PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE NEKTAROWANIE I WYDAJNOŚĆ MIODOWA WAŻNIEJSZYCH ROŚLIN MIODODAJNYCH W WARUNKACH POLSKI

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXXIV 1990 NEKTAROWANIE I WYDAJNOŚĆ MIODOWA WAŻNIEJSZYCH ROŚLIN MIODODAJNYCH W WARUNKACH POLSKI CZĘŚĆ VI Bolesław Jabłoński Oddział Pszczelnictwa ISK STRESZCZENIE Badania wykonano w latach w Puławach. Rośliny rosły na glebie bielicowej lekkiej klasy IV. Nagromadzone całkowite ilości nektaru w kwiatach pobierano pipetami. Stwierdzono, że 10 kwiatów przegorzanów wydzielało 22,5-35,1 mg cukrów, mikołajka olbrzymiego 5,1-19,6 mg, kłosowca fenkułowego, lawendy, szczeci i gryki 2,0--5,7 mg, koniczyny białoróżowej 0,9-1,2 mg, a koniczyny perskiej 0,5-0,9 mg. Obliczone wydajności miodowe z 1 ha dobrze zwartego porostu wynosiły dla przegorzanu kulistogłówkowego 1130 kg, kłosowca fenkułowego 695 kg, przegorzanu węgierskiego i szczeci pospolitej około 410 kg, mikołajka olbrzymiego 350 kg, gryki, lawendy i szczeci sukienniczej kg, a obu koniczyn poniżej 100 kg. WSTĘP Praca niniejsza stanowi kolejną, szóstą część badań nektarowania i wydajności miodowej roślin, które to badania kontynuowane są nieprzerwanie od lat pięćdziesiątych, kiedy zapoczątkowała je Zofia Demianowicz (D e m i a n 0- wicz i inni, 1960). Przedstawione tu wyniki dotyczą 10 gatunków roślin, którymi zajmowano się w ciągu kilku ostatnich lat. MATERIAŁ I METODA Wśród badanych roślin znalazło się 6 gatunków uprawnych, w tym 3 rolnicze (koniczyna białoróżowa, koniczyna perska oraz gryka w formie diploidalnej i tetraploidalnej), jeden leczniczy (lawenda wąskolistna), jeden przemysłowy (szczeć sukiennicza) i jeden ozdobny (mikołajek olbrzymi). Trzy dalsze gatunki (znany u nas przegorzan kulistogłówkowy i przegorzan węgierski oraz sprowadzony niedawno z USA kłosowiec fenkułowy) należą do 43

2 gatunków typowo pszczelarskich, polecanych do wysiewu na różnych wolnych gruntach w celu poprawy pożytków pszczelich. Dziesiąty gatunek (szczeć pospolita) należy do roślin występujących u nas w stanie dzikim. Wszystkie wymienione gatunki, z wyjątkiem gryki, rosły w kolekcji roslin miododajnych Oddziału Pszczelnictwa ISK w Puławach, zlokalizowanej na glebie bielicowej lekkiej klasy IV. Wymiary poletek wynosiły 2(3) m x 3 m. Takie rośliny, jak koniczyny i szczeć (także grykę), wysiewano w rzędy co 40 cm, pozostałe zaś wysadzano w rozstawie 40 cm x 40 cm. Wiosną stosowano pogłównie (w międzyrzędzia) nawóz wieloskładnikowy typu "Fruktus", w ilości kg na 1 ha. W czasie sezonu wegetacyjnego przeprowadzono w miarę potrzeby kilkakrotne odchwaszczanie poletek. W okresie pełni kwitnienia określano zagęszczenie pszczół miodnych i innych owadów na jednostce powierzchni, posługując się przenośnymi ramkami z drutu, obejmującymi 1 m- lub mniej. Obfitość nektarowa nia badano w ciągu (3) (53) przeciętnie pogodnych dni okresu pełni kwitnienia. Stosowano metodę pipetową w zmodyfikowanej wersji (J a b ł o ń s ki, S z kia n o w s k a, 1979), z zachowaniem odpowiedniej liczby prób dziennie (przynajmniej 3) i odpowiedniej liczby (5-30) kwiatów w próbie (Szczepański, Jabłoński, 1975). Pod koniec okresu kwitnienia brano ze środka poletek próby porostu roślinnego w celu określenia liczby kwiatów na powierzchni 1m 2 Wyniki przedstawiono w postaci wartości średnich, oddzielnie dla każdego roku badań, podobnie jak czyniono to w pięciu poprzednich tego typu pracach. WYNIKI Kwitnienie i oblot roślin przez pszczoły. Spośród badanych gatunków (tab. 1) najwcześniej zakwitała koniczyna białoróżowa pierwszego odrostu, już w końcu maja (drugi odrost w końcu lipca), a przekwitała w połowie lipca (drugi odrost w początku października). Lawenda i kłosowiec, a także koniczyna perska i gryka oraz szczeć sukiennicza rozpoczynały kwitnienie przeważnie w trzeciej dekadzie czerwca, a kończyły w końcu lipca lub w sierpniu. Kwitnienie szczeci pospolitej wypadało głównie w drugiej i trzeciej dekadzie lipca, a przegorzanów od połowy lipca do połowy sierpnia. Rozbieżności w porze kwitnienia poszczególnych gatunków między latami wynosiły około 2 tygodni, przy czym dla koniczyny perskiej i mikołajka olbrzymiego sięgały lub nawet przekraczały okres miesiąca. Przyczyną tego były oczywiście warunki pogody. Największą liczbę kwiatów na l m- wytwarzał kłosowiec fenkułowy ( tys.), natomiast najmniejszą przegorzan węgierski ( tys.). Wahania w obfitości kwitnienia poszczególnych gatunków między latami były znaczne. Dla gryki, koniczyny perskiej, przegorzanu węgierskiego i szczeci pospolitej nie przekraczały 20%, dla przegorzanu kulistogłówkowego i kłosowca fenkułowego oraz pierwszego odrostu koniczyny białoróżowej wynosiły 44

3 30--50%, dla mikołajka olbrzymiego sięgały 80%, a dla lawendy i szczeci sukienniczej przekraczały 100%. Wszystkie badane rośliny były chętnie odwiedzane głównie przez pszczoły miodne i nielicznie przez trzmiele, w ciągu całego okresu kwitnienia. W dniach pogodnych dość równomiernie od rana do wieczora, ze szczytowym nasileniem w środkowych godzinach dnia pracowały pszczoły na kwiatach kłosowca, lawendy, przegorzanów, szczeci i mikołajka. Szczytowe nasilenie oblotu obu koniczyn miało miejsce w godzinach południowych, i wczesnych popołudniowych, zaś grykę odwiedzały pszczoły tylko w pierwszej połowie dnia, z największym nasileniem w godzinach 7-9 czasu środkowo-europejskiego. W szczytowych godzinach lotu pogodnych dni okresu pełni kwitnienia zagęszczenie pszczół miodnych na 1 m- koniczyny białoróżowej i gryki wynosiło 4--6 (8), koniczyny perskiej i szczeci pospolitej (30), lawendy i szczeci sukienniczej (40), przegorzanów (50), kłosowca fenkułowego (100), zaś mikołajka olbrzymiego (200). Ze wszystkich badanych roślin pszczoły zbierały pyłek, przy czym ze szczeci we wczesnych godzinach rannych, z gryki i przegorzanów w nieco późniejszych godzinach rannych, zaś z kłosowca, lawendy, mikołajka i koniczyn przez większą część dnia, a zwłaszcza w okresie godzin południowych. Nektarowanie i wydajność miodowa. Zestawione w drugiej części tabeli 1 wyniki charakteryzują obfitość nektarowania kwiatów (mierzoną całkowitą ilością wydzielanych przez nie cukrów) oraz wydajność surowca miodowego z jednostki powierzchni. Średnie ilości cukrów wydzielane przez 10 kwiatów przegorzanów mieszczą się w granicach 22,5-35,1 mg, mikołajka olbrzymiego 5,1--12,6 mg, kłosowca fenkułowego, szczeci, gryki tetraploidalnej i lawendy 2,1-5,7 mg, gryki diploidalnej 1,9-2,6 mg, koniczyny białoróżowej 0,9-1,2 mg, a koniczyny perskiej 0,5-0,9 mg. Stwierdzone ilości cukrów dla przegorzanu węgierskiego i dla gryki diploidalnej można porównać z wcześniej uzyskanymi dla tych gatunków danymi (Demianowicz i inni, 1960, 1966). Okazuje się, że obecne wyniki są znacznie wyższe. Prawdopodobnie jest to rezultatem m. in. zastosowania bardziej dokładnej metody pobierania nektaru. Wahania między latami w ilości wydzielanych przez poszczególne kwiaty cukrów wynosiły dla gryki, koniczyny biało różowej i przegorzanu węgierskiego około 30%, dla kłosowca, lawendy, przegorzanu węgierskiego i koniczyny perskiej %, a dla obu szczeci i mikołajka %. Wskazuje to niewątpliwie na niejednakową wrażliwość omawianych gatunków pod tym względem na zróżnicowane w latach warunki pogody. O ilości dostarczanego surowca miodowego z jednostki powierzchni decyduje liczba kwiatów i obfitość ich nektarowania. Dlatego np. szczeć pospolita, kwitnąca około 10 -krotnie obficiej od przegorzanu węgierskiego, ale charakteryzująca się jednocześnie około 10 --krotnie słabszym od niego nektarowaniem poszczególnych kwiatów, ma w efekcie wydajność miodową podobną jak przegorzan, przekraczającą nieco 400 kg z l ha. Biorąc pod uwagę średnie ilości dostarczanego surowca miodowego 45

4 "'il ~ Tabela) Nektarowanie i wydajność miodowa 10 gatunków roślin badanych w Puławach w latach Nectar secretion and honey eltcienty of 10 spacies of honey plant investigated in Pulawy in years Gatunek 11 ~ K '1 li O' oncentracja.r: ros my N.r: " Oc 0= k ' l" krć o E \l >? Z "O ~ cu row I osc cu row z 10 bo (,,) - cd ~ II) ~ Species E -;; 0[; c t ~ ~ w nektarze kwiatów w mg 1l on lant - o - M 'o.~ ~ bo ~ O;. 0;:- P :l! El ~ E " ob ;;; "" E!2 o Amount of sugar ec " N - :; 0.:: o~ ~ Concentra- -",~ v: E c.;;!l -" _ ;$ E from 10 flowers ~ -e c: '?. o - o ~ ~..c ~ ~ ~ tion of sugar. ee ~.:: ~ ~ rjl ee ~ ~.- ~.~ o... o ID mg fł..!ii: ~ 's - c c ~ o!i ~ :;; ~ - s m nectar Yo ~.g ;., "; 't.~g -;; -E..~ g 8. I' "O ].~ : ~.,...- ~ -c >,!1 :o :: '- o~ '- 'o " 'o ~ '- sred- Inlnl- sred- mlnl- E ot; ~.: E ~ '0 o ~ o 'c Lo. t:: lo-.:g o.. '[,l I:E ~ 's! o lo. t ~ t ~ ~ c. ] ~ c ~ mo I mum mo mum 'g '1) ~ :e -g ~ E ~ E.Ę ~. g e..'~ g ~ Ci.~.~ :::,k! :::.!::! o.s o.~ E ~ ave- maksi- ave- maksi- ~ o >-.. -l Z -l Z -l Z -l Z = «"- rage I mum rage mum ~ J: l II 12 I 13 Klosowiec VI-18VII , ,1 43, ,72 1,3-4,() 544 fenułkowy iVI-20VIII , ,5 52, ,38 1,7--5,9 431 Agastache 1987* 28VI-20VIII , ,9 49, ,38 1,6--5,4 418 foeniculum Ktze VI-5VIII , ,2 43,7 31-{j0 4,46 2,1-{j, Lawenda VI-22VII , ,9 52, ,22 3,2-7,8 176 wąskolistna VI-30VII , ,0 38, ,99 3,3-6,2 325 Lavandula 1987 IVII-15VIII , ,0 39, ,16 1,6--6,3 223 angustifolia uu: IVI-16VII , ,4 44, ,76 2,6--6,0 351 Przegorzan VIl-IOVIII 18 28, ,4 48, ,76 14,1-44,4 882 kulistogłówkowy VII--.-22VIII 13 38, ,1 49,9 33-{j4 22,50 8,7-53, Echinops sphaerocephalus L VII-18VIII 14 32, ,2 46,6 3~74 35,05 11,1-64, Przegorzan VII-13VlII 20 10, ,6 47,3 37-{j1 25,34 12,~7,4 323 węgierski VII-25VlII 15 11, ,8 49, ,98 10,3-39,2 386 Echinops commutatus Juratz, VII-16VlII 21 12, ,0 50, ,26 14,4-51~7 522

5 Szczeć 1980 IOVII-3VIII 53 88, ,4 56, ,50 0,9---4,8 277 pospolita VII-5VIII , ,5 46, ,11 1,3-2,5 280 Dipsacus VII-3IX 6 90, ,5 44, ,93 1,9-4,5 333 silvester Hunds VII-30VII , ,3 55, ,72 2,6-8,1 770 Szczeć VII-16VIII , ,1 62, ,28 1,2-3,0 300 sukienniczna VI-25VII 76 77, ,4 46, ,35 0,7-3,9 228 Dipsacus VII-21VIII 7 49, ,0 44, ,97 2,2-6,3 246 fullonum L VI-20VII 28 75, ,1 53, ,85 1,5-8, Mikołajek 1981 II VII-6VIII 16 29, ,7 65, ,08 2,1-6,1 185 olbrzymi VI-26VII 8 50, ,2 38, ,16 3,9-16,4 519 Eryngium VII-IOVIII 6 29, ,1 38, ,30 1,8-7,6 197 giganteum L VII-24VII 12 32, ,8 45, ,63 5,5-18,7 505 Koniczyna IVII-IOX 44 38, ,6 57, ,93 0,3-3,2 44 białoróżowa V-14VII 78 87, ,0 57, ,16 0,6-1,5 127 Trifolium hybridum L V-18VII 98 66, ,8 54, ,96 0,3-1,8 80 Koniczyna VI-14VIII 98 62, ,9 55, ,47 0,3--0,6 36 perska IVII-30IX , ,2 42, ,49 0,3-1,1 39 Trifolium resupinatum L VI-IVIII , ,6 55, ,89 0,4-2,0 62 Gryka VI-25VIII 88 82, ,8 51, ,93 0,2-3,8 200 zwyczajna VII-28VIII , ,4 47, ,55 1,1-3,7 272 Fagopyrum esculentum Mnch. Iłn) VI-15VIII , ,1 38, ,31 1,3-3,7 271 Fagopyrum escu VII-IIX , ,7 46, ,60 2,6-5,0 346 lentum Mnch. (4n) VI-18VIII , ,8 35, ,80 1,5-4,3 286 *OgóJna masa nektaru z 1 ha przeliczona na surowiec zawierający 80 % cukrów Mass of nectar from l ha calculated as raw containing 80 % of sugars ~ -...] 'Populacja z Norwegii - Population from Norway

6 z jednostki powierzchni, badane gatunki roślin można pogrupować następująco: koniczyna perska i biało różowa poniżej 100 kg z l ha, gryka diploidalna, lawenda i szczeć sukiennicza kg/ha, gryka tetraploidalna, mikołajek olbrzymi, przegorzan węgierski i szczeć pospolita kg/ha, kłosowiec fenkułowy blisko 700 kg, a przegorzan kulistogłówkowy ponad 1100 kg/ha. Przy bardziej ścisłym porównywaniu między sobą gatunków pod względem ilości dostarczanego surowca miodowego należy brać pod uwagę fakt, że rośliny dwuletnie kwitną tylko raz na dwa sezony wegetacyjne. Wobec tego uzyskane w tej pracy wydajności miodowe dla obu szczeci oraz przegorzanu kulistogłówkowego i mikołajka olbrzymiego należy podzielić przez dwa. Porównując średnią wydajność miodową kłosowca fenkułowego z wcześniej uzyskanymi danymi dla kłosowca pomarszczonego (J a b ł o ń s k i 1986) stwierdza się, że jest ona trochę wyższa (o ok. 15%), głównie dzięki meco większej liczbie kwiatów na jednostce powierzchni. WNIOSKI Pod względem wydajności miodowej (tj. ilości nektaru przeliczonego na surowiec zawierający 80% cukrów) z powierzchni l ha przeciętnie dobrze zwartego porostu, badane gatunki roślin przedstawiają się następująco: kłosowiec fenkułowy 695 kg, przegorzan kulistogłówkowy (w skali roku) 564 kg, przegorzan węgierski 410 kg, gryka i lawenda kg, mikołajek olbrzymi oraz szczeć pospolita i sukiennicza (w skali roku) kg, koniczyna białoróżowa i perska - poniżej 100 kg. Charakteryzujące się wysoką miododajnością przegorzany i kłosowiec fenkułowy nadają się do rozpowszechniania na wolnych gruntach w celu poprawy pożytków pszczelich. Natomiast mikołajek olbrzymi, szczeć pospolita i sukiennicza, a także lawenda, zasługują bardziej na uprawę w ogrodach jako rośliny ozdobne, mogące jednocześnie dostarczać pszczołom nektaru i pyłku. Chociaż wydajność miodowa koniczyny perskiej i białoróżowej nie jest wysoka, plantacje nasienne tych roślin mogą stanowić dość dobre źródło pożytku dla pszczół. LITERATURA Demianowicz Z. (1960) -- Wydajność miodowa ważniejszych roślin miododajnych w warunkach Polski. Część L Pszczelno Zesz. Nauk.., 4 (2): Demianowicz Z., Jabłoński B. (1966) - Nektarowanie i wydajność miodowa 4 gatunków roślin o drobnych kwiatach. Pszczelno Zesz. Nauk., 10 ( ): Jabłoński B., Szklanowska K. (1979) - Propozycje zmiany metody badań nektarowania roślin. Pszczelno Zesz. Nauk., 23: Jabłoński B. (1986) - Nektarowanie i wydajność miodowa ważniejszych roślin miododajnych w warunkach Polski. Część V. Pszczelno Zesz. Nauk., 30: S z c z e p a ń s k i K., J a b ł o ń sk i B. (1975) - Ocena wielkości próby w badaniach nektarowania roślin. Pszczelno Zesz. Nauk., 19:

7 NECTAR SECRETION AND HONEY EFFICIENCY OF IMPORTANT HONEY PLANTS GROWN UNDER POLAND'S CONDITIONS B. Jabłoński Summary Nectar secretion and honey efficiency of 10 plant species had been investigated over the years in Puławy. The plants were grown in a nursery garden on a light podsolic soił. Agastache foeniculum, Echinops sphaerocephalus and E. commutatus were the best honey plants, with an annual honey efficiency of 400 to 700 kg per 1 ha.those species are good for improvement of honey Ilow on waste lands. From the cultivated species, Fagopyrum esculentum. especially its tetraploid from, yields 3-5 as much -nectar as Trifolium hybridum and T. resupinatum. The remaining species, Dipsacus silvester and D. fullonum together with Eryngium giganteum and Lavandula angustifolia are atractive for bees but they should be rather recommended to be grown in gardens as omarnental plan ts. 4 - Pszczelnicze Zeszyty Naukowe...