NEKTAROWANIE I WYDAJNOŚĆ MIODOWA WAŻNIEJSZYCH ROŚLIN MIODODAJNYCH W WARUNKACH POLSKI Część VIII

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE XXXVII 1993 NEKTAROWANIE I WYDAJNOŚĆ MIODOWA WAŻNIEJSZYCH ROŚLIN MIODODAJNYCH W WARUNKACH POLSKI Część VIII B o l e s ł a w J a b ł o ri s k i, Z b i g n i e w Koł t o w s k i Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa ul. Kazimierska 2, Puławy Streszczenie W latach badano w Puławach nektarowanie i wydajność miodową 12 gatunków roślin, należących do 8 rodzin botanicznych. Wszystkie one rosły na glebie bielicowej lekkiej, średnio wilgotnej i tworzyły zwarte kwitnące kobierce, o powierzchni (4)6-10(50)m 2 Stwierdzono, że trzy gatunki (stulisz miotłowy, dzwonek ogrodowy i rozchodnik amurski) charakteryzują się wysoką wydajnością miodową, wynoszącą 300(360) kg w przeliczeniu na l ha, jeden (dzięgiel leśny) dość wysoką - około 200 kg/ha, trzy (koniczyna perska, ostropest plamisty i ślaz maurytański) średnią - około 100 kg/ha, a pięć (aster amerykański, krzaczasty i wirginijski, dzwonek lancetowaty i zimowit jesienny) raczej niską - około 30 kg/ha. Stulisz miotłowy i dzięgiel leśny nadają się do poprawy pożytków pszczelich na nieużytkach, a rozchodnik amurski i dzwonek ogrodowy - w ogrodach i na rabatach. Słowa kluczowe: kwitnienie, nektarowanie, pożytek pszczeli, oblot roślin. WSTĘP Z kontaktów z pszczelarzami wynika, że badania nektarowania i wydajności miodowej roślin, zapoczątkowane przez Zofię Demianowicz w latach pięćdziesiątych (D e m i a n o w i c z i inni 1960), powinny być kontynuowane tak długo, aż zostaną poznane wszystkie, także te mniej ważne. W niniejszej pracy prezentujemy wyniki dwunastu ostatnio zbadanych gatunków, które przy sprzyjających warunkach pogody są licznie lub dość licznie odwiedzane przez pszczoły miodne. MATERIAŁ I METODYKA O wyborze roślin do badań decydowały głównie zainteresowania pszczelarzy kontaktujących się z Oddziałem Pszczelnictwa ISK w Puławach oraz aktualne możliwości wykonania badań. Cztery zbadane gatunki należą do rodziny Compositae, dwa do Campanulaceae i po jednym do rodzin: 81

2 Papilionaceae, Malvaceae, Liliaceae, Crassullaceae, Cruciferae i Umbelliferae. Są wśród nich trzy rośliny roczne (koniczyna perska, ostropest plamisty i ślaz maurytariski) jedna dwuletnia (dzwonek ogrodowy) i osiem bylin. Biorąc pod uwagę stronę użytkową roślin, wśród badanych gatunków znalazło się osiem ozdobnych (aster amerykański, krzaczasty i wirginijski, dzwonek ogrodowy i lancetowaty, rozchodnik amurski, ślaz maurytariski i zimowit jesienny), jeden rolniczy pastewny (koniczyna perska), jeden zielarski (ostropest plamisty) i dwa dziko rosnące (dzięgiel leśny i stulisz miotłowy). Wszystkie wymienione gatunki rosły na glebie bielicowej lekkiej klasy IV, w Pszczelniczym Zakładzie Doświadczalnym ISK w Puławach. Powierzchnia zajmowanych przez nie poletek wynosiła (4)6-1O(50)m 2 Takie rośliny jak dzwonek ogrodowy, koniczyna perska, ostropest plamisty i ślaz maurytariski, wysiewano wiosną w rzędy co 40 cm, astry jesienne i stulisz miotłowy wysadzano na poletkach w rozstawie 40x40 cm, dzwonek lancetowaty 40x20 cm, rozchodnik amurski i zimowit jesienny 20x20 cm, zaś dzięgiel leśny w rozstawie 80x60 cm. W czasie kwitnienia wszystkie gatunki tworzyły zwarte kobierce, z wyjątkiem zimowita jesiennego, który dopiero w drugim i trzecim roku badań pokrywał wiosną całą powierzchnię poletek. Pielegnacja roślin ograniczała się do kilkukrotnego w okresie sezonu wegetacyjnego usuwania chwast6w przy pomocy motyki. Stosowano też nawożenie mineralne, w ilości kg na l ha rocznie wieloskładnikowego nawozu typu "Fruktus". Obfitość nektarowania kwiat6w badano metodą pipetowa. zgodnie z ustalonymi wcześniej zasadami (J a b ł o ń s k i, S z k l a n o w s k a 1979 oraz S z c z e p a ri s k i, J a b ł o ń s k i 1975). W taki sam sposób, jak w poprzednich tego typu pracach (D e m i a n o w i c z i inni 1960), określano obfitość kwitnienia roślin. Wyniki w postaci wartości średnich, a dla niektórych cech także wartości skrajne, podano w tabeli dla każdego roku badań oddzielnie, podobnie jak w siedmiu poprzednich analogicznych pracach. WYNIKI Kwitnienie. Najwcześniej z badanych roślin zakwitał stulisz miotłowy, średnio w końcu maja, a najp6źniej astry jesienne, około 15 września (tab. 1). R6żnice w porze zakwitania roślin między latami, wynikające z odmiennego przebiegu pogody, mieściły się w granicach 1-3 tygodni. Najkr6tszym okresem kwitnienia, trwającym średnio blisko 3 tygodnie, charakteryzował się dzięgiel leśny i stulisz miotłowy. Około cztery tygodnie trwało przeciętnie kwitnienie dzwonka ogrodowego i lancetowatego oraz rozchodnika amurskiego. Pozostałe gatunki kwitły około 5 tygodni lub nawet dłużej. Najmniejszą liczbę kwiat6w na jednostce powierzchni wytwarzał 82

3 zimowit jesienny, poniżej I tys. na I m", największą natomiast koniczyna perska, średnio blisko 100 tys. na 1m 2 Wahania w obfitości kwitnienia badanych gatunków roślin między latami były znaczne. Dla najbardziej stałych gatunków, jak rozchodnik amurski, dzwonek lancetowaty, dzięgiel leśny i stulisz miotłowy, różnice wynosiły 20-50%, a dla pozostałych przekraczały nawet 100%. Były one spowodowane głównie różnymi w poszczególnych latach warunkami meteorologicznymi w czasie wegetacji. Jedynie w przypadku zimowita jesiennego mała liczba wytworzonych kwiat6w na jednostce powierzchni w 1989 r. wynikała z tego, że cebule w pierwszym roku po posadzeniu nie były jeszcze w stanie wytworzyć dość zwartego kobierca kwiat6w. Oblot. Wszystkie omawiane w tej pracy gatunki roślin były w czasie. kwitnienia licznie, lub bardzo licznie, odwiedzane przez pszczoły miodne. Pożywiały się na nich także trzmiele i dzikie pszczoły samotnice. Oblot trwał w ciągu całego dnia, ze szczytowym nasileniem w godzinach południowych. W okresie pełni kwitnienia, przy sprzyjającej lotom c wad6w pogodzie, południowe zagęszczenie pszcz6ł miodnych na powierzchni l m 2 kwitnącego łanu wynosiło: dla astrów jesiennych i ostropestu plamistego 5-10, dla dzięgla leśnego, dzwonka lancetowatego, koniczyny perskiej, ślazu maurytańskiego i zimowita jesiennego 10-15, dla dzwonka ogrodowego i stulisza miotłowego 20-30, a dla rozchodnika amurskiego 30-40(50). Ze wszystkich roślin, z wyjątkiem ślazu maurytańskiego, pszczoły zbierały nie tylko nektar, ale i pyłek. Nektarowanie. Koncentracja cukr6w w pobieranym nektarze wahała się u badanych roślin w granicach (22)30-70(77) %, średnio wynosiła 40-50(60) % (tab. I).Cecha ta zależy silnie od aktualnej wilgotności względnej powietrza, dlatego normalnie wykazuje ona duże wahania, nawet w ciągu dnia. Ilość cukrów z 10 kwiat6w astr6w jesiennych i koniczyny perskiej, średnio biorąc, nie przekraczała 1 mg, natomiast z 10 kwiat6w dzwonka ogrodowego sięgała 200 mg. Dla pozostałych gatunków wartości te mieściły się w granicach od kilku do kilkudziesięciu mg cukrów z 10 kwiatów. Uzyskane dane nie mają odpowiednik6w w literaturze. Jedynie dla koniczyny perskiej podane w tej pracy wartości dla obfitości nektarowania kwiatów są około 30% wyższe od wyników zebranych w Puławach w latach Wahania w ilości cukrów z 10 kwiatów w obrębie określonego gatunku między latami mieściły się na og6ł w granicach 20-60%, jedynie dla astrów jesiennych przekraczały one 100%. Wydajność miodowa. Wśród badanych roślin najwyższą wydajność miodową, średnio 360 kg z ha wykazał stulisz miotłowy. Wydajność miodowa dzwonka ogrodowego i rozchodnika amurskiego wynosiła około 300 kg/ha, dzięgla leśnego kg/ha, ślazu maurytańskiego, koniczyny perskiej i ostro- 83

4 00 ~ Tabela Pora i obfitość kwitnienia oraz nektarowanie i wydajność miodowa 12 gatunków roślin badanych w Puławach w latach Period and abundance of błooming, nectar secretion and honey efficiency of 12 species of honey płants investigated in Puławy in years Gatunek rośliny Species of plant Liczba Liczba Liczba Liczba Koncentracja cukrów Ilość cukrów z 10 Wydaj- Rok roślin kwiatów dni pob. przebada w nektarze w % kwiatów w mg ność badań Pora lub nalm'w nektaru nych Concentration of sugar miodowa kwitnienia pędów tys. kwiatów in nectar in % Amount of sugars from w kglha Year na I m' Number Number 10 Ilowers in mg of in- Period of Number Number of of days of Honey vesti- blooming of plants flowers on of nee tar investiga effiga- or stems I m: in collec- ted średnio minimum- średnio minimum- ciency in tions on I m: thous. tion Ilowers average maksimum average maksimum kg/ha Aster amerykański , , ,67 0,4-0,8 37 Aster Novae-Angliae L , ,17 0,8-1, , , ,54 0,4-0,8 58 Aster krzaczasty , , ,65 0,4-1,3 29. As/er dumosus L , , ,91 0,5-1, , ,69 0,5-0,9 37 Aster wirginijski \ , , ,91 0,5-1,2 37 As/er Novi-Belgii L , , ,69 0,2-3, , , ,61 0,3-1,0 18 Dzięgiel leśny , , ,69 7,0-19,0 253 Angelica silvestris L , , ,37 6,2-12, , , ,55 5,7-17,4 211

5 Dzwonek ogrodowy , , ,60 83,1-392,7 399 Companula medium L , , ,43 90,3-386, , , ,80 83, Dzwonek lancetowaty , , ,51 9,3-29,1 21 Campanula napuligera , , ,31 10,2-44,6 34 Schur , , ,94 11,2-30,2 28 Koniczyna perska , , ,68 0,4-1,1 107 Trifoltum resupinatum L , , ,81 0,5-1, , , ,03 0,3-4,5 114 Ostropest plamisty , , ,53 1,1-7, l 58 Siłybum Marianum (L.) , , ,24 2,5-7,3 132 Gaertn , , ,00 1,9-4,5 53 Rozchodnik amurski , , ,61 5,2-13,2 235 Sedum middendorfianum , , ,79 5,7-24,1 360 Maxim , , ,8-17,0 243 Stulisz miotłowy , , ,99 3,2-13,0 403 Sisymbrium polymorphum , , ,76 4,7-14,5 323 (Murr.) Roth , , ,40 2,8-15, , , ,39 4,6-15,7 428 Ślaz maurytański , , ,72 5,2-20,5 186 Malva maurytiana L , , ,00 8,9-23, , , ,69 6,0-15, l 56 Zimowit jesienny , , ,94 22,0-53,5 8 Colchicum autumnale L , , ,73 14,2-54, , , ,50 16,0-57,5 31 co Ul Mass of nectar from l ha calculated as raw material containing 80% of sugars.

6 pestu plamistego kg/ha, astrów jesiennych - 50 kg/ha, a dzwonka lancetowatego i zimowitajesiennego - 30 kg/ha. Wahania wydajności miodowej między latami badań dla koniczyny perskiej, stulisza miotłowego, rozchodnika amurskiego i dzwonka lancetowatego wynosiły około 50(60)%, dla dzięgla leśnego, ślazu maurytańskiego, ostropestu plamistego i dzwonka ogrodowego mieściły się w granicach %, a dla astrów jesiennych i zimowita jesiennego przekraczały 200%. Największą tzw. średnią dzienną wydajność miodową, wynoszącą około 19 kg z l ha, wykazał stulisz miotłowy, który przy wysokiej ogólnej wydajności surowca miodowego charakteryzuje się krótkim okresem kwitnienia. Średnią dzienną wydajność miodową dzięgla leśnego, dzwonka ogrodowego i rozchodnika amurskiego można ocenić na około 10 kg/ha, natomiast koniczyny perskiej, ostropestu plamistego i ślazu maurytańskiego 2-4 kg/ha, zaś pozostałych omawianych w tej pracy gatunków - około l kg/ha. WNIOSKI Wśród badanych dwunastu gatunków roślin, trzy (stulisz miotłowy, dzwonek ogrodowy i rozchodnik amurski) wykazały wysoka wydajność miodową, wynoszącą 300(360) kg z l ha, jeden (dzięgiel leśny) dość wysoką - około 200 kg/ha, trzy ( koniczyna perska, ostropest plamisty i ślaz maurytański) średnią - około 100 kg/ha, a pięć gatunków (aster amerykański, krzaczasty i wirginijski oraz dzwonek lancetowaty i zimowit jesienny) raczej niską- 30 kg/ha. Byliny takie, jak stulisz miotłowy oraz dzięgiel leśny, można polecać do wzbogacania pożytków pszczelich na nieużytkach. Korzystne byłoby też zwiększenie udziału rozchodnika amurskiego oraz dzwonka ogrodowego wśród roślin ozdobnych na rabatach i w ogrodach. LITERATURA D e m i a n o w i c z Z. i inni (1960): Wydajność miodowa ważniejszych roślin miododajnych w warunkach Polski. Część l. Pszczeln.Zest.Nauk. 4(2): J a b ł o ń s k i B., S z k l a n o w s k a K. (1979): Propozycje zmiany metody badai nektarowania roślin. Pszczeln.Zesz.Nauk. 23: S z c z e p a ń s k i K., J a b I o ń s k i B. (1975): Ocena wielkości próby w badaniach ncktarowania roślin. Pszczeln. Zesz. Nauk. 19:

7 NECTAR SECRETION AND HONEY EFFICIENCY OF IMPORTANT HONEY PLANTS GROWlNG UNDER POLAND'S CONDITIONS B o I e s ł a w J a b ł o ń s k i, Z b i g n i e w Koł t o w s k i Summary Nectar secretion and honey efficiency of 12 species of plants belong to 8 bothanical families were tested in Puławy in years Ali of thern were growing on the middle moist, sandy podsolic soił and composed błooming overgrowth. Abundance of nectar secretion of Ilewers was tested known pipettes method. During fuli blooming period, whan the weather was conducive Iłying of bees, nectar was taken from each species for (4)6-7(8) days. Of each days were taken 3 sampies of nectar, in dependence on species from (3-5)10-30 flowers. The flowers were isolated from bees from the beegining of blooming period to the end of nectar secretion. To stated, that 3 from investigated species isisymbrium połymorphum, Campanilla medium and Sedum middendorfianumi are charactcrizcd by high honey efficiency (nectar całculated as raw containing 80% of sugars) about 300(360) kg from l ha, one of them (Angelica silvestrisi almost high - about 200 kg/ha, thrce of thcm (Trifolium resupinatum, Siłybum Marianum and Malva mauritiana) fairly good - about 100 kg/ha, and five of them (Aster Novae- Angliae, A. dumosus, A. Novi-Belgii, Companula napuligera and Colchicum autumnale[ rather łow - about 30 kg/ha. The best wild species as Sisymbrium połymorphum and Angelica silvestris may be recomend to propagate on the barrens for improvement of the nectar flow, and ornamental as Sedum middendorfianum and Campanilla medium to growing in the gardens and on the borders. Keywords: blooming, nectar secretion, bee flow, forage. 87