WYKORZYSTANIE PSZCZÓŁ SELEKCJONOWANYCH NA POZYSKIWANIE DUŻYCH ILOŚCI OBNÓŻY PYŁKOWYCH

Transkrypt

1 BIULETYN NAUKOWY Skrót: Biul. Nauk., Nr 18, 2002 WYKORZYSTANIE PSZCZÓŁ SELEKCJONOWANYCH NA POZYSKIWANIE DUŻYCH ILOŚCI OBNÓŻY PYŁKOWYCH Katedra Pszczelnictwa UWM, Olsztyn S ł o w a k l u c z o w e: obnóża pyłkowe, pierzga, selekcja pszczół na gromadzenie dużych ilości pyłku, dynamika lotów po pyłek. Streszczenie Stwierdzono występowanie korelacji między ilością pyłku zebranego na początku instalowania poławiaczy a całkowitą ilością pozyskiwanego pyłku od rodziny w ciągu sezonu. Rodziny, które przez pierwszych 10 dni pozyskiwania pyłku zebrały go znacznie więcej niż inne rodziny, również i na koniec sezonu uzyskały znacznie większe jego ilości. Zależność ta umożliwiła szybką selekcję pszczół na gromadzenie dużych ilości pyłku. Oceniono również korzyści ukierunkowywania pszczół na pozyskiwanie obnóży i stwierdzono, iż posiadanie w pasiece pszczół selekcjonowanych w kierunku intensywniejszego gromadzenia pyłku stwarza możliwości odbierania większych ilości obnóży pyłkowych w pasiece. Stwierdzono także, iż zbieraczki pyłku pochodzące z selekcjonowanej linii wykazują większą aktywność w lotach na pożytki pyłkowe oraz formują obnóża pyłkowe o większej masie. Zgromadzona w plastrach pierzga może dodatkowo stanowić produkt handlowy, można ją także wykorzystać do uzupełniania zapasów białkowych w słabszych rodzinach. USE OF BEES SELECTED FOR HIGH POLLEN COLLECTION Department of Apiculture, University of Warmia and Mazury in Olsztyn K e y w o r d s: pollen pellets, bee bread, bee selection for high pollen collection, flight activity of pollen foragers. Abstract A correlation was observed between the amount of pollen trapped on the first ten days after trap installation, and the total amount of pollen trapped from a single colony during one season. This correlation enabled quick bee selection aimed at high pollen collection. The advantages of this selection are discussed in the paper. It was found that bees selected in this direction allowed to increase the amount of pollen trapped at apiaries. It was also noted that foragers from selected colonies show higher flight activity and form larger pollen loads. Bee bread collected in combs may be another product for sale, or may supplement protein reserve in weaker colonies.

2 86 Wprowadzenie Układ warunków klimatycznych i pożytkowych w Polsce nie sprzyja długotrwałej produkcji pyłku. W krajach o cieplejszym klimacie i dłużej trwającym okresie wegetacyjnym roślin można bez trudu i specjalnych zabiegów odebrać od rodzin 13 kg tego produktu (NELSON i in. 1987). W naszych pasiekach średnia produkcyjność jedynie przy zastosowaniu intensywnych technologii pasiecznych może wynieść ok. 8 kg pyłku z rodziny (WILDE, BRATKOWSKI 1996a). Opracowane do tej pory technologie pasieczne dają ograniczone możliwości zwiększenia ilości odbieranych obnóży pyłkowych przez pszczoły. Wątpliwe jest, aby w najbliższym czasie opracowano inne technologie pozwalające w polskich warunkach przekroczyć granicę 8 10 kg obnóży pyłkowych z jednej rodziny. Ważnym przesłaniem staje się zatem szukanie nowych rozwiązań pozwalających odebrać większe niż dotychczas ilości obnóży pyłkowych. Szansą na zwiększenie ilości gromadzonych zapasów pyłku przez pszczoły jest więc próba selekcji pszczół specjalizujących się w zbiorze obnóży. Wskazanie możliwości kształtowania skłonności pszczół do zbierania obnóży pyłkowych niewątpliwie przyczyni się także do intensywniejszego oblotu przez pszczoły roślin entomofilnych. Możliwości selekcji pszczół na zwiększone gromadzenie zapasów pyłku Stosując tradycyjne metody pozyskiwania pyłku, w warunkach Polski można pozyskać od rodziny pszczelej maksymalnie 10 kg obnóży pyłkowych. Wieloletnie testowanie poławiaczy pozwoliło stwierdzić, że zbiory pyłku od niektórych rodzin pszczelich o % przewyższają średnią ilość pyłku odbieranego w pasiece. Wykorzystując takie pożytki, jak: rzepak ozimy, bobik i grykę, można pozyskać nawet do 20 kg obnóży pyłkowych od najlepszej rodziny pszczelej (WILDE, BRATKOWSKI 1996b). Oprócz czynników środowiskowych, na produkcję pyłku mają wpływ takie cechy rodziny pszczelej, jak: ilość gromadzonej pierzgi w rodzinie i wielkość zbiorów pyłku, które są warunkowane genetycznie (HELLMICH i in. 1985, HELLMICH i ROTHENBUHLER 1986). Autorzy ci zaobserwowali gromadzenie przez rodziny różnych ilości pierzgi w gnieździe. Na tej podstawie wyselekcjonowali linie pszczół magazynujące małe i duże ilości pierzgi w plastrach. Szansę szybkiej selekcji pszczół stwarza np. stwierdzona zależność zgodności zbiorów pyłku na początku zainstalowania poławiaczy z całkowitą ilością zebranego pyłku w sezonie (WILDE, BRATKOWSKI 1997a). Z danych zamieszczonych w tabeli 1 widać, iż w każdym roku rodziny, którym odebrano w ciągu pierwszych 10 dni istotnie więcej pyłku (2,0 i 1,1 kg odpowiednio w 1995

3 Wykorzystanie pszczół selekcjonowanych i 1996 r.), wyprodukowały w całym sezonie istotnie więcej obnóży pyłkowych (odpowiednio 9,8 i 6,4 kg) niż pozostałe rodziny było to więcej o 4,8 kg w 1995 roku i o 2,8 kg w 1996 roku. Świadczy to o dobrym rokowaniu o możliwościach produkcyjnych rodzin pszczelich już na początku sezonu. Tabela1 Table1 Pyłek pozyskany w pierwszych dziesięciu dniach od założenia poławiaczy oraz całkowita jego ilość odebrana w sezonach 1995 i 1996 (w kg) (WILDE, BRATKOWSKI 1997b) Pollen trapped during the first 10 days after trap installation and its total production in 1995 and 1996 (kg) (WILDE, BRATKOWSKI 1997b) Grupa Group Rok Year Pozyskany pyłek Pollen trapped w ciągu 10 dni during 10 days w sezonie total D 2.0 B 9.8 B 1995 M 0.7 A 5.0 A D 1.1 A 6.4 B 1996 M 0.5 B 3.6 A Objaśnienie: duże litery oznaczają różnice istotne przy p = 0,01 D rodziny przynoszące ponad 0,85 kg pyłku, M rodziny przynoszące poniżej 0,85 kg pyłku Explanation: different capitals indicate differences at p = 0.01 D colonies with total pollen production over 0.85 kg, M colonies with total pollen production below 0.85 kg Istnieje również zróżnicowanie w skłonności do znoszenia pyłku między rasami i liniami pszczół (WILDE i BRATKOWSKI 1997b). Autorzy ci stwierdzili taką zależność, analizując jedynie różne linie pszczół w obrębie jednej rasy A. mellifera carnica. Stwierdzone wysoko istotne różnice oraz duże wartości rozstępu zachęcają do pracy hodowlanej, rokując uzyskanie pszczół wybitnych pod względem tej cechy (tab. 2). Tabela2 Table2 Odebrane obnóża pyłkowe (średnio w kg/rodzinę) od rodzin trzech linii rasy Apis mellifera carnica w 1996 r. (WILDE, BRATKOWSKI 1997b) Pollen trapped (average per colony in kg) from the colonies of 3 strains of Apis mellifera carnica in 1996 (WILDE and BRATKOWSKI 1997b) Linia Strain Pyłek Pollen Rozstęp Range Willy 6.2 C Sklenar 4.3 B Singer 2.9 A Objaśnienie: różne duże litery oznaczają różnice istotne na poziomie p = 0,01 Explanation: different capitals indicate differences at p = 0.01

4 88 Wśród ocenianych linii najlepsza była niemiecka linia Willy, od której rodzin pozyskano średnio 6,2 kg pyłku (od 2,4 do 12,4 kg). Duże różnice osobnicze między rodzinami z matkami Willy umożliwiają wybranie do dalszej hodowli rodzin wybitnych pod względem pozyskiwania pyłku, tak ze strony matecznej, jak i ojcowskiej. W Katedrze Pszczelnictwa UWM w Olsztynie od wielu lat są prowadzone badania dotyczące pozyskiwania obnóży pyłkowych przez pszczoły. Kolejnym realizowanym zagadnieniem jest hodowla pszczół w kierunku gromadzenia dużych ilości obnóży pyłkowych. Dla pszczelarzy posiadanie w pasiekach pszczół o wybitnej skłonności do zbierania obnóży pyłkowych ma określone zalety. Zwiększenie ilości pozyskiwanego pyłku przekłada się bezpośrednio na wymierne korzyści ekonomiczne, wynikające ze sprzedaży tego produktu. W trakcie prowadzenia badań stwierdzono, iż pszczoły tej linii w każdym kolejnym pokoleniu zbierały większą ilość obnóży niż pszczoły z rodzin kontrolnych (tab. 3). Najwięcej, bo 8 kg obnóży, pozyskano od selekcjonowanych rodzin trzeciego pokolenia (F3) w 2001 r., czyli o 60% więcej niż od rodzin nie selekcjonowanych. Istotne różnice między obiema grupami stwierdzono tylko w 2000 r., kiedy to od selekcjonowanych rodzin pozyskano 6,9 kg obnóży,czylio55%więcejniżdokontrolnych.należyzaznaczyć,iżrodziny doświadczalne pozyskiwały pyłek przez okres krótszy niż 2 miesiące i nie korzystały z wielu pożytków, z których mogły pozyskać jeszcze spore ilości obnóży. Podyktowane to było metodyką badań i koniecznością dalszej hodowli wyselekcjonowanego materiału. Pszczoły użytkowane przez pszczelarzy zawodowych mają możliwość wykorzystania intensywnych pożytków w trakcie długiego sezonu pszczelarskiego, czasem pozyskuje się od nich pyłek przez 4 miesięce i dłużej. Można zatem przypuszczać, iż w warunkach obfitszych pożytków pyłkowych rodziny linii wysokopyłkowej będą w stanie pozyskiwać większe ilości obnóży niż przedstawiono w badaniach własnych. Od najlepszej rodziny z grupy wysokopyłkowej pozyskano w sezonie 2001 r. ponad 15 kg pyłku. Tabela3 Table3 Odebrane obnóża pyłkowe w latach przez selekcjonowane rodziny (średnio w kg) Pollen trapped in the years from selected colonies (average in kg) Rodziny Colonies F1 (1999) F2 (2000) F3 (2001) Linia wysokopyłkowa High pollen collection strain a 8.0 Kontrolne Control b 4.8 Objaśnienie: różne litery oznaczają różnice istotne przy p = 0,05 Explanation: different small letters indicate differences at p = 0.05

5 Wykorzystanie pszczół selekcjonowanych Oceniono także zapasy pierzgi, które gromadziły rodziny doświadczalne w poszczególnych latach prowadzenia badań. Również i w tym przypadku pszczoły linii wysokopyłkowej wykazywały większą skłonność do gromadzenia zapasów pyłku. Pszczoły pochodzące z selekcjonowanej linii zgromadziły w gnieździe większe ilości pierzgi niż rodziny kontrolne (tab. 4). Należy podkreślić, że badania prowadzono w warunkach intensywnego pozyskiwania pyłku. Ich wyniki są zatem potwierdzeniem wcześniej stwierdzonej zależności (WILDE 1990), że wykorzystanie poławiaczy pyłku nie powoduje gromadzenia mniejszych zapasów pierzgi w rodzinach, a czasem nawet je zwiększa, stymulując pszczoły do intensywnego gromadzenia pyłku. Tabela4 Table4 Zapasy pierzgi zgromadzone przez rodziny doświadczalne w latach (cm 2 ) Bee bread collected by the experimental colonies in the years (in cm 2 ) Rodziny Colonies F1 (1999) F2 (2000) F3 (2001) Linia wysokopyłkowa High pollen colection strain Maj (2001) May (2001) 303 a Kontrolne Control 193 b Objaśnienie: różne małe litery oznaczają różnice przy p = 0,05 Explanation: different small letters indicate differences at p = 0.05 Na uwagę zasługuje również fakt zgromadzenia większych zapasów pierzgi już na początku maja przez rodziny linii wysokopyłkowej. Ma to niewątpliwie duże znaczenie dla rodziny pszczelej. Szczególnie wczesną wiosną zbieraczki pyłku starają się zgromadzić duże zapasy pyłku kwiatowego wykorzystywanego intensywnie przez karmicielki jako składnik pożywienia larw. Zgromadzona w plastrach pierzga może dodatkowo stanowić produkt handlowy, można ją wykorzystywać do uzupełnienia jej zapasów w słabszych rodzinach (BOBRZECKI, WILDE 1990, WILDE, CICHOŃ 1990). Wydaje się, że pozyskiwanie pyłku w postaci pierzgi może nabierać coraz większego znaczenia ze względu na jej cenne właściwości odżywcze i lecznicze, a także i kłopoty wynikające z zastosowania poławiaczy pyłku w warunkach tropiku (WILDE, WILDE 1999). Po oblocie wiosennym pierwsze loty pszczoły wykonują właśnie po pyłek, a następnie po nektar tabela 5 (LEWANDOWSKA, MAKSYMIUK 1997). Wielkość przynoszonych przez pszczoły obnóży pyłkowych do ula zależy od występujących warunków atmosferycznych i rodzaju zbieranego pyłku. W czasie wietrznej i chłodnej pogody pszczoły formują mniejsze obnóża wyczerpane pracą wracają często do ula z niepełnym ładunkiem (LIPIŃSKI 1976). Dodatkową zaletą posiadania selekcjonowanej linii pszczół w pasiece

6 90 Tabela5 Table5 Daty zjawisk fenologicznych zachodzących w życiu pszczół w latach (wg LEWANDOWSKIEJ imaksymiuka 1997) Dates of phenological phenomena occurring in the development of honey-bee colonies in the years (LEWANDOWSKA and MAKSYMIUK 1997) Wyszczególnienie Specification Średnia wieloletnia ( ) Average for the years Pierwszy wiosenny oblot 22 III First flight in spring Liczba dni od pierwszego oblotu do dnia znoszenia pierwszego pyłku 9 Number of days from the first flight till the first day of the first pollen collection Liczba dni od pierwszego oblotu do dnia masowego znoszenia pyłku 18 Number of days from the first flight till the first day of mass pollen collection Liczba dni od pierwszego oblotu do dnia znoszenia pierwszego nektaru 46 Number of days from the first flight till the first day of nectar collection Liczba dni od piewszego oblotu do pierwszego dnia wziątku o masie 0,5 kg i więcej 53 Number of days from the first flight till the day of 0.5 kg or more nectar collection jest zbieranie przez nie obnóży o większej masie (tab. 6). Jak potwierdzają wyniki przeprowadzonych doświadczeń, zbieraczki pyłku z grupy wysokopyłkowej formowały obnóża o większej masie niż robotnice z pozostałych rodzin nie selekcjonowanych (kontrolnych). Świadczy to o większym zaangażowaniu pszczół z tej grupy w zbieranie pyłku i formowanie obnóży. Można przypuszczać, iż zbieraczki pyłku intensywniej oblatywały kwiaty roślin, co niewątpliwie przyczyniło się do ich lepszego zapylenia. Zagadnienie intensywniejszego Tabela6 Table6 Masa pojedynczego obnóża pyłkowego zbierana przez pszczoły w rodzinach selekcjonowanych i kontrolnych w latach (w mg) Average weight of a single pollen pellet collected by foragers from selected and control colonies in the years from (in mg) Rodziny Colonies F1 (1999) F2 (2000) F3 (2001) Linia wysokopyłkowa High pollen collection strain 9.2 a a Kontrolne Control 8.9 b b Objaśnienie: różne litery oznaczają różnice istotne przy p = 0,05 Explanation: different small letters indicate differences at p = 0.05

7 Wykorzystanie pszczół selekcjonowanych zapylania roślin entomofilnych przez pszczoły, od których pozyskuje się pyłek, a przede wszystkim od rodzin selekcjonowanych na intensywniejsze jego gromadzenie, jest dodatkowym argumentem przemawiającym za potrzebą i celowością tego kierunku hodowli pszczół. Mogą one być dużo efektywniej wykorzystywane przy wydzierżawianiu pasiek do zapylania upraw. Proces ten wykonywany odpłatnie, w Polsce wciąż rzadko jeszcze praktykowany w niektórych krajach stanowi podstawę dochodowości pszczelarza. Można przypuszczać, iż w związku z coraz większą degradacją środowiska i zmniejszeniem się populacji dziko żyjących zapylaczy, wciąż będzie rosła rola pszczoły miodnej w zapylaniu upraw entomofilnych. W trakcie prowadzenia badań określano także dynamikę lotów po pyłek przez pszczoły z selekcjonowanej linii. Zbieraczki pyłku pochodzące z rodzin doświadczalnych wykazywały różną aktywność w wylatywaniu na pożytki pyłkowe, co zależało od pochodzenia pszczół i pory dnia. Stwierdzono, iż pszczoły linii wysokopyłkowej intensywniej wykonują loty na pożytki pyłkowe niż zbieraczki z rodzin kontrolnych (tab. 7). Zależność tę stwierdzono o każdej porze dnia, zarówno wówczas, gdy pszczoły intensywnie przynosiły pyłek (godz ), jak i podczas mniej intensywnych lotów po obnóża (godz ). W zależności od pory dnia rodziny z selekcjonowanej linii częściej delegowały zbieraczki po pyłek o 78,8, 72,6 i 67,2%, odpowiednio o godzinie 9.00, i 15.00, niż rodziny kontrolne. Tabela7 Table7 Aktywność lotna zbieraczek pyłku i odebrane obnóża pyłkowe o określonych porach dnia w 2000 r. Flight activity of pollen foragers and pollen trapped at daytime in 2000 Średnia dzienna dynamika lotów pszczół zbieraczek pyłku (szt./10 min) Flight activity of pollen foragers (bees/10 min) Zbiory pyłku (g/20 min) Pollen rrapped (in g/20 min) Pora dnia Daytime 9 a.m. noon 3 p.m. 9 a.m. noon 3 p.m. Rodziny wysokopyłkowe High pollen collection colonies Rodziny kontrolne Control colonies Podsumowanie Podsumowując, należy stwierdzić, iż posiadanie w pasiece pszczół selekcjonowanych w kierunku intensywniejszego gromadzenia pyłku stwarza możliwości odbierania większych ilości obnóży pyłkowych w pasiece. Stwierdzono również, iż zbieraczki pyłku pochodzące z selekcjonowanej linii wykazują

8 92 większą aktywność w lotach na pożytki pyłkowe oraz formują obnóża pyłkowe o większej masie. Gromadzenie przez nie zapasów pierzgi w większych ilościach dobrze rokuje o właściwym rozwoju, co jest szczególnie ważne wiosną. Zgromadzona w plastrach pierzga może stanowić produkt handlowy, można ją również wykorzystać do uzupełniania zapasów białkowych w słabszych rodzinach. Piśmiennictwo BOBRZECKI J., WILDE J Pozyskiwanie i zagospodarowanie obnóży pyłkowych. PWRiL., Oddział w Poznaniu: HELLMICH R.L., KULICEVIC J.M., ROTHENBUHLER W.C Selection for high and low pollen hoarding honey bees. J. Hered., 76: HELLMICH R.L., ROTHENBUHLER W.C Pollen hoarding and use by high and low pollen-hoarding honeybees during the course of brood rearing. J. Apic. Res., 25 (1): LEWANDOWSKA M., MAKSYMIUK W Warunki klimatyczne wiosennego rozwoju rodzin pszczelich w środkowo-wschodniej Polsce. 34. Naukowa Konferencja Pszczelarska, Puławy Streszczenie referatów: LIPIŃSKI M Pożytki pszczele. Zapylanie i miododajność roślin. PWRiL. Warszawa. NELSON D.L., MCKENNA D., ZUMWALT E The effect of continuos pollen traping on sealed brood, honey production and grass income in Northenrn Alberta. Am. Bee J., 127 (8): WILDE J Wpływ technologii pozyskiwania obnóży na rozwój rodzin i wydajność miodową. Pszczelarstwo, 41 (9): 18. WILDE J., BRATKOWSKI J. 1996a. Pozyskiwanie pyłku w rodzinach z zastosowaniem różnych metod gospodarki pasiecznej. XXXIII Naukowa Konferencja Pszczelarska. Puławy. Materiały konferencjne: WILDE J., BRATKOWSKI J. 1996b. Pozyskiwanie pyłku szansą dla każdego pszczelarza. Pszczelarstwo, 47 (3): 4-5. WILDE J., BRATKOWSKI J. 1997a. Ocena przydatności rodzin pszczelich do pozyskiwania obnóży pyłkowych. XXXIV Naukowa Konferencja Pszczelarska. Puławy. Materiały konferencyjne: WILDE J., BRATKOWSKI J. 1997b. Różnice osobnicze pomiędzy rodzinami pszczelimi Apis mellifera carnica L. w pozyskiwaniu obnóży pyłkowych. Materiały XIII Naukowej Konferencji nt.: Warroza pszczół i gospodarka pasieczna. ART Olsztyn: WILDE J., CICHOŃ J Pszczelarstwo to może być biznes. Wyd. Sądecki Bartnik: WILDE J., WILDE M Technologiczne i ekonomiczne aspekty pszczelarstwa w Polsce korzystającego z oferty Centrum Pszczelarskiego w Nepalu. Pszczelarstwo, 50 (10):