicznych przed i po dopuszczeniu się przez jednostkę zachowania naruszającego normę. Dewiacją pierwotną w tym ujęciu jest sam fakt przekroczenia normy. Jednak ani fakt jej naruszenia, ani etiologia tego zdarzenia nie były dla przedstawicieli omawianej teorii zajmujące na gruncie naukowym. Zdecydowanie ciekawszym problemem dla E. Lemerta było to, co dzieje się już po zdarzeniu naruszającym normę, a konkretnie reakcja społeczna na tego rodzaju zdarzenie. Szczególnie interesował go problem konsekwencji tej reakcji dla jednostki uznanej za osobę naruszającą normę. Tak więc dewiacja wtórna to reakcja jednostki na społeczną reakcję wobec jej zachowania. E. Lemert pisze o dewiacji pierwotnej, że jest ona wieloprzyczynowa, powstaje na skutek różnych społecznych, kulturowych, psychologicznych i fizjologicznych faktów występujących bądź przypadkowo, bądź z określoną regularnością. Będąc oceniana jako negatywna ze społecznego punktu widzenia, dewiacja pierwotna ma jedynie marginalny wpływ na status i strukturę psychiczną osoby dewianta. Dewiacja wtórna, zdaniem twórcy omawianej teorii, jest silnie związana z kwestią odpowiedzi udzielanych przez ludzi na problemy kreowane przez społeczną reakcję na dewiację. Są to przede wszystkim problemy moralne związane z faktem stygmatyzacji, kar, segregacji i kontroli społecznej. 7 Bułat K., Czarniak P., Gorzelak A., Kryminologia, Oficyna, Kraków 2007, s. 39 8 Dudek U., Jedrzejak K., Kaczmarek A., Materiały pomocnicze do nauczania kryminologii, COSSW, Kalisz 1993, s. 37 9 Bułat K., Czarniak P., Gorzelak A., Kryminologia, Oficyna, Kraków 2007, s. 39 10 Dudek U., Jedrzejak K., Kaczmarek A., Materiały pomocnicze do nauczania kryminologii, COSSW, Kalisz 1993, s. 37 edu.cossw.pl strona 4
Stają się one centralnymi faktami egzystencji dla osób doświadczających ich, zmieniającymi strukturę psychiczną, tworzącymi specyficzną organizację ról społecznych i postaw wobec samego siebie. Życie i identyczność osoby będącej wtórnym dewiantem są zorganizowane wokół faktu dewiacji. Według E. Lemerta, konsekwencją istnienia i działania instytucji kontroli społecznej jest proces nadawania jednostkom widocznych oznak moralnej niższości. Przejawia się to nadawaniem etykiety dewianta, chorego umysłowo, alkoholika, zboczeńca, homoseksualisty, narkomana, bandyty, złodzieja, mordercy itp. Kiedy jednostka otrzymuje taki identyfikator, który do niej przylega, zaczyna działać mechanizm jaźni odzwierciedlonej. Proces ten rozpoczyna tworzenie i identyfikowanie się jednostki z cechami jej przypisanymi. Naznaczenie jednostki jako dewianta i traktowanie jej w ten sposób skutkuje więc tym, że zaczyna być przekonana o tym, że naprawdę nim jest, bo tak uznało jej otoczenie. Taki mechanizm etiologii dewiacji E. Lemert nazywa statusem przypisanym, a nie osiągniętym przez jednostkę w procesie jej społecznego naznaczenia 11. Teoria uczenia się zachowań przestępnych Edwin Sutherland autor teorii zróżnicowanych powiązań, starał się opisać mechanizm wyboru określonego zachowania, która obejmuje następujące tezy: 1) zachowanie przestępne jest wyuczone, nie jest więc wrodzone, lecz wymaga jak każda działalność odpowiedniego wyszkolenia; 2) zachowanie przestępne zostaje wyuczone w interakcjach z innymi osobami w procesie komunikowania się, głównie werbalnego, ale również niewerbalnego; 3) zasadnicza część uczenia się przestępnego zachowania dokonuje się w grupach o bliskich osobistych powiązaniach; 4) kiedy zachowanie przestępne jest wyuczone to obejmuje zarówno techniki popełniania przestępstw oraz kierunki motywacji, dążeń, racjonalizacji i postaw; 5) specyficzne ukierunkowanie motywów i dążeń jest wyuczone w powiązaniu z określeniem norm prawnych jako wiążących bądź niewiążących; 6) jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu przepisów prawa nad definicjami nie sprzyjającymi naruszeni przepisów prawa; 7) zróżnicowane powiązania mogą różnić się częstotliwością, trwałością, pierwotnością i intensywnością; 11 R. Parol, Etiologia przestępczości paradygmaty i teorie, [w:] A. Jaworska, Kryminologia i kara kryminalna. Wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 86-87 edu.cossw.pl strona 5
8) proces uczenia się zachowania przestępnego przez powiązania ze wzorami zachowania przestępnego i antyprzestępnego obejmuje wszystkie te mechanizmy, które występują przy każdym uczeniu się; 9) z uwagi, że zachowanie przestępne jest wyrazem ogólnych potrzeb i wartości, nie można go wyjaśnić, odwołując się do tych potrzeb i wartości, ponieważ zachowanie nieprzestępne jest wyrazem tych samych potrzeb i i wartości 12. Kolejna koncepcja Waltera Millera koncentruje się nad stylem życia przedstawicieli warstw niższych. Autor tłumaczy powstawanie i funkcjonowanie młodzieżowych grup przestępczych tradycją kultury warstw niższych, w której dużym zainteresowaniem cieszy się wzorzec osobowy boksera, gangstera, spryciarza. W kulturze tych warstw szczególnie aprobowane i uwypuklane są takie cechy jak twardość, spryt, autonomia, kłopoty, emocje. Gang daje młodzieży z warstw niższych poczucie przynależności, możliwość osiągnięcia wyższej pozycji przez realizację wartości, które z reguły oceniane są negatywnie przez członków innych warstw, których standardy postępowania są zgodne z prawem 13. Teoria kryzysu męskości A. Giddensa Wprowadzony handel globalny, zmiany technologii i rozwój nowej ekonomii wywarły duży wpływ na strukturę zatrudnienia. Spowodowało to wystąpienie nowych problemów społecznych takich jak długotrwałe bezrobocie, emigracja ludności oraz wzrost przestępczości 14. Według A. Giddensa poziom przestępczości wśród młodych mężczyzn jest ściśle związany z bezrobociem 15. W dzisiejszym świecie wskutek zmian na rynku pracy poprzez rosnące bezrobocie młodzi mężczyźni nie mogą tak jak kiedyś pewnie patrzeć w przyszłość, planować kariery zawodowej na całe życie i identyfikować się ze stabilną rolą żywiciela rodziny. Obecnie dla wielu z nich wzór ten staje się coraz trudniejszy do zrealizowania 16. Symptomatologia kryminalna (fenomenologia) przedmiotem badań jest czyn człowieka. Zajmuje się objawami, a więc cechami, które towarzyszą przestępczości oraz przestępczym i dewiacyjnym zachowaniom osób. Stara się odpowiedzieć na pytania: co, jak, gdzie i kiedy zaistniało? Sposób działania przestępcy? Jakimi narzędziami czyn popełniono? Symptomatologia zajmuje się strukturą i dynamiką przestępczości. Dzięki symptomatologii poznajemy struktury grup przestępczych, symbolikę tatuaży, gwarę przestępczą. Wiedza z zakresu symptomatologii kryminalnej w jednostkach organizacyjnych niezbędna jest przy 12 Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2001, s.121-122 13 Dudek U., Jedrzejak K., Kaczmarek A., Materiały pomocnicze do nauczania kryminologii, COSSW, Kalisz 1993, s. 40 14 A. Giddens, Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s.85 15 Tamże, s. 249 16 Tamże, s.249 edu.cossw.pl strona 6
prowadzeniu czynności wyjaśniających dotyczących zaistniałych zdarzeń nadzwyczajnych (bójka, pobicie, itp.) Wiedza z tego działu dostarcza nam również informacji niezbędnych do rozpoznawania grup nieformalnych w warunkach izolacji, symboliki tatuaży określających przynależność do danej grupy oraz gwary więziennej wykorzystywanej w komunikacji werbalnej przez osadzonych. Bibliografia 1. Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2001. 2. Bułat K., Czarniak P., Gorzelak A., Kryminologia, Oficyna, Kraków 2007. 3. Dudek U., Jedrzejak K., Kaczmarek A., Materiały pomocnicze do nauczania kryminologii, COSSW, Kalisz 1993. 4. Giddens A., Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008. 5. Parol R., Etiologia przestępczości paradygmaty i teorie, [w:] A. Jaworska, Kryminologia i kara kryminalna. Wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008. edu.cossw.pl strona 7