PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE BADANIA NIEKTÓRYCH ZJAWISK KWITNIENIA, NEKTAROWANIA ORAZ ZAPYLANIA WISNI PRZEZ PSZCZOŁY. Oddział Pszczelnictwa 1.S.

Transkrypt

1 PSZCZELNCZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XX GRUDZEŃ 1977 BADANA NEKTÓRYCH ZJAWSK KWTNENA, NEKTAROWANA ORAZ ZAPYLANA WSN PRZEZ PSZCZOŁY Jadwiga Skowronek Oddział Pszczelnictwa 1.S. WPROWADZENE Zapotrzebowanie na owoce wiśni z każdym rokiem wzrasta, podaż ich natomiast maleje. Jak twierdzą specjaliści złożyło się na to wiele przyczyn, zarówno natury ekonomicznej jak i czysto zawodowej, agrotechnicznej. Chcąc podnieść produkcję tych wartościowych owoców, poświęca się im coraz więcej uwagi w ostatnich latach. Podkreśla się przede wszystkim niezbędność należytego nawożenia i ochrony przed chorobami oraz cięcia i w ogóle dobrej pielęgnacji istniejących sadów wiśniowych. Poza tym mówi się i pisze o konieczności zakładania nowych, powierzchniono większych sadów, na lepszych nawet glebach i na odpowiednich stanowiskach, z odmian dobrze się zapylających i dobrze owocujących. Podjęto cały szereg badań na temat wymagań glebowych i potrzeb nawozowych wiśni (K ł o s s o w s k i 1974) oraz doboru odmian i podkładek {Cz y n c zyk 1974). Prowadzi się także bardzo ważne badania z zakresu biologii kwitnienia i zapładniania wiśni (W i e r s z y ł- ł o w s k i 1972, 1973, Maćkowiak 1972, Wociór 1974, Lech, T y l u s 1976). Głównym celem niniejszej pracy było zbadanie wpływu pszczół na plonowanie wiśni w naszych warunkach oraz ustalenie liczby pszczół potrzebnej do dobrego zapylenia l ha sadu wiśniowego. Należało przy tym określić nie tylko obfitość kwitnienia, intensywność oblotu wiśni 45

2 przez pszczoły i wysokość plonu owoców, ale także obfitość nektarowania, przebieg pylenia i szybkość pracy pszczół na kwiatach, a poza tym powiązać te zojawiska z przebiegiem warunków pogody. MATERAŁ METODA Ogólne dane o sadzie doświadczalnym. Badania przeprowadzono w latach w sadzie Pszczelniczego Zakładu Doświadczalnego S w Puławach. Pod uwagę WZięto 8 odmian wiśni: Łutówkę, Kerezer, Nefris, Sokówkę 2, zwaną też "Leszno 2", wyszukaną w okolicach Leszna w latach sześćdziesiątych przez Zofię G r o m i s z - Z i e l i ń s k ą, Sokówkę 29 z kolekcji pożoskiej i Sokówkę 66 pochodzącą z Leszna, a ponadto Hortensję i Hiszpankę. Sześć kolejno wymienionych odmian wchodzi w skład założonego jesienią 1968r. doświadczena z wpływem podkładek (czereśnia ptasia i antypka) na wzrost i owocowanie wiśni, a o rok starsze drzewka Hortensji i Hiszpanki rosną obok. Doświadczenie podkładkowe założone było w czterech powtórzeniach, przy czym każde poletko poszczególnej odmiany, w obrębie danego powtórzenia składa się z 6 drzewek - 3 drzewek na podkładce czereśni ptasiej i 3 na podkładce antypki. Sad o łącznej powierzchni 0,3 ha rośnie na glebie bielicowej lekkiej V klasy. Rozstawa rzędów wynosi 5 m, rozstawa drzew w rzędzie 3,5 m, a kierunek rzędów zachowany jest mniej więcej północ-południe. Drzewa są prowadzone jako niskopienne. Pierwsze silne cięcie wiśni wykonano w roku 1975, z wyjątkiem Hortensji i Hiszpanki, które cięto umiarkowanie. Nawożenie stosuje się tylko mineralne, w ilości około 160kg N, 80.kg P i 180kg K 2 0 na 1 ha. Zabiegi uprawowe w sadzie sprowadzają się do częstego koszenia murawy w międzyrzędziach i utrzymywania ugoru herbicydowego w pasach rzędów. Ochrona przed chorobami i szkodnikami jest zgodna z najnowszymi zaleceniami. Pierwszy raz wiśnie zaowocowały w 1974r.,. a więc w czwartym roku po posadzeniu jednorocznych okulantów. Chociaż opisane wyżej doświadczenie z podkładkami wiśni założone było w czterech powtórzeniach, to z powodu dużej pracochłonności, badania kwitnienia, nektarowania i zapylania wiśni przez pszczoły wykonano tylko w dwu powtórzeniach, biorąc w każdym z nich jedno drzewo na czereśni i jedno na antypce. W sumie badaniami objęto 32 drzewa - 24 drzewa z doświadczenia podkładowego (6 odmian X 2 podkładki X X 2 drzewa) i 8 drzew spoza tego doświadczenia (4 Hortensji i 4 Hiszpanki), rosnących prawdopodobnie na podkładce czereśni ptasiej. Sposób wykonania obserwacji i pomiarów. W celu określenia obfitości kwitnienia wiśni, na każdym wziętym do badań drzewie wybierano wiosną, w fazie tak zwanego luźnego pąka, po dwa konary, na których liczono wszystkie pąki kwiatostanowe. Następnie, w fazie białego pąka, 46

3 ustalono liczbę kwiatów w kwiatostanie każdego drzewa na podstawie 30 losowo wziętych kwiatostanów. Liczbę kwiatów na poszczególnym drzewie określano w pewnym przybliżeniu ze średniej liczby kwiatów na jednym konarze oraz oszacowanej liczby takich średnich konarów na drzewie. Szacowanie liczby konarów wykonywały dwie pary osób, niezależnie od siebie, a w przypadku większych rozbieżności wyników, czynność tę powtarzano po raz trzeci. Do określenia liczby kwiatów na drzewie brano wartość średnią z dwóch lub trzech szacowań konarów. Konary, na których znano ściśle liczbę kwiatów, a było tych kwiatów na jednym konarze od około 1 tys. do około 3 tys., posłużyły do określenia stopnia zawiązywania owoców. Przy tym jeden z konarów pozostawał swobodnie dostępny dla owadów zapylających, a drugi był przez cały czas kwitnienia osłonięty izolatorem z siatki plastykowej o oczkach około 2 mm X 2 mm (ryc. 1). Dostęp do kwiatów pod izolatorami miały więc tylko te owady, które mogły przejść przez siatkę. Dla określenia dziennej i sezonowej dynamiki rozkwitania wiśni wytypowano na każdym drzewie po dwie gałęzie, jedną od strony południowej drugą od strony północnej, na których liczono przez cały okres rozkwitania co godzinę od rana do wieczora wszystkie rozkwitające kwiaty. Kwiatom tym usuwano delikatnie płatki, by nie mieszały się z nowo rozkwitającymi. Za rozkwitnięte uważano takie kwiaty, do których między płatkami mogła się już wcisnąć pszczoła po nektar. Ryc. 1 Kwitnące drzewo wiśni z izolowanymi gałęziami Flowering cherry tree with izolated branches 47

4 Przy określaniu długości życia kwiatów oraz czasu ich pylenia znaczono na poszczególnym drzewie, każdego dnia innym kolorem włóczki, po 10 świeżo rozkwitających kwiatów. Następnie kwiaty te kontrolowano dwa razy dziennie, aż do chwili opadnięcia płatków, obserwując pylenie. Nektarowanie wiśni badano metodą pipetową. Nektar pobierano jednak nie z kwiatów izolowanych przez jedną dobę lecz izolowanych dwie lub trzy doby, kiedy nagromadzała się w nich maksymalna ilość nektaru. Wiedziano o tym z przebiegu procesu nagromadzenia się nektaru w kwiatach, co wykonano w pierwszym roku badań, W drugim roku starano się bardziej zwrócić uwagę na wpływ pogody na nektarowanie wiśni. Obserwacje oblotu wiśni przez pszczoły wykonywano przez cały okres kwitnienia drzew w pierwszym roku badań co godzinę, w drugim zaś co 2 godziny. Każdorazowa obserwacja polegała na policzeniu kolejno na każdym drzewie jednocześnie pracujących na kwiatach pszczół miodnych i spotkanych ewentualnie trzmieli oraz pszczół samotnic. Starano się poza tym określić szybkość pracy pszczół na kwiatach wiśni oraz częstotliwość przenoszenia się ich z drzewa na drzewo. W celu powiązania badanych zjawisk kwitnienia, nektarowania, oblotu przez pszczoły oraz zapylania wiśni z przebiegiem pogody ustawiano w sadzie na czas kwitnienia termohygrograf, na wysokości około 1,5 m nad powierzchnią gruntu oraz deszczomierz. Liczbę zawiązanych owoców, oddzielnie na konarze izolowanym i oddzielnie na konarze swobodnie dostępnym dla pszczół, określano dwukrotnie, pierwszy raz tuż przed zabarwianiem się owoców a drugi w czasie zbioru. Przy zbiorze owoce również ważono. Sposób opracowania wyników. Zebrane wyniki opracowano statystycznie przy pomocy analizy wariancji R. A. Fishera, zgodnie z układem doświadczenia. W badaniach zastosowano test Duncana przy poziomie wiarogodności - 0,05. Wartości średnie różniące się między sobą istotnie oznaczano w tabelach różnymi literami alfabetu. WYNK Ogólna charakterystyka pogody w latach badań. Lato 1973 r. było średnio ciepłe i niezbyt bogate w opady. Po nim nastała zima bardzo łagodna z niewielkimi opadami śniegu (tab. 1). Również w pierwszej dekadzie kwietnia 1974r. temperatura utrzymywała się powyżej normy, a to wpłynęło na znaczne przyśpieszenie wegetacji roślin. Po 10 kwietnia najwcześniejsze. czereśnie okryły się już białym pąkiem, a wszystkie wiśnie, z wyjątkiem Łutówki, osiągnęły fazę tak zwanego "luźnego" pąka. W tym czasie przyszło oziębienie z przymrozkami. Temperatura w nocy z 13-go na 14-go kwietnia spadła nawet do-5 C. Spowodowało to w Puławach całkowite przemarznięcie znacznego procentu pąków 48

5 Temperatura i opady w latach badań Temperature and rainfalls in the years observations Tabela l Rok Miesiące - Months Year l V V V VH VJ X X X X Średnia temperatura powietrza w =c - Averagę air temperature in Oc ,1 2,6 4,5 7,2 11,6 14,7 16,3 18,1 13,8 6,6 3,5 2, ,5-1,1 4,6 7,4 15,2 16,4 19,4 18,5 15,6 8,1 1,4 0,4 x -3,4-2,4 1,5 7,7 13,6 17,1 18,7 17,5 13,6 8,1 2,6-1,4 Suma opadów w mm - Sum ol rainfalls in mm x kwiatowych wiśni. W końcu kwietnia przyszło ocieplenie i wtedy rozpoczęło się kwitnienie wiśni. W pierwszej dekadzie maja występowały mniej lub bardziej przelotne deszcze, a temperatura maksymalna ulegała z dnia na dzień znacznym wahaniom w granicach od 6 do 16 C.. W pierwszym, a zwłaszcza w drugim dniu maja było bardzo zimno, które nie tylko uniemożliwiło loty pszczołom, ale zahamowało nawet proces rozkwitania kwiatów. Maj do końca był chłodny ale opady nie przekraczały normy wieloletniej. Niską temperaturą i obfitymi opadami charakteryzował się czerwiec i lipiec. Po cieplejszym sierpniu i bliskim normy wrześniu, październik był znowu zimny i prawie pięciokrotnie bogatszy w opady niż normalnie. Zima w roku 1975 była podobnie bezśnieżna jak w roku poprzednim i równie łagodna. Najzimniejszym miesiącem był luty, nie styczeń jak w 1974r., co przy chłodnym kwietniu zadecydowało o pewnym opóźnieniu wegetacji roślin. Wiśnie zakwitły dopiero w pierwszych dniach maja, kiedy to zapanowała piękna ciepła pogoda, która utrzymywała się prawie niezmiennie do początku trzeciej dekady tego miesiąca. Po nieco chłodnym końcu maja i początku czerwca całe lato było ciepłe i bardzo słoneczne, a miesięczne sumy opadów przekraczały wartość średnich wieloletnich. KWTNENE W$N Pora i długość kwitnienia. Za początek kwitnienia przyjmowano moment kiedy już po kilkaset kwiatów na drzewach danej odmiany kwitło, a za koniec kwitnienia - kiedy zaczęły masowo opadać płatki. W takim ł - PaczelD1cze zeszyty Naukowe 49

6 Odmiana April 1 "- Maj -,Mai ł ,!S ~211~ Sokówka 2 ~~----~~~ Hortensja Sokówka 66, Sokówko,..29., kerezer Nełris Hiszpanka' Łutówka.'._ Ryc. 2 Pora ci długość kwitnienia wiśni w Puławach w latach Time and duration of flowering of cherry trees in Pulawy in the years of Obfitość kwitnienia wiśni Abundance of cherry flowering Tabela 1 i % prze- Liczba kwiatów Liczba kwiatów marznię- Number of flowers w pąku tych pąk. Odmiana kwiatostanowym kwiatoi podkładka Number wy-h na 1 drzewie na 1 ha w mil. Variety of flowers in w tys. szt. szt. % of ro- and stock inflorescence bud zen flower on l tree in thous, on 1 ha in mill. buds Hortensja 4,22 4,15 62,8 43,5 44,7 17,6 18,1 Hiszpanka 4,10 4,16 20,2 53,8 63,3 21,7 25,6 Lutówka 3,58 lt 3,11 lt 61,8 ba 31,3 aa 11,7 lt 17,9 aa 6,7 at Kerezer 4,23 b2 4,02 b:! 38,5 aj 31,31l.4 24,7 b1a2 17,9 a4 14,1 b1a2 Nefris 3,63 a2 3,36 a, 61,3 b2 20,8 lt. 13,6 a2b:! 11,9 lt. 7,8 a2b2 Sokówka 2 3,62 a2 3,30 aa 28,5 lt 45, ,3 ba 25, ,7 ba Sokówka 29 ~,18 bt 3,95 bt 60,4 b l 42,3 as 25,4 b2a2 24,2 as 14,5 a2a2 Sokówka 66 3,58 lt 3,24a2 29,1 a2 28,4 a2 19,7 aab2 16,2 a2 11,2 aab2 Antypka oo* 3,78 a 3,44 a 35,0 a 33,3 a2 22,8 a2 19,0 a2 13,1 a2 Czereśnia 3,77 a 3,55 b 58,2 b 33,1 lt 18,7 lt 18,9 lt 10,8 at - Hortensja i Hiszpanka nie wchodzą do ścisłych porównań, ponieważ rosły poza doświadcz. podkladowym.. - kropki obok liter oznaczają, te rótn1ce między wartościami są bliskie istotności. *oo - AJltypka = Cerasus mahaleb (L.) :Miller, Czereśn1a ~ Cerasus avium (L.) Moench. ujęciu kwitnienie wiśni w 1974r. rozpoczęło się 28 kwietnia i trwało w sumie około 19 dni, a w 1975r. - rozpoczęło się 3 maja i trwało około 11 dni' (ryc. :2). O rozbieżności w porze i długości kwitnienia mię-.. dzy latami' zadecydowały oczywiście odmienne warunki pogody. 50

7 Obfitość kwitnienia. Biorąc pod uwagę odmiany ze ścisłego" doświadczenia, a więc Łutówkę, Nefris, Kerezer oraz wszystkie Sokówki, liczba kwiatów na jednym drzewie, a także w przeliczeniu na lha sadu, była w 1975 r. o ponad 1/3 mniejsza niż w roku 1974 (tab. 2). Nie należy jednak przez to rozumieć, że wiśnie o tyle aż słabiej założyły pąki kwiatowe. Główną przyczyną zmniejszenia liczby kwiatów. było silne cięcie drzew, jakie wykonano w okresie zimowym. Przemawiają za tym dane dla Hortensji i Hiszapnki, które nie były silnie cięte i nie wykazały słabszego kwitnienia w 1975 r. w porównaniu z rokiem poprzednim. Kwiaty wiśni na podkładce czereśni ptasiej znacznie silniej przemarzły podczas kwietniowych przymrozków w 1974 r. niż kwiaty wiśni na podkładce antypki. Przyczyną tego było prawdopodobnie nieco dalsze zaawansowanie wegetacji drzew na czereśni w porównaniu z drzewami na antypce. Spośród badanych odmian najmniej wrażliwa na przymrozki okazała się Hiszpanka, u której przemarzło około 20% pąków kwiatowych, podczas gdy u innych odmian ilość przemarzniętych kwiatów przekraczała 60%. Dzienna dynamika rozkwitania. Kwiaty wiśni rozkwitają tylko w dzień, od bardzo wczesnego rana do około godziny 18. Przy przeciętnie dobrej pogodzie proces rozkwitania kwiatów, czyli rozchylania. się płatków korony, rozpoczyna się już między godziną 4 a 5 rano. Na ogół %,..-! l r--, lo ~ o B ts qod.z~ny- hou.rs Ryc. 3 D:l'ienna dynamika rozkwrtama wiśni Daily dynamics of starting to bloom ot cherry D - % kwiatów rozk:wtiuych w ciągu poszczególnych godzin dnia D - % flowers newly bloomed in different time of a day 51

8 mm C re 20 too 1At 48 lo to 40 6O l> fi lto o 1975 mm c % i! io O 2 Cmil1. ', ',....,.W\~q '-'-3 -._...'" _5 -+-T-6 +,+,,,, 8 Ryc. 4 Sezonowa dynamika rozkwitania wiśni Seasonal dynarmes ot cherry bloom l - Hiszpanka, 2 - Hortensja, 3 - Sokówka 29, 4 - Sokówka 2, 5 - Kerezer, 6 - Sokówka 66, 7 - Nefris, 8 - Lutówka. 62

9 dość regularnie wzmaga się on do godzin południowych, po czym stopniowo słabnie (ryc. 3). Stosunkowo dużą ilość rozkwitniętych kwiatów między godziną 5 a 6 można tłumaczyć tym, że w ciągu nocy, przy zahamowanym procesie rozkwitania, odbywa się, chociaż znacznie wolniej niż w dzień, wzrost pąków kwiatowych. Zaobserwowano, że nagłe oziębienie i opady o każdej porze dnia wpływają na zahamowanie procesów rozkwitania wiśni, i wtedy obraz dziennej dynamiki rozkwitania wygląda inaczej od przedstawionego na rycinie 3. Sezonowa dynamika rozkwitania. Wiśnie rozkwitają dość gwałtownie (ryc. 4). Od chwili pojawienia się pierwszych pojedyńczych kwiatów do początku pełni kwitnienia upływało zaledwie 2-3 dni. Przy ładnej pogodzie w okresie kwitnienia w roku 1975 główna masa kwiatów wiśni rozkwitała w ciągu 2-4 dni. Natomiast w roku 1974 ochłodzenie, jakie przyszło w dniu 1 i 2 maja, zahamowało bardzo procesy rozkwitania i przyczyniło się do wystąpienia u większości odmian dwóch szczytów masowego rozkwitania. Jedynie Łutówka, której masowe kwitnienie wypadło po wspomnianym ochłodzeniu, charakteryzowała się jednym szczytem masowego rozkwitania kwiatów. W okresie naj intensywniejszego rozkwitania wiśni rozwijało się dziennie na jednym drzewie od 6 do 16 tys. kwiatów w roku 1974 przy panujących niższych temperaturach, a od 4 do blisko 20 tys. w roku 1975, przy panujących wyższych temperaturach. Liczba rozkwitających w ciągu dnia kwiatów na jednym drzewie była oczywiście proporcjonalna do obfitości kwitnienia poszczególnych odmian. Biorąc pod uwagę przebieg sezonowej dynamiki rozkwitania można uważać, że na ogół wszystkie badane odmiany wiśni, z wyjątkiem Łutówki, są dość zgodne pod względem pory kwitnienia. Jedynie Sokówka 2 wyprzedza nieco inne odmiany porą naj intensywniejszego rozkwitania. Długość życia kwiatów i ich pylenie. Stwierdzono, że od chwili rozchylenia się płatków korony do czasu ich opadnięcia, przy niższej temperaturze w 1974 roku upływało 6-10 dni, a przy wysokiej temperaturze w 1975 r. - przeważnie 4--6 dni. Stwierdzono, że pylenie kwiatów wiśni następowało w kilka do kilkunastu godzin po rozchyleniu się płatków korony, przy czym zależało ono bardzo od pogody. Wysoka wilgotność powietrza, a zwłaszcza opady, opóźniały pylenie nawet o kilkadziesiąt godzin. Czas pylenia kwiatu trwał przeważnie do paru godzin. Często z kilku pylników pyłek wysypywał się jednego dnia po południu, a z reszty pylników dopiero na drugi dzień. NEKTAROWANE WŚN Nagromadzenie się nektaru w kwiatach. Kwiaty wiśni zaczynają wydzielać nektar jeszcze przed rozchyleniem się płatków korony. Stwierdzono, że nie zapylone kwiaty większości badanych odmian (Hortensja, 53

10 Łutówka, Kerezer, Nefris, Sokówka 29 i Sokówka 66) wydzielały nektar przez okres około 2 dni. Nie pobrany.przez owady nektar utrzymywał się V kwiatach mi jednakowym mniej więcej poziomie puez.dalsze 'Z dni, po czym ilość jego stopniowo malała. W kwiatach z opadaiącymi płatkami ilość nektaru była bardzo mała (ryc. 5). Podobny ogólny obraz procesu wydzielania i następnie resorbeja nektaru stwierdzono li 'pozostałych dwu odmian, z tą jednak różnicą, ze proces wydzielania. słodkiej cieczy w kwiatach Hiszpanki przeciągał się' d04 dni, a, w kwiatach Sokówki 2 ustawał wzasadzie już po upływie około jednej doby, po czym dość szybko następowała jej resorbeja. Obfitoś'ć nektarowania. Miarą obfitości nektarowania kwiatu jest ogólna ilość cukrów wydzielanych przez tkankę nektarnikową. Wśród badanych odmian wiśni występowały istotne różnice w obfitości. nektarowania (tab, 3). Wszystkie wiśnie znacznie obficiej nektarowały przy wyższej. temperaturze w roku niż przy niskiej temperaturze w roku Zwłaszcza Nefris, Kerezer i Hortensja zareagowały lepszym nektarowaniem na wyższą temperaturę. U Łutówki różnica w obfitości nektarowania między latami była naj mniej sza, ponieważ normalne nieco późniejsze 8 G 4 2,,----, -' \ " \ / \ \, \ / \ \, " \, \ \ '. '... -,,./ " \... \ \, \.. \,... \...,, o \ dni - Clo.'-iS Ryc. 5 Proces nagromadzenia się nektaru w kwiatach wiśni COUl'Se of proeess of nectar gathening in cherry flowers 1. Hortensja, Lutówka, Kerezer, Nefris, Sokówka 29, Soków.ka ,----- Sokówka , Hiszpanka 54

11 Odrmaria i podkładka Valriety and stock Nektarowanie wiśni Nectar secretion of cherry flowers -' ' Procentowa zawar- lość nektaru z 10 tość cukrów w kwiatów w mg nektarze.' Quantity of nectar Percent ol' sugar in 10 f. (mg) in nectar - Tabela 3. lość cukrów z.10 - kwiatów w mg Quantity of sugar in 10 fi. (mg) jej kwitnienie wypadło w 1974 r. w okresie cieplejszym niż kwitnienie pozostałych odmian. Wiśnie na podkładce czereśni ptasiej, w porównaniu z wiśniami na antypce, wydzielały znacznie więcej nektaru lecz o niższej koncentracji cukrów, wykazując ostatecznie tendencję do obfitszego nieco nektarowania, mierzonego bezwzględną ilością wydzielanych cukrów. Średnia względna zawartość cukrów w nektarze wiśni wahała się dla większości odmian około 200/0. Wydaje się, że Hortensja z natury wydzielała rzadszy nektar, natomiast różnice w koncentracji cukrów Vi nektarze pozostałych odmian miały swe źródło raczej bardziej w zmianach powydzielniczych. Nektarowanie na tle przebiegu pogody. Systematyczne codzienne pobieranie nektaru z kwiatów wiśni tego samego wieku wykonano tylko w roku 1975, kiedy opadów w czasie kwitnienia prawie nie było, a temperatura w okresie kwitnienia utrzymywała się wysoka i stosunkowo wyrównana. Niemniej stwierdzić można, że na początku kwitnienia, kiedy temperatura, była niższa a wilgotność powietrza wyższa, nektarowanie kwiatów wiśni okazało się ogólnie słabsze (ryc. 6). Wyrażało się to nie tyle mniejszą ilością nagromadzonego w kwiatach nektaru, ile niższą koncentracją cukrów w nektarze. W miarę trwania pięknej pogody wzrastała procentowa zawartość cukrów w nektarze od około 7 do blisko 30% i zwiększała się też ilość wydzielanych cukrów. z około 6 do ponad 55

12 mm c x ~4 ~ ~O GO ~, ",."""'.. #.1, , '" ;.,.:, '-,, ~",:" """"7... r-r:..." mq,% LtO o 2.V ~lt.v. ---" mit _ -6 Rys. 6 Nektarowanie wiśni w zależności od pogody w 1975 r. Nectar secretion of cherry flowers in connection to the weather 1. minimalna temperatura dnia daily minimum allirternperature 2. maksymalna temperatura dnia daily maximum air temperature 3. minimalna względna wilgotność powietrza w % daily minimal relative humidity of air in % 4. ilość mg nektaru z 10 kwiatów quantity of nectar in mg from 10 flowers 5. ilość mg cukrów z 10 kwiatów quantity of sugar in mg from 10 flowers 6. % cukrów w nektarze % of sugar in nectar 20 mg z 10 kwiatów. Z nastaniem zachmurzenia w dniu 9 maja czemu towarzyszył wzrost wilgotności względnej powietrza, a także spadek temperatury maksymalnej w dzień i wzrost temperatury minimalnej w nocy, zmniejszała się stopniowo koncentracja cukrów w nektarze wiśni i malała też bezwzględna zawartość cukrów w nektarze. Wzrost temperatury i spadek wilgotności powietrza pod koniec kwitnienia spowodował tylko zagęszczenie cukrów w nektarze do ponad 400/0, ale obfitość nektarowania dalej malała. 56

13 Stwierdzono, że przemarznięcie pąków kwiatowych wiśni, jakie miało miejsce wiosną 1974r., nie wywarło ujemnego wpływu na ich nektarowanie (tab. 4). Wydajność cukrowa i miodowa. Na wydajność cukrową oraz miodową wiśni składa się nie tylko obfitość nektarowania, ale także obfitość kwitnienia. Dlatego mimo lepszego nektarowania wiśni w roku 1975, niż w 1974, ich wydajność cukrowa i miodowa nie była wyższa na skutek wytworzenia mniejszej liczby kwiatów spowodowanej silnym cięciem drzew (tab. 5). Można stwierdzić, że wydajność miodowa nowoczesnych sadów wiśniowych będących w pełni owocowania, może wynosić kg z 1 ha, a niekiedy prawdopodobnie i więcej. Tabela 4 Wpływ przemarzania kwiatów wiśni na ich nektarowa nie (dane z 1974 r.) Effect of freezing of cherry flowers on their nectar secretion Cecha badana nvestigated feature lość nektaru w mg z 10 kwiatów Quantity of nectar from 10 flowers (mg) % cukrów w nektarze /O of sugar in nectar lość cukrów w mg z 10 kwiatów Quantity of sugars from 10 f. (mg) Kwiaty - Flowers nie przemarznięte/' przemarznięte not frozen frozen 104,31lt 105,9a2 16,651lt Wydajność cukrowa i miodowa wiśni Productivity of sugar and honey of cherry trees Tabela ;j Odmiana i podkładka Wydajność cukrowa w kg Wydajność miodowa w kg z 1 ha z 1 ha Productivity ol sugar in kg/ha Productivity of honey in kg/h;; Hortensja * 19,2 27,7 24,0 34,6 Hiszpanka * 18,4 34,3 23,0 42,9 Lutówka 26,5 cb, 11,3 a4b 33,1 14,1 Kerezer 13,3 a2bi 18,8 a2 16,6 23,5 Nefris 12,6b1a2 14,7 bas 15,8 18,4 Sokówka 2 17,1 al 21,0 aj 21,4 26,3 Sokówka 29 31,5 b 3 c 25,1 a5b 39,4 31Ą. Sokówka 66 20,1 b2 17,9 a3b 25,1 22,4 Antypka ** 19,3 al 19,1 al 24,1 23,9 Czereśnia 21,7 a2 18, ,1 22,6 - Wyjaśnienia w tab

14 OBLOT WŚN PRZEZ OWADY ZAPYLAJĄCE Skład' gatunkowy owadówzapylających. Na kwiatach' wiśni dominowały pszczoły miodne. Z dzikich pszczołowatych na 32 drzewachwroku 1974 spotkano tylko 6 matek trzmielich '(Bambus Latr.) w ciągu całego okresu kwitnienia, a w matek trzmielich i 2 samice pszczolinek (And rena F.). nnych dzikich owadów na wiśniach nie widziano. Dzienna dynamika 'oblotu wiśni przez pszczoły. Pierwsze pszczoły na kwiatach wiśni pojawiały się między godziną 6 a 7 rano, a ostatnie końeźyw'lot około godziny 18. Dzienną dynamikę intensywności oblotu wiśni przez pszczoły obrazuje dość regularna krzywa jednowierzchołkowa, 'której szczyt wypada w godzinach południowych (ryc. 7). Jest ona zgodna.mniej więcej z procesem rozkwitania kwiatów., Sezonowa dynamika oblotu wiśni przez pszczoły. Dzięki systematycznym codziennym i całodziennym obserwacjom można.było rnierrzyć intensywność oblotu wiśni przez pszczoły nie tylko zagęszczeniem ich na kwiatach, to jest liczbą jednocześnie pracujących osobników na jednym drzewie, ale także liczbą tak zwanych roboczogodzin pszczelich, czyli % , 48 qodi.i.ny- houys Ryc. 7 Dzienna dynamika oblotu weśni przez pszczoły na tle dynamiki rozkwilania kwiatów Daily dynaroics of visitrng of cherry flowers by honeybees in eonnecnon to dynarmes ot flowers bloorn ' 1. średnie zagęszczenie pszczół na drzewie w l-godzinnych odstępach czasu w % averagę condensatton of bees on a tree in % 2, średnia liczba kwiatów rozkwitających na drzewie w 'poszczególnych godzinach dnia w % averagę n~rober of flowers blooro on a tree in % 58

15 sumą godzin pracy jednej przeciętnej pszczoły, co jest miarą stosunkowo dokładną. W porównaniu z dynamiką rozkwitania kwiatów, dynamika oblotu Wykazuje pewne opóźnienie (ryc. 8). Jest to zrozumiałe, ponieważ kwiaty.' wiśni żyją kilka-dni isą nie tylko w pierwszym dniu życia odwiedzane przez pszczoły, ale i później. Na przykładzie da:nych z roku 1974 można obserwować silny wpływ czynników pogody na intensywność oblotu wiśni przez pszczoły. Niska temperatura uniemożliwiła całkowicie lot pszczołom w dniach 2 oraz 7, 8 i 11 maja. Silny oblot, jaki miał miejsce w ciepłych dniach 12, 13 oraz 14 maja, nie mógł mieć prawdopodobnie większego znaczenia dla zapylania, ponieważ kwiaty były już stare. Pszczoły leciały na nie głównie po nektar, którego jak stwierdzono, spokojny deszcz nie wypłukuje. Uwagę zwraca stosunkowo duże opóźnienie rozpoczęcia lotu pszczół na kwitnące wiśnie w 1975 r. Możliwe, że przyczyną tego była niska koncentracja cukrów w nektarze (około 6%) w dniu 5 maja, po trzech poprzednich dniach chłodnych i wilgotnych. Szybkość pracy pszczół na kwiatach wiśni i częstotliwość przenoszenia się ich z drzewa na drzewo. Jedna pszczoła w ciągu minuty odwiedzała średnio około 8,5 kwiatów (dokładnie 8,53 w 1974 r. i 8,75 w 1975). Obserwując pracę poszczególnych pszczół stwierdzono, że na jednym drzewie przebywały one od kilkunastu sekund do ponad 20 minut i odwiedzały od kilku do ponad 150 kwiatów. Zrozumiałe, że pszczoła dłużej pracująca na jednym drzewie spełnia mniejszą rolę' jako zapylaczka kwiatów obcym pyłkiem niż pszczoły przenoszące się często z drzewa na drzewo. ntensywność oblotu wiśni przez pszczoły. W obu latach badań występowały istotne różnice w intensywności oblotu poszczególnych odmian wiśni przez pszczoły (tab. 6). Kwiaty niektórych odmian odwiedzane były przez pszczoły miodne tylko około 4 razy, a innych odmian - około 19 razy. Stwierdzono wyraźną korelację między średnią liczbą odwiedzin jednego kwiatu a obfitością nektarowania kwiatów poszczególnych odmian (ryc. 9). Ogólnie biorąc, intensywniej oblatywane były kwiaty wiśni przy chłodniejszej i bardziej zmiennej pogodzie w 1974 r., kiedy było słabsze nektarowanie. niż przy wyższej temperaturze w 1975 r. kiedy nektarowanie było lepsze. Można było przypuszczać, że w 1975 r. wiśnie powinny być intensywniej oblatywane, ponieważ obfitość pożytku na to pozwalała. Słabszy stwierdzony oblot można tłumaczyć chyba tym, że przy pięknej pogodzie w roku 1975 pszczoły ze stojących: w pobliskim sadzie pasiek stacjonarnych (pszczół do sad~ z zewnątrz nie przywożono) rozleciały się po okolicy w poszukiwaniu brrdziej atrakcyjnych źródeł pożytku z rzepaku ozimego, czy pospolicie występującego mniszka lekarskiego. W tabeli 6 zestawiono średnie oraz maksymalne zagęszczenie pszczół na kwiatach wiśni. Jest ono mniej dokładną miarą intensywności oblotu 59

16 mm C 'l f4 f O 6 2 lo 100 -, " '\..,-_J " f O 60 r-. /, /,,---_ ~ A -- "", _--,...,."..., <» u.!:l ~..,~ o :t S f20 eooof l, czea- nlamber 200 toooo...-.si,...q.. T o ~ /. t- - ",::r- ".'\ >. t : 4000].--!>:., :S-;l 80 /. \ 0"<:1 /.s:o r-- t- / u-g' ~ '0.. /.OJ s: Q".>. o '~ / >'..0 :,ł \ 00 it.. N! \ O e.r- / r-.j.' ~ /.. f- i". \ ;; \ / '\ '\ \, / \. /.....,,!- mm to 6 2 C x S f O 5 r-- /,--_- -.. /* _ ~"'- ""', " -,.> 80 '", / l,;,/ -, ~~,, "" \ C1 -, l' \/ 40 - (>,--- -'.~~... ~,- \,'" 7---'~ v ~o / ~, ~---J ;-~ ~~,- liczbo, - nl.4mbel" QV " fo 11 f ~5.V _._._ _..,.._-5 c:::j 6 Ryc. 8 Sezonowa dynamika oblotu wiśni przez pszczoły na tle dynamiki rozkwitania kwiatów oraz przebiegu niektórych czynników pogody. Seasonal dynamfes of visiting ot cherry flowers in connection to dynamdes of flowering and to some weather faotors 1. minimalna temperatura powietrza minimum air temperature 60

17 20 Y.6,9J'" :ł-'..+ i2 ~."O ro":j~ 8 O ~ił.'"...0, 1'('",". +40 'O~ 9)..J..." ~'tj Ci)- c<.~ 6 ł i8 Ryc. 9 Zależność intensywności oblotu kwiatów wiśni przez pszczoły od obllitośd ich nektarowania w latach Correlation between intensivity of cherry flowers visiting and abundance of thier nectar secretien in the years et x - ilość mg cukrów wydzielonych przez 10 kwiatów quantity of sugar in mg secreted by 10 flowers y - liczba odwiedzin jednego kwiatu przez pszczołę number of visits of one flower roślin przez pszczoły niż liczba roboczogodzin pszczelich, ale pozwala zorientować się o ilości pszczół potrzebnej do zapylenia" jednostki powierzchni uprawy. Właściwie obsada pszczół na 1 ha sadu powinna być taka, by wystarczyło zbieraczek w dniu naj intensywniejszego oblotu kwiatów. Maksymalne zagęszczenie pszczół na wiśniach w 1974 r. było średnio dwukrotnie wyższe niż w roku 1975, chociaż obfitość kwitnienia drzew nie różniła się aż tak bardzo. Można to częściowo tłumaczyć ogólnie słabszym oblotem wiśni w 1975 r. w porównaniu z rokiem 1974, a częściowo odmiennymi warunkami pogody. Przy bardziej zmiennej pogodzie, pszczoły okresami nie mogą latać, a w chwilach pogody sprzyjającej lecą na pożytek liczniej, gdyż nagromadza się więcej świeżo rozkwitłych kwiatów, jako że proces rozkwitania odbywa się jeszcze przy takich temperaturach, przy 'których lot owadów jest niemożliwy. Z tabeli 6 wynika, że maksymalna liczba pszczół na 1 ha kwitnącego sadu wiśniowego przy ciepłej pogodzie w okresie kwitnienia w 1975 r. wynosiła blisko 9 tys., a przy bardziej zmiennej i chłodnej pogodzie w 1974 r. - około 18 tys. Odpowiada to mniej więcej 3-6 rodzinom x 2. maksymalna temperatura powietrza maxemurn air temperature 3. wilgotność względna powietrza w % relanive humidity of air in % 4. opady deszczu w mm - rainfalls in mm 5. liczba roboczogodzm pszczelich na l drzewie w ciągu dnia number of working houts of bees on one tree duning a day 6. liczba kwiatów rozkwitających n:a drzewie w ciągu dnia number of flowers startang to bloom during a day 81

18 ~ ntensywność oblotu wiśni przez pszczoły ntensivity of visiting of cherry flowers by honeybees Tabela 6 Odmiana Variety i podkładka and stock Liczba roboczogodzin pszczelich na 1000 kwiatów Number ot working hours of be es on 1000 tlowers Zagęszczenie pszczół w tys. szt. na 1 ha Średnia liczba Condensation of bees on l ha (thoujs.) odwiedzeń jednego średnie w okresie kwiatu kwitnienia w godz. Average num ber of zaobserwowane południowych one flowering visitings maksymalne maximum averagę in time of.. flowering,at noon / 1974 \ / f / 18,7 7,9 9,5 4,1 4,4 2,4 10,6 5,.4 Hortensja Hiszpanka 20,6 7,1 10,5 3,7 7,3 3,2 16,2 9~2 Lutówka 36,8 c2 36,0 C2 18,8 18,9 12,6 c 3,9 a 35,3 b 8.9 a Kerezer 12,31lt 11,9 a2 6,3 6,2 3,5 lt 3,1 a 8,6 al 6~8 a Nefrls 25,1 ~ 31,5 Cj 12,8 16,6 6,4 a3b~ 3,9 a 16,3 a1 9.3-a Sokówka 2 15,4 a2bj 10,8 lt 7,9 5,7 5,6 a2bl 3,4a i4,3' a2 8,0 a Sokówka 29 22,3 bla2 15,1 a3b 11,4 7,9 9,0 b2a3 3,8 a 16,8 a, 8,3 a Sokówka 66 35,2 C 19,5 ba3 18,0 10,2 7,9 bla2 3,4a U,3a" 7,7 a Antypka 27,0 a2 19,5 a 13,8 10,2 8,2 a2' 3,5 a 18,3 a2 7,~a Czereśnia 22,5 al 23,7 b 11,5 12,5 6,8 al' 3,7 a 18,2 al s.e e - Wyjaśnienia w tab. 2.

19 pszczelim jeżeli przyjąć, że w jednej rodzinie znajduje się wiosną 6-7 tys. pszczół lotnych, z czego połowę można obserwować na kwiatach gdyż pozostałe są w drodze z pasieki na pole oraz oddają pożytek w ulu. ZAWĄZYWANE owocow PLONOWANE WŚN Zawiązywanie owoców. W obu latach badań odmiany samopylne, Łutówka i Nefris, odznaczały się istotnie wyższym procentem zawiązanych owoców, w stosunku do liczby wytwarzanych kwiatów, od pozostałych obcopylnych odmian (tab, 7). Bez udziału pszczół odmiany obcopylne praktycznie w ogóle nie zawiązywały owoców, a odmiany samopylne zawiązywały ich około 1/3 tej ilości, jaką stwierdzono przy dostępie pszczół. Plonowanie. Plon owoców układał się na ogół proporcjonalnie do procentu zawiązanych owoców, zwłaszcza w obrębie odmian między kombinacjami z dostępem pszczół i bez dostępu pszczół (tab, 8). Porównanie pod względem odmian między sobą, nie wypada całkowicie proporcjonalnie do procentu zawiązanych owoców, ponieważ charakteryzujące się wysokim procentem zawiązanych owoców Łutówka i Nefris miały ogólnie mniej kwiatów na drzewach (Łutówkę, jak już wspomnia- Zawiązywanie owoców przez wiśnie Set up of fruits of cherry Tabela 7 Bez dostępu pszczół % Przy dostępie pszczół % owoców owoców w stosunku do w stosunku do kwiatów: kwiatów Odmiana With approach of bees % of Without approach of bees i podkładka fruits in relation to flowers: % of fruits in relation to flowers Variety and stock wszystkich W1SZYs1Jkich Zldrowytworzonych wytworzonych wyeh zdrowych healthy all developed adl developed healthy Hortensja. 5,97 10,14 16,49 0,00 0,07 0,00 Hiszpanka 5,00 3,67 6,24 0,48 0,53 0,61 Lutówka 11,98 btaa 29,97 bt 35,79 b 4,11 9,28 12,92 Kerezer 5,83 at 16,21 as 9,47 a3 0,30 0,56 0,72 Nefris 16,84 ~ 33,67 b2 44,13 c 4,16 11,92 13,39 Sokówka 2 8,48 ~bt 8,928t 8,86 a2 0,25 0,79 0,31 Sokówka 29 6,27 a2 21,92 ~ 15,32 a4 0,28 0,83 0,92 Sokówka 66 6,87 a3bt 10,86 a2 8,608t 0,16 0,23 0,39 Anatypka=> 11,32 b 21,26 a2 18,39 al 1,75 3,71 3,50 Czereśnia 7,44 19,268t 22,33 a] 1,36. 4,16 6,05 - Wyjaśll1enia w tab

20 Plonowanie wiśni Yield of cherry Tabela 8 Plon owoców w kg z 1 ha Ciężar 100 owoców w g Crops of frui ts in kg from 1 ha Weigh of 100 fruits in g Odmiana 1 podkładka bez dostępu pszczół przy dostępie Variety przy dostępie pszczół pszczół and stock without with ap pro ach of bees approach with approach of bees of bees bez dostępu pszczół without approach of bees / /1975 Hortensja O Hiszpanka ~O 388 Lutówka b2a baa Ct 403 d Kerezer a b1a c2 310 b l Nefris b b, d2 333~c Sokówka b1a a2ba dl 356c~ Sokówka a3~ b2a b 221 a~ Sokówka ~ ~ a 213~ Antypka b de! a 297 <;'1 4" Czereśnia a aj b 3:15a no, bardzo silnie przycięto w zimie 1975r.). Sokówka 66 natomiast ma z natury stosunkowo drobne owoce, wobec czego przy podobnym kwitnieniu i podobnym zawiązywaniu owoców, plony mierzone wagowo są zawsze odpowiednio niższe. Biorąc pod uwagę dwa lata badań, najwyższe plony owoców wydała Nefris oraz Łutówka, a więc obie odmiany samopylne. Odmianom tym dorównywała przy dobrym oblocie przez pszczoły r. Sokówka 2, natomiast w 1975.r., przy słabym oblocie przez pszczoły, ta najwcześniej kwitnąca wśród porównywanych odmian wiśnia zaowocowała stosunkowo słabo. W ciepłym 1975 roku wyższe plony owoców wydała Sokówka 29 oraz Kerezer. Może to wskazywać na większe wymagania termiczne tych odmian w czasie ich zapylania. Zupełnie dobre plony owoców wydawała Hortensja, której Drzewa są wprawdzie o rok starsze od wiśni z doświadczenia podkładkowego i nie były silnie cięte w zimie 1975r. Poza doświadczeniem podkładkowym obok Hortensji na uboczu rosnąca Hiszpanka plonowała natomiast bardzo słabo, chociaż bardzo obficie kwitła. Wydaje się, że główną przyczyną słabego plonowania tej odmiany był brak w bezpośrednim sąsiedztwie odpowiedniego zapylacza. Wiśnie na podkładce czereśni ptasiej, w porównaniu z wiśniami na podkładce antypki, wytwarzały dorodniejsze owoce, ale ogólne plony owoców dawały nieco mniejsze. 64

21 DYSKUSJA Uzyskane wyniki badań w pełni potwierdziły liczne dane z literatury światowej o ogromnej roli owadów pszczołowatych w zapyleniu wiśni. Jedynymi praktycznie liczącymi się zapylaczami wiśni są u nas pszczoły miodne. Gatunki dzikich pszczołowatych występują na kwiatach wiśni w ilościach minimalnych. Jest to zgodne z ogólnie obserwowanym stanem entomofauny zapylającej także inne drzewa owocowe. Wbrew dość powszechnym poglądom praktyków, a także niektórych naukowców (m.in. Wo c i ó r 1974), ale zgodne z większością danych z literatury, zwłaszcza zagranicznej (m.in. K o b e l 1960, F r e e 1970), pszczoły nie tylko są niezbędne do wydania owoców przez odmiany obcopylne, ale konieczne są także do dobrego owocowania odmian samopylnych, które przy udziale pszczół dają 3-krotnie wyższe plony owoców niż bez pszczół (tab. 7 i 8). Przy tym owe około 30% możliwego plonu owoców mogą bez udziału pszczół wydawać tylko te odmiany samopylne, u których znamię słupka znajduje się na wysokości pręcików, kiedy to możliwe jest tak zwane samoczynne samozapylenie. Odmiany o słupku wystającym poza pylniki nie posiadają zdolności samoczynnego samozapylania. Dlatego to Sokówka 29, która przy obecności pszczół daje dobre plony owoców nawet wtedy, gdy jest zapylana wyłącznie własnym pyłkiem (informacja ustna od mgr L P r z y g o c k i e j z Pożoga), w ornawianym tu doświadczeniu bez pszczół zachowała się tak, jak odmiany obcopylne, to znaczy w ogóle nie owocowała. Przy obliczaniu ilości pszczół potrzebnej do dobrego zapylenia powierzchni sadu wiśniowego za podstawę wzięto oblot maksymalny, wychodząc z założenia, że przy takiej tylko obsadzie można liczyć na pełne zapylanie kwiatów. Ponadto uwzględniono pewną dodatkową rezerwę pszczół, ze względu na duże możliwości rozlatywania się ich w naszych warunkach po okolicy. Ostatecznie określona obsada 6-8 rodzin pszczelich na 1 ha nowoczesnego w pełni owocującego sadu wiśniowego, mieści się w granicach norm spotkanych w literaturze, a wynoszących od 2 do 10 rodzin pszczelich na 1 ha sadu (K o b e l 1960, F r e e 1970). Obserwacje pracy pszczół na kwiatach wiśni wykonano wprawdzie dość pobieżnie, pomimo tego stwierdzenie, że pszczoła odwiedza kilkadziesiąt, a niekiedy grubo ponad sto kwiatów jeden po drugim na tym samym drzewie, nasuwa wniosek o konieczności najlepszego sąsiedztwa drzew wzajemnie się zapylających odmian obcopylnych w sadzie. Sprawa ta w literaturze jest zawsze bardzo mocno podkreślana (m.in. K o b e l 1960, P i e n i ą ż e k 1966, B e l o w s k a 1972, J a u m ie ń 1973, F r e e 1970), jednak w praktyce przeważnie nie bywa doceniana. W omawianym doświadczeniu nasuwa się przypuszczalnie, że główną przyczyną słabszego plonowania bardzo obficie kwitnącej Hiszpanki był właśnie brak 5 - Pszczelnicze Zeszyty Naukowe 65

22 odmiany zapylacza w dostatecznie bliskim sąsiedztwie. Wydaje się, że dla dobrego plonowania wiśni obcopylnych konieczne jest zapewnienie przede wszystkim możliwe najbliższego sąsiedztwa drzew mających się wzajemnie zapylać, a następnie oczywiście dostatecznej ilości pszczół w sadzie. Najlepiej byłoby w tym samym rzędzie sadzić na przemian drzewa odmian wzajemnie dobrze się zapylających, a najwyżej poszczególne odmiany pojedyńczymi rzędami na przemian. Nieobojętna jest pora kwitnienia wzajemnie zapylających się komponentów, co w literaturze jest zawsze mocno podkreślane. Uważa się, (M a ć k o w i a k 1972) że najważniejsze dla plonowania wiśni jest pierwsze 4-5 początkowych dni okresu kwitnienia. W świetle wykonanych obserwacji sezonowej dynamiki rozkwitania wiśni (ryc. 4) staje się to oczywiste. Właśnie w początkowym okresie kwitnienia zachodzi rozkwitanie głównej masy kwiatów wiśni, które według licznych badań (m.in. K o b e l 1960, F r e e 1960, 1970, Wo c i ó r 1974), mogą być zapylane efektywnie głównie w pierwszym i ewentualnie w drugim dniu po rozwinięciu się płatków korony. Przy wysokiej temperaturze i niskiej wilgotności powietrza znamię słupka szybko wysycha i okres efektywnego zapylania kwiatów, nie tylko wiśni (P i e n i ą ż e k 1966), skraca się nawet do kilku godzin. Dlatego właśnie tak bardzo ważna jest jednoczesność kwitnienia w sadzie odmian mających się wzajemnie zapylać. Wydaje się, że w omawianym doświadczeniu w Puławach, normalnie niewiele wcześniejsze kwitnienie Sokówki 2, przy ciepłej słonecznej pogodzie oraz przy dodatkowo opóźnionym rozwoju lotu pszczół na wiśnie w 1975 r., zadecydowało o znacznie słabszym owocowaniu tej odmiany. Różnice w długości wydzielania nektaru przez kwiaty badanych odmian wiśni oraz różnice w obfitości ich nektarowania wydają się być mniej ważne, ponieważ w pierwszym najważniejszym dla zapylania dniu życia kwiaty wszystkich odmian wydzielały podobne ilości nektaru (ryc. 5). Stwierdzony liczniejszy oblot kwiatów odmian lepiej nektarujących jest zgodny z licznymi obserwacjami wielu autorów badających różne rośliny, a także badających rośliny sadownicze, jak, G ł o w s k a (1958), Simidczijew (1971, Benedek i Martinowicz (1971). Nie zawsze jednak z większym oblotem przez pszczoły, będącym następstwem lepszego nektarowania kwiatów, było lepsze plonowanie badanych w Puławach odmian wiśni, czego przykładem była Sokówka 66. Należy jednak pamiętać, że jest to odmiana obcopylna, wobec czego w grę wchodzić tu może sprawa odmiany zapylacza. W istniejących warunkach zapylania odmiana ta zapewne przy gorszym nektarowa niu plonowałaby znacznie słabiej. 66

23 WNOSK Sady wismowe z odmianami obcopylnymi, a także z odmianami samopłodnymi lecz nie mogącymi się zapylać samoczynnie (słupek dłuższy od pręcików, przykład - Sokówka 29), nie mogą bez udziału pszczół wydawać jakichkolwiek opłacalnych plonów owoców, gdyż niemalże jedynym liczącym się u nas w praktyce przenosicielem pyłku wiśni jest pszczoła miodna. Sady wiśniowe z odmian samopłodnych o kwiatach mogących się zapylać samoczynnie własnym pyłkiem (znamię słupka i pylniki na jednym mniej więcej poziomie, przykład - Łutówka i Nefris) są zdolne bez udziału pszczół wydawać tylko około 30% tego plonu owoców, jaki wydają przy swobodnym zapylaniu przez pszczoły. W sadach wiśniowych z odmianami obcopylnymi niezmiernie ważne jest możliwie najbliższe sąsiedztwo drzew komponentów, mających się wzajemnie zapylać. Przy normalnie ogromnej liczbie jednocześnie kwitnących kwiatów wiśni pszczoły nie wykazują skłonności do bardzo częstego przenoszenia się z drzewa na drzewo, co zmniejsza szansę zapylania krzyżowego. Ze względu na szybkie dynamiczne rozkwitanie wiśni oraz stosunkowo krótką receptywność znamion ich przedsłupnych kwiatów, bardzo ważna jest jednoczesność kwitnienia w sadzie odmian mających się wzajemnie zapylać. Odmiana obcopylna, zakwitająca trochę tylko wcześniej od swego zapylacza, przy powolnym rozwijaniu się lotu pszczół na wiśnie, może wydawać znacznie mniejsze plony owoców niż wydawałaby przy równocześnie zakwitającym zapylaczu. Do dobrego zapylenia 1 ha w pełni owocującego nowoczesnego sadu wiśniowego powinno wystarczyć w zasadzie 4-6 rodzin pszczelich. Ze względu jednak na duże możliwości rozlatywania się pszczół w terenie w naszych warunkach, normę tę należałoby zwiększać do 8 rodzin pszczelich na 1 ha sadu. W celu zapewnienia dobrego oblotu kwiatów/ wiśni należy pszczoły przywozić w momencie, kiedy już po kilkadziesiąt kwiatów na każdym drzewie kwitnie i rozstawić je możliwie równomiernie wewnątrz sadu pojedyńczo lub małymi grupami. Wiśnie należy zaliczyć do dobrych roślin pożytkowych, ponieważ ich wydajność miodowa, sięgająca 40 kg z 1 ha w stosunkowo krótkim okresie kwitnienia, nie jest niska. Pragnę wyrazić bardzo serdeczne podziękowanie Panu Doc. Dr hab. B. Jabłońskiemu za życzliwą pomoc, opiekę i cenne rady przy zakładaniu i wykonywaniu doświadczenia oraz przy opracowywaniu wyników. 67

24 SPS LTERATURY B e l o w s k a Z. (1972) - Ciąg dalszy dyskusji o wiśniach. Hasło Ogrodnicze, 29 (5): B e n e d e k P., M a r t i n o v i c h V. (1971) - A meggy rovarmegporzasanak nehany kerdesę. Kertgazdasdg, 3 (2) : C z y n c z y k A. (1974) - Przydatność podkładek dla produkcyjnych sadów wiśniowych. Prace l. S., Seria C, Biul. inf. co nowego w sadown., 3 (47) : C z y n c z y k A. (1974) - Odmiany wiśni do sadów produkcyjnych. Prace l. S., SP.- ria C, Biul. infor. co nowego w sadown. 3 (47) : F r e e J. B. (1960) - The behawiour of honeybees visiting flowers of fruit trees. Jour. Anim. Ecol., 29 : F r e e J. B. (1970) - nsect pollination ot crops. Academic Press. London and New York. G ł o w s k a Z. (1958) - Porównanie intensywności nektarowania i oblatywania przez pszczoły pięciu gatunków drzew owocowych. Pszczelno Zesz. Nauk., 2(3) : : J a u m i e ń F. (1973) - Rola zapylaczy w sadownictwie. Hasło Ogrodn. 30(7) : K ł o s s o w s kiw. (1974) - Wymagania glebowe, uprawa i nawożenie wiśni. Prace. S., seria C, Biul. inf. Co nowego w sadown., 3(47) : K o b e l F. (1960) - Sadownictwo i jego podstawy fizjologiczne. PWRiL, Warszawa. L e c h W., T Y l u s K. (1976) - Zależmość owocowania wiśni od stopnia zapłodnienia kwiatów. Prace. S., Seria C, Biul. inf. co nowego w sadown., 1, 2 (53, 54) : M a ć k o w i a k M. (1972) - Kwitnienie i zapylanie wiśni. Haslo Ogrodn., 29(9) : P i e n i ą ż eks. A. (1966) - Sadownictwo. Wyd., PWRiL, Warszawa. S i m i d c z i j e w T. (1971) - Pri nos km prouczwarte nektaroproduktiwnos tta i mie, doproduktiwnostta na wiszniata (Cerasus vulgal'is Mill.). Nauczni trudovie na W. S.. "W Kolarow". 20{S) : W i e r s z y ł o w s kij. (1972) - Wplyw przebiegu kwitnienia i zapylania na plonowanie 4 odmian wiśni. Prace Komisji Nauk Leśn. P. T. P. N. 33: W i e r s z y 11o w s kij. (1973) - Badania nad biologią kwitnienia i owocowania wlśnl. 15 Ogólnopolska Konf. Sadown, w Skierniewicach, s W o c i ó'r S. (1974) - Badania nad wybranymi zagadnieniami biologii kwitnienia i owocowania wiśni.(praca doktorska). NVESTGATONS OF SOME ASPECTS OF BLOOMNG, NECTAR SECRETON AND POLLNATON OF SOUR CHERRY BY HONEY BEES J. Skowronek Summary n the years of blooming, nec tar secretion and pollination of 8 vanieties of SOUl' cherry were invesbigated. Observanions were carmied - out in the orchard on the ight podsolic soił in Puławy, Five of these varieties (Hortensja, Hiszpanka, Kerezer, Sokówka 2 and Sokówka 66) were erosa - pollinated and three others (Lutówka, Nefris and Sokówka 29) self - pollinated. 68

25 t was found that for a good bearing of all nvestigated varieties must take place pollination of flowers by bees. Without bees such varieties as Lutówka and Nefris can give only about 30% of normal yield. The other varieties without bees do not give any yield and.also self - pollmated Sokówka 29, in which flowers pistils are above the stamens and pollination do not occur. Really pollinators of sour cherry archard are honey bees only. Averagę yield of fruits of all investlgated varieties were 6621 kg/ha, trees isolated from pollinators gave 7 times lees fruits, 964 kg/ha. For a good pollination of full bearing modern sour cherry orchard it is necessary to put 4--6 honey bee colonies per hectare. With regard to competition of another plants blooming nearby at the same time which often are more attractive for bees it is advisable to give some exccess, even 8 colonies per 1 ha. Bees for pollination should be placed in orchard when few hundred of flowers on each tree are open. Good pollination of cherry orchard by bees can be expected only then, when there are interpollmated vardetdes planted in close range. Honey yield from 1 ha of sour cherry orchard in south-east Poland varied usually from 20 to 40 kg.