NEKTAROWANIE I WYDAJNOŚĆ CUKROWA WAŻNIEJSZYCH ODMIAN PORZECZKI CZARNEJ (R/BES N/GRUM L.)

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLI 1997 NEKTAROWANIE I WYDAJNOŚĆ CUKROWA WAŻNIEJSZYCH ODMIAN PORZECZKI CZARNEJ (R/BES N/GRUM L.) Bolesław Jabłoński, Zbigniew Koltowski, Kazimiera Szklanowska* Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, 24-100 Puławy Akademia Rolnicza, Katedra Botaniki, ul. Akademicka' 5,20-950 Lublin S t r e s z c z e n i e Badano obfitość nektarowania 8 odmian porzeczki czarnej: Ben Alder, Ben Lomond, Ben Nevis, Ben Tirran, Ceres, Ojebyn, Titania i Triton. Stosowano znaną metodę pipetową. Stwierdzono, że średnie ilości cukrów wydzielanych przez l kwiat porzeczki czarnej wynosiły 1,3-2,8 mg, a koncentracja ich w nektarze 20-55%. Wyższa temperatura sprzyjała lepszemu nektarowaniu. przy pogodzie warunkującej prawie równoczesne kwitnienie badanych odmian, nie stwierdzono między nimi istotnych różnic w obfitości nektarowania kwiatów. Wydajność cukrowa z 1 ha będącej w pełni owocowania plantacji mieściła się w granicach 30-50(70) kg, a dzienne porcje dostarczanych cukrów w nektarze podczas pełni kwitnienia krzewów sięgały 4-7 kg z I ha. Pożytek nektarowy z porzeczki czarnej w zależności od roku był wykorzystywany od kilku do ponad 80%. Słowa kluczowe: porzeczka czarna, nektarowanie, pszczoły, pożytek pszczeli. wydajność cukrowa, oblot przez WSTĘP Porzeczka czarna jest najważniejszym naszym krzewem jagodowym. Według Kluczyńskiej (1992) zajmuje ona w Polsce w sumie ponad 10 tys. ha. Areał ten wzbudza zainteresowanie pszczelarzy jako źródło pożytku pszczelego. Plantatorzy natomiast są zainteresowani wynajmem rodzin pszczelich do zapylania porzeczki czarnej, bo choć wykazuje ona wysoki stopień samopłodności (m.in. Gwozdecki i Smolarz 1974, Pluta i Żurawicz 1992, Żurawicz, Pluta, Chlebowska 1993), kwiaty jej nie są wystarczająco zdolne do dobrego samoczynnego samozapylenia. Praca owadów pszczołowatych (pszczół miodnych, trzmieli i dzikich pszczół samotnic) zbierających nektar i pyłek przynosi wielce pozytywne efekty w postaci lepszego zawiązywania i wykształcania owoców oraz wzrostu ich plonów (m.in. Zacharov 1958, Jabłoński 1966, Soczek 1971, Popowi c 1982, Szklanowska i Dąbska 1993, Zalasińska i Wiąckowski 1994). Atrakcyjność kwiatów dla owadów 7

zapylających zależy zawsze od ilości i jakości dostarczanego przez nie pożytku, tj. nektaru i pyłku. W literaturze botaniczno-pszczelarskiej mało spotyka się danych na temat wartości pożytkowej porzeczki czarnej. Petko v (1969) w Bułgarii pobierał z l kwiatu około 7 mg nektaru zawierającego około 32% cukrów, a wydajność cukrów z l ha plantacji określił na około 23 kg. Według danych Burmistrowa i Nikitinej (l 990), wydajność cukrów z I ha plantacji porzeczki czarnej w Rosji wynosi 24-40 kg. U nas dotychczas nektarowaniem tej rośliny zajmowała się Szklanowska i Wiąckowska (1992), stwierdzając 10-16 mg cukrów w nektarze z 10 kwiatów. Celem niniejszej pracy było zbadanie obfitości nektarowania kwiatów 8 ważniejszych odmian porzeczki czarnej, ustalenie ich wydajności cukrowej z jednostki powierzchni plantacji i określenie stopnia wykorzystywania nektaru przez owady pszczołowate. METODYKA Badania wykonano w latach 1994-1996 w Puławach. Pod uwagę wzięto 8 odmian: Ben Alder, Ben Lomond, Ben Nevis, Ben Tirran, Ceres, Ojebyn, Titania i Triton. Rosły one na glebie pseudobielicowej lekkiej ki. TV, w doświadczeniu porównawczym założonym wiosną 1993 r., przy uwzgędnieniu 4 powtórzeń i 5 krzewów na poletku. Obfitość nektarowania kwiatów określano metodą pipetową (J abłoński, Szklanowska 1979)..Próby nektaru (z 10 kwiatów każdą) pobierano z poletek w okresie pełni kwitnienia danej odmiany, w roku pierwszym przez 3 dni, w drugim przez 6 dni, a trzecim przez 7 dni. Kwiaty do badań brano 3-dniowe (tj. po 3 dobach izolowania ich od owadów, licząc od momentu rozchylania się płatków korony), bowiem wcześniej stwierdzono, że takie kwiaty zawierają maksymalną ilość wydzielonego nektaru. Równolegle pobierano nektar także z kwiatów nie izolowanych, będących w podobnym wieku jak izolowane, aby określić w jakim stopniu jest on wykorzystywany przez owady. Zagęszczenie owadów pszczołowatych na krzewach obserwowano każdego dnia w ciągu całego okresu kwitnienia, od rana do wieczora co godzinę. Obserwacje te pozwalają ustalić liczbę roboczogodzin owadzich przypadających na określoną liczbę kwiatów w ciągu okresu kwitnienia (dzieląc sumę zaobserwowanych co godzinę owadów przez liczbę wytworzonych kwiatów), która jest najlepszą miarą intensywności oblotu kwiatów przez owady. Liczbę kwiatów na krzewach (niezbędną nie tylko do oceny intensywności oblotu ich przez owady, ale i do określenia tzw. wydajności cukrowej z jednostki powierzchni uprawy) ustalono w pierwszym roku przez liczenie w czasie zbioru wszystkich wykształconych jagód i wszystkich szypułek w gronach po kwiatach, które nie zawiązały owoców. W latach następnych tylko na części pędów krzewu ustalano liczbę kwiatów w powyższy sposób. Liczbę kwiatów na 8

reszcie krzewu wyliczano z plonu owoców, przyjmując taki stosunek kwiatów do owoców jaki był w dokładnie określonej próbie z kilku pędów. Zebrane wyniki opracowano statystycznie stosując analizę wariancji i test Duncana przy poziomie wiarygodności a. = 0,05. WYNIKI Przebieg kwitnienia porzeczki w latach badań. Biorąc pod uwagę wszystkie badane odmiany porzeczki czarnej okres ich kwitnienia w roku 1994 trwał od 14.TV do 12.V, w roku 1995 od 2I.TV do 22.V, a w roku 1996 od 30.TV do 12.V (ryc. I). O porze i długości okresu kwitnienia porzeczek decydowała panująca wiosną temperatura. W pierwszym i drugim roku badań wynosiła ona Rok Odmiana Kwiecień - April Maj - May Year Cuhivar 14 16 20 24 28 4 ę 12 16 20 24 Ceres 14 1 Ben Lomond 19 4 Tńton 19 5 1994 Ben Nevis 21 1 Ojebyn 21 2 Titania 22 2 Ben Alder 24 11 Ben Tirran 24 12 I 1995 1996 Ceres 21 7 Ben Lomond 22 8 Triton 22 8 Ben Nevis 22 5 Ojebyn 23 7 Titania 23 11 Ben Alder 24 19 Ben Tirran 25 22 Ceres 28 9 Ben Lomond 30 11 Triton 29 12 Ben Nevis 30 12 Ojebyn 29 9 Titania 1 11 Ben Alder 29 12 Ben Tirran 2 13 Ryc. 1 Pora i długość kwitnienia badanych odmian porzeczki czarnej w Puławach w latach 1994-1996. Season and blooming period of examined black currant cultivars in Pulawy in the years 1994 to 1996. 9

podczas godzin południowych w okresie kwitnienia średnio około 13 C, a w trzecim roku około 20 C. Temperatura decydowała też o zróżnicowaniu pory kwitnienia poszczególnych odmian. Przy wyższej temperaturze w trzecim roku badań wszystkie odmiany rozpoczynały i kończyły kwitnienie prawie jednocześnie. Natomiast przy temperaturze niższej w latach 1994 i 1995 najpierw zakwitała odmiana Ceres następnie Ben Lomond, Triton, Ben Nevis, Ojebyn i Titania, a na końcu Ben Alder i Ben Tirran. Różnice w porze zakwitania i przekwitania między odmianą najwcześniejszą a najpóźniejszą wynosiły wtedy 5-10 dni. Przebieg wydzielania nektaru w kwiatach porzeczki czarnej. Kwiaty porzeczki czarnej rozkwitają w zasadzie całą dobę, ale w ciągu dnia 3-4-krotnie intensywniej. Nektar wydzielany jest dość obficie przez tkankę nektarnikową wyścielającą wewnętrzną powierzchnię wklęsłego dna kwiatowego. Stwierdzono, że sekrecja nektaru rozpoczyna się już w pąku, tuż przed rozchyleniem się korony i trwa do trzeciego dnia życia kwiatu (tab. I). Nie pobierany przez owady nektar nagromadza się w kwiecie i utrzymuje przez kilka dni, przy czym od czwartego dnia życia kwiatu nektaru zaczyna ubywać, niewątpliwie m.in. z powodu resorpcji. Dlatego chcąc określić obfitość nektarowania kwiatów porzeczki czarnej należy stosować 3-dnio\\-y okres ich izolowania, licząc od chwili rozchylania się płatków korony. Tabela Przebieg nagromadzania się nektaru w kwiatach porzeczki czarnej, mierzony ilością wydzielanych cukrów w odstępach dobowych (dane dla odmiany Titania z roku 1994). The course of daily nec tar accumulation measured by means of the amount of sercreted sugars by the tlowers of black currant (data for Titania in 1994). l Ilość cukrów z 10 kwiatów - Amount ot sucars per 10 flowers Wiek kwiatów - Flower age porcje dobowe wmg w% wmg dailv portions in ma Pąki tuż przed rozkwitnięciem Buds iust betore bloomina 2,89 15,0 + 2,89 Kwiaty 1-dniowe; 1-day tlowers 9,60 49,8 + 6,71 Kwiaty 2-dniowe; 2-days flowers 14,92 77,3 + 5,32 Kwiaty 3-dniowe; 3-days flowers 19,29 100,0 +4,37 Kwiaty 4-dniowe; 4-days tlowers 17,83 92,4-1,46 Kwiaty 5-dniowe; 5-days flowers 14,98 77,7-2,85 Kwiaty 6-dniowe; 6-days flowers 12,03 62.4-2,95 Kwiaty 7-dniowe; 7-days flowers 9,79 50,8-2,24 10

Obfitość nektarowania kwiatów badanych odmian porzeczki czarnej. Średnia ilość wydzielanych cukrów w nektarze z 10 kwiatów wynosiła w pierwszym roku badań około 16 mg, w drugim około 23 mg, w trzecim 26 mg (tab. 2). Wartości te są podobne lub o kilkadziesiąt procent wyższe od danych Szklanowskiej i Wiąckowskiej (1992). Coraz obfitsze z latami nektarowanie poszczególnych kwiatów zbiegało się z coraz p6źniejsząporąkwitnienia, a właściwie z bardziej sprzyjającymi warunkami pogody, co jest normalne. Występujące istotne różnice w obfitości nektarowania różnych odmian w pierwszym i drugim roku badań należy przypisać bardziej temu, że warunki pogody w okresie kwitnienia nie pozwoliły na pobieranie nektaru ze wszystkich odmian w tych samych dniach. W roku 1996, kiedy wskutek spóźnionej wiosny wszystkie odmiany kwitły prawie jednocześnie i można było pobierać z nich nektar w tych samych dniach, różnice w obfitości nektarowania ich kwiatów okazały się nieistotne. Tabela 2 Obfitość nektarowania kwiatów i koncentracja cukrów w nektarze badanych odmian porzeczki czarnej. Abundance of flower nectar production and the concentration of nectar sugars in examined black currant cultivars. Odmiana Cultivar Ilość cukrów z 10 kwiatów w mg Koncentracja cukrów w nektarze w % Amount ot suaars per 10 flowers in ma Suaar concentration in nectar in % 1994 1995 1996 1994 1995 1996 Ben Alder 15,56 ab 14,85 a 23,45 a 35,8 38,7 22,2 Ben Lomond 13,49 a 21,49 b 25,22 a 28,8 43,8 19,8 Ben Nevis 14,06 a 21,88 b 28,30 a 31,3 51,8 27,3 Ben Tirran 18,80 be 21,99 b 27,42 a 30,9 45,4 22,3 Ceres 19,83 c 22,69 b 24,51 a 45,0 41,8 26,4 Ojebyn 13,38 a 26,54 cd 25,63 a 28,5 47,7 24,4 Titania 20,03 c 24,11 be 27,22 a 31,8 47,3 27,8 Triton 18,20 be 28,27 d 27,04 a 25,5 54,8 22,1 Średnio-Mean 16,6~ 22,73 26,10 31,6 46,6 23,8 l! Koncentracja cukrów w nektarze wahała się w ogóle od około 20% do ponad 50%, a średnio w kolejnych latach badań wynosiła 32%,47% i 24%. Jak to zawsze bywa była ona odwrotnie skorelowana z wilgotnością względną powietrza panującą w okresie kwitnienia. Wydajność cukrowa badanych odmian porzeczki czarnej. 110M dostarczanych przez roślinę cukrów w nektarze z jednostki powierzchni uprawy zależy od liczby kwiatów i obfitości ich nektarowania. Wśród badanych odmian Ojebyn wyróżniała się najmniej obfitym kwitnieniem (tab. 3). Ogólnie biorąc 11

średnia liczba kwiatów na krzewie w pierwszym roku owocowania wynosiła około 800, w drugim 5100, a w trzecim 7200. Wydajność cukrów z 1 ha plantacji wynosiła średnio w kolejnych latach 4,5 kg, 36,7 kg i 59,6 kg. Różnice między najlepszą a naj słabszą odmianą w pierwszym roku przekraczały nawet 400%, a w późniejszych latach wynosiły 40-200%. Najmniejszą wydajnością cukrową (do 40 kglha) charakteryzowała się odmiana Ojebyn, a najwyższą (do 70 kg/ha) odmiana Triton. Na podstawie uzyskanych danych można przyjąć, że wydajność cukrowa z 1 ha plantacji porzeczki czarnej będącej w pełni owocowania może najczęściej wynosić 40-50 kg. Są to wartości blisko o 100% większe od danych bułgarskich (Petkov 1969) i o kilkadziesiąt procent większe od danych rosyjskich (Burmistrov 1990). Obfitość kwitnienia badanych odmian porzeczki czarnej i ich wydajność cukrowa. Abundance of black currant blooming and sugar efficiency. Tabela 3 Liczba kwiatów na krzewie w tys. szt. Obliczona wydajność cukrowa w kg/l ha Odmiana Number ot tlowers per bush in Calculated sugar etficiency in kg per Cultivar thousands hectare 1994 1995 1996 1994 1995 1996 Ben Alder 1,07 6,21 8,73 5,3 29,5 65,5 Ben Lomond 0,93. 5,33 6,65 4,1 36,6 53,6 Ben Nevis 0,63 5,11 6,15 2,1 35,8 55,7 Ben TIrran 1,19 4,81 7,67 7,2 33,8 67,3 Ceres 0,92 6,74 8,51 5,9 48,9 66,7 Ojebyn 0,34 3,31 4,92 1,4 28,1 40,3 litania 0,81 4,36 6,82 5,2 33,6 59,4 lriton 0,72 5,23 8,08 4,2 47,3 70,0 Średnio-Mean 0,83 5,14 7,19 4,5 36,7 59,8 Stopień wykorzystywania pożytku nektarowego z porzeczki czarnej przez owady. Dzięki równoległemu pobieraniu nektaru z kwiatów izolowanych od dostępu owadów pszczołowatych i z kwiatów nie izolowanych można było stwierdzić jakąjego część pobierały owady. Okazało się że w roku 1994 owady wykorzystywały średnio około 86% wydzielanego przez kwiaty nektaru porzeczkowego, w roku 1995 około 22%, a w roku 1996 tylko około 7% (tab. 4). Najlepiej jeszcze (w 12-13%) był w tym ostatnim roku wykorzystywany nektar z odmiany Ben Alder, Ben Nevis i Ceres, a najsłabiej z odmiany Ojebyn - zaledwie 0,6%. Stopień wykorzystywania nektaru porzeczki czarnej w kolejnych latach badań pokrywa się z intensywnością oblotu kwiatów przez owady mierzoną liczbą roboczogodzin owadzich na 1000 kwiatów. Przyczyną 12

bardzo słabego wykorzystywania nektaru porzeczkowego w roku 1996 był niedobór owadów zapylających, na skutek opóźnionego rozwoju rodzin pszczelich i prawie jednoczesnego kwitnienia wiosną wielu roślin konkurencyjnych dla porzeczki czarnej. Ponadto nektar porzeczkowy charakteryzował się stosunkowo niską koncentracją cukrów, co obniżyło jego atrakcyjność dla pszczół miodnych. Różnice zaistniałe między odmianami w stopniu wykorzystywania nektaru przez owady trudno wytłumaczyć. Tabela 4 Stopiell wykorzystania pożytku nektarowego z porzeczki czarnej przez owady. The rate of the black currant nectar flow utilisation by insects. Odmiana Cultivar Liczba roboczogodzin owadzich na 1000 kwiatów Number ot isect-hours per 1000 tlowers Ilość cukrów pobranych z kwiatów przez owadyw% Amounts ot sugars collected trom tlowers by insects (in %) 1994 1995 1996 1994 1995 1996 Ben Alder 2,04 0,49 0,25 83,5 15,6 12,0 Ben Lomond 2,59 0,63 0,21 28,8 6,3 Ben Nevis 3,09 0,76 0,44 85,0 9,3 12,1 Ben Tirran 2,62 1,12 0,27-25,4 6,5 Ceres 2,83 0,64 0,36 85,8 22,0 13,1 Ojebyn 3,73 1,19 0,42-25,6 0,6 mania 2,16 0,96 0,38 88,7 23,9 4,2 Triton 3,53 0,87 0,49-33,6 3,4 Średnio-Mean 2,71 0,85 0,35 85,7 22,3 7,3 * W pierwszym (1994) roku badań nektar wzięto tylko na próbę z co drugiej odmiany * In the jirst year oj the experiment nectar was collected from every' second cultivar Rozkład pożytku nektarowego z porzeczki czarnej w okresie kwitnienia plantacji. Cechę tę zilustrujemy na przykładzie danych z roku 1996 (tab. 5). Z tabeli wynika, że przez 7 dni okresu pełni kwitnienia krzewów dzienne porcje cukrów dostarczanych owadom w nektarze z powierzchni I ha plantacji wynosiły 6-7 kg, czyli stanowiły 10-12% ogólnej wydajności cukrowej. W przeliczeniu na nektar zawierający np. 30% cukrów odpowiada to około 20 kg dziennie. Jeżeli przyjąć, że około 70% z tej ilości mogłoby przypadać dla pszczół miodnych, to przy obsadzie 3 rodzin pszczelich na I ha dzienny przybytek ula na wadze powinien wynosić 4-5 kg. Oczywiście w miarę wzrostu koncentracji cukrów w nektarze wielkości te będą maleć. Podobnie będzie też w miarę dłuższego okresu kwitnienia, gdyż ta sama masa pożytku będzie się wtedy rozkładać na większą liczbę dni. - 13

Tabela 5 Obliczone ilości cukrów dostarczonych przez porzeczkę czarną w kolejnych dniach okresu kwitnienia (średnie z g odmian dla roku 1996). Calculated amounts of sugars produced by black currant on consecutive days of blooming ( mean from 8 varieties in the year 1996). Warunki pogody Ilość cukrów Liczba kwiatów Weather conditions dostarczonych rozkwitających w nektarze Data Temperatura woc Opady na 1ha w tys. Amount ot sugars in Date Temperature inoc mm Number of blooming the nectare Rainfall flowers per hectare min. maks. inmm (in thousands) kglha % minimum maximum kg/ha % 29.04 8 16-44 0,05 0,1 30.04 10 16 3 140 0,20 0,3 1.05 11 19-782 1,07 1,8 2.05 10 22-2024 3,14 5,2 3.05 13 22-3358 6.15 10,2 4.05 12 16-3220 7,78 12,9 5.05 7 13-1794 6,80 11,3 6.05 3 19-2898 6,80 11,3 7.05 8 18 5,5 2783 7,00 11,6 8.05 10 19-2760 7,30 12,1 9.05 12 22-1610 5,88 9,9 10.05 10 22-920 4,06 6,7 11.05 13 19 14 460 2,34 3,9 12.05 13 25 17 161 1,09 1,8 13.05 12 25-46 0,44 0,7 14.05 16 25 - - 0,13 0,2 sumv-sum - - 39,5 23000 60,23 100,0 Średnie- 10,5 19,9 - - - - Mean PODSUMOWANIE I WNIOSKI W wyniku przeprowadzonych badań ustalono, że sekrecja nektaru w kwiecie porzeczki czarnej rozpoczyna się już w pąku, tuż przed rozchyleniem się płatków korony i trwa około 3 doby. Nie pobierany przez owady nektar utrzymuje się w kwiecie jeszcze przez kilka dalszych dni, lecz ilość jego stopniowo maleje prawdopodobnie głównie na skutek resorpcji. 14

Ogólne ilości cukrów wydzielanych przez I kwiat porzeczki czarnej wynosiły 1,3-2,8 mg, a ich koncentracja w nektarze wahała się w granicach 20-55%. Wyższa temperatura w okresie kwitnienia sprzyjała obfitszemu nektarowaniu. Przy pogodzie warunkującej prawie jednoczesne kwitnienie badanych odmian porzeczek różnice w obfitości nektarowania ich kwiatów były nieistotne. Wyraźniej zaznaczyły się one w latach, kiedy warunki pogody bardziej różnicowały porę kwitnienia poszczególnych odmian, a pełnia kwitnienia jednych trafiała na inną pogodę niż drugich. Wydajność cukrowa z l ha będącej w pełni owocowania plantacji porzeczki czarnej mieściła się w granicach 30-50(70) kg, a tylko dla odmiany Ojebyn była niższa. Wielkości te przewyższają wydajność cukrową sadów wiśniowych blisko o 100%, a sadów jabłoniowych o około 200%. W okresie pełni kwitnienia dzienne porcje dostarczanych cukrów w nektarze mogą sięgać nawet 7 kg z l ha, ale przy przedłużającym się okresie kwitnienia są one znacznie mniejsze. Pszczoły miodne na ogół chętniej lecą na pożytek z innych roślin niż z porzeczki czarnej, zwłaszcza przy pogodzie wilgotnej, kiedy nektar porzeczkowy jest rzadki. Nasuwa to. myśl o ewentualnej potrzebie poszukiwania sposobów zwabiania pszczół na porzeczkę czarną, nie tyle może w celu lepszego wykorzystania pożytku nektarowego, co zapewnienia dobrego zapylenia kwiatów. LITERATURA B u r m i s t r o v A. N., N i k i t i n a V. A. (l 9 9 O ) - Miedonosnyje rastienija i ich pylca. Rosagropromizdat, Moskwa, s. 159. G w o z d e c kij., S m o I a r z K. (I 974) - Stopień samopylności i smopłodności 5 odmian porzeczki czarnej. Prace Inst. Sad., 18:49-59. J a b ł o 11 s k i M. (l 966) - Wpływ owadów zapylających na plonowanie porzeczki czarnej. Pszczelno Zesz. Nauk., 10:95-99. J a b ł o ń s k i B., S z k I a n o w s k ak. (1 9 7 9 ) - Propozycje zmiany metody badań nektarowania roślin. Pszczelno Zesz. Nauk., 23: I05-114. K I u c z y ń s k aj. (I 992) - Porzeczki. Wyd. PWRiL, s. 1-177. P e t k o v V. (I 9 6 9 ) - Proućvane medonosnite kaćestva na niakoj rastenija. Żivotnovdni nauki, 6(7):79-85. p I u t a S., Żur a w i c z E. (I 99 2 ) - Wstępne wyniki badań nad samopylnością i samopłodnością nowych odmian porzeczki czarnej. JJ Ogólnopolski Zjazd. Hod. Rośl. Ogrodn., Wyd. AR Lublin:311-315. P o p o v i ej. (I 982) - Opylovane kvetov drobne ho ovocia vćelou medonosnou (Apis melifera L.). Polnohospodorsvo, 28(9):802-809. S o c z e k Z. (1 97 l) - Wpływ zapylania przez owady kwiatów 7 odmian porzeczki czarnej na wysokość plonów. Prace Inst. Sad., 15:161-167. 15

s z k Ia n o w s k ak., W i ą c k o w s k a B. (I 9 9 2 ) - Wartość pszczelarska i owocowanie trzech odmian porzeczki czarnej (Ribes nigrum L.). XXIX Naukowa Konferencja Pszczelarska w Puławach, s.39. S z k I a n o w s k ak., D ą b s k a B. (I 993 ) - The int1uence of insects pollination on fruits setting of three black currant cultivars (Ribes nigrum L.) Acta Horticulturae. Sixth International Symp. on Rubus and Ribes. Skierniewice, Poland. Nr 352:222-229. Z a c h a r o v S. A. (1 9 5 8 ) - Pćely v opylenii ćernoj smorodiny i kryżovnika. Pćelovodstvo, 5:29-33. Z a 1a s i ń s k a A., W i ą c k o w s k i S. K. (l 9 9 4 ) - Wpływ pszczół na plonowanie porzeczki czarnej (Ribes nigrum L.). Pszczelno Zesz. Nauk., 38:119-129. Żur a w i c z E., P 1 u t a S t., C h I e b o w s k a D. (I 9 9 3 ) - Wyniki badań nad zapylaniem nowych odmian porzeczki czarnej w roku 1992. III Zjazd Hod. Rośl., Wyd. SGGW Warszawa: 272-277. NECTAR SECRETION AND SUGARS EFFICIENCY OF MORE IMPORT ANT CUL TIV ARS OF BLACK CURRANT (R/BES N/GRUM L.). B. Jabłoński, Z. Kołtowski, K. Szklanowska Summary Abundance of nectar secretion and sugars efficiency tor eight black currant cultivars (Ben Alder, Ben Lomond, Ben Nevis, Ben Tirran, Ceres, Ojebyn, Titania and Triton) were investigated in 1994-96 in Puławy, The density 01' bees on tlowers and utilization of bee flow by insects were observed. The wel! known methods of investigations were used. Was stated, tbat secretion of nectar started in the bud, just before open ing the corolla, and continued by around three days. Som e amounts of nectar not taken by insects kept in flower by next several days, but its quantity was diminished. General amounts of sugars seereted by one blaek eurrant flower were 1.3-2.8 mg, and sugars concentration in nec tar oscillated between 20 and 55%. Higher temperature during blooming period increase of nectar secretion. During such eondition when all investigated black currant cultivars start blooming together there were no differences in abundance of nectar secretion of flowers, The differences were significant in years when the weather conditions had the influence 011 blooming period, and the conditions for blooming offollowing cultivars were different. Sugars efficiency of black currant plantation in fuli frutitication stage ranged 30-50(70) kg per l ha, and oni y for cv, Ojebyn was lower. During fuli blooming period daily portion of sugars supplied to insects reached even 7 kg per l ha, but in longer blooming period were respectively łower. 16

Honey bees prefer the other nec tar tlow than from black currants, especially during wet weather, when black currant nectar is thin. It seems to be necessary look for some ways to attract of bees, but not for better utilization of nectar tlow, but for good pollination of flowers. Ke.ywords: black currant, nectar secretion, sugars efficiency, forage by bees, bee flow. 17