BIOLOGIA KWITNIENIA KILKU ODMIAN BOBIKU (VleIA FABA L. SSP. MINOR KARZ) Zbigniew Kołtowski

Transkrypt

1 p s z c Z E L N I C Z E ZESZYTY NAUKOWE Rok XL, Nr l 1996 BIOLOGIA KWITNIENIA KILKU ODMIAN BOBIKU (VleIA FABA L. SSP. MINOR KARZ) Zbigniew Kołtowski Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa ul. Kazimierska 2, Puławy Streszczenie W latach w Puławach badano ważniejsze zjawiska biologii kwitnienia kilku aktualnie uprawianych w Polsce odmian bobiku (Dino, Stego, Grot, Nadwiślański, Gryf itibo). Stwierdzono, że pora kwitnienia bobiku wypada w Polsce centralnej w miesiącu czerwcu i trwa, w zależności od odmiany i warunków pogody, (2)3-4 tygodnie. Obfitość kwitnienia odmian o nasionach grubszych (Dino i Stego) wynosi około 2600 kwiatów na 1m 2, a odmian o nasionach drobniejszych (Grot i Nadwiślański) około 2200/m 2, zaś samokończącej odmiany Tibo o około 50% mniej. W latach o pogodzie suchej podczas kwitnienia bobik wytwarza o 15-20% kwiatów mniej. Kwiaty bobiku rozkwitają tylko w drugiej połowie dnia, między godziną 15 a 19, a żyją 3-4(5) dni, przy czym żagielki ich składają się na noc i pozostają zamknięte jeszcze w przedpołudniowej porze następnego dnia, w miarę upływu wieku coraz krócej. Liczba kwiatów rozkwitających w ciągu dnia na 1 m 2 w czasie 8-10(12) dni okresu pełni kwitnienia wynosi około 300, przy czym nie sprzyjające warunki pogody (spadki temperatury) hamują proces rozkwitania nawet do zera. Słowa kluczowe: bobik, kwitnienie, biologia kwitnienia. WSTĘP Badaniem biologii kwitnienia bobiku, głównie w kontekscie zapylania i zawiązywania nasion, zajmowali się rożni naukowcy zagraniczni, m.in. A vet i s j a n i inni 1963, A r c h a n g e l s k a j a 1967, V o l u z n e - va 1971, N e w t o n i H i l l 1983, D e P a c e i inni 1985, S t o d - d a r d i B o n d 1987, P e r r y m a n i M a r c e I los Stwierdzono, że kwiaty tej rośliny rozkwitają w drugiej połowie dnia, między godziną 13 a 16 i zamykają się (tj. zwijają z powrotem żagielek) o zmierzchu. Kwitnienie kwiatu trwa 2-6(7) dni. Każdego następnego dnia po rozkwitnięciu, żagielek jego rozchyla się już w godzinach przedpołudniowych, a zamyka o zmroku. Kwiaty nie otwierają się już w ogóle po 2 dniach od zapylenia. Jako pierwsze rozkwitają kwiaty położone w gronie najniżej, a za nimi następne ku szczytowi. W momencie rozkwitania drugiego i trzeciego kwiatu pierwszego grona, rozkwita najniżej położony kwiat grona następnego. Porządek 27

2 rozkwitania zostaje zachowany przez cały okres kwitnienia. Rozkwitanie wszystkich kwiatów jednego grona trwa zwykle powyżej l tygodnia. Jednocześnie na roślinie kwitnie nie więcej niż 4 kwiatostany. Długość kwitnienia całej rośliny w zależności od pogody i odmiany trwa od 15 do 34 dni. Celem prezentowanych badań było bliższe poznanie niektórych zjawisk biologii kwitnienia kilku aktualnie uprawianych odmian bobiku w Polsce oraz określenie przebiegu tych zjawisk w zależności od panujących warunków pogody. METODYKA Badania wykonano w latach w Puławach, na 6 odmianach. bobiku (Dino i Stego - o nasionach grubszych oraz Grot, Nadwiślański, Gryf i samokończącej Tibo - o nasionach drobniejszych), rosnących w normalnym 4-powtórzeniowym doświadczeniu polowym, na glebie pseudobiel icowej lekkiej, IV klasy bonitacyjnej. Cała agrotechnika była zgodna z zalecaną obecnie w praktyce rolniczej (H e r s e 1982, B o c h n i a r z i K u c h a r c z y k 1985), przy zastosowaniu wysiewu ściśle 50 nasion na 1m 2 W celu określenia tzw. sezonowej dynamiki rozkwitania bobiku, wyznaczano na każdym poletku po 10 roślin i przez cały okres kwitnienia, codziennie wieczorem liczono na nich nowo rozkwitłe kwiaty. Policzonym kwiatom dla zaznaczenia obcinano szczyty żagielków, co jak stwierdzono później, nie wpływało na normalne zawiązywanie owoców i nasion. W celu poznania tzw. dziennej dynamiki rozkwitania kwiatów bobiku, przez 3 kolejne dni okresu pełni kwitnienia liczono świeżo rozkwitłe kwiaty na wyznaczonych roślinach co godzinę. Aby poznać dobowy rytm otwierania i zamykania się kwiatów zaznaczano po 10 pąków tuż przed ich rozkwitnięciem i przez 3 następne kolejne dni sprawdzano co godzinę, czy są one otwarte czy zamknięte. Część zebranych danych opracowano statystycznie i podano w tabelach liczbowo, inne przedstawiono graficznie. WYNIKI Ogólna charakterystyka pogody w latach badań. Miesiąc kwiecień w latach badań charakteryzował się podobna średnia temperaturą (7,5-9,5 "C), a suma opadów w kolejnych latach badań wynosiła 20, 50 i 68 mm. Najważniejsze dla wzrostu i kwitnienia bobiku miesiące maj i czerwiec były w roku 1988 umiarkowanie ciepłe i dostatecznie bogate w opady, wynoszące odpowiednio 73 i 84 mm. W roku 1989 oba te miesiące były chłodniejsze, a maj nie obfitował w deszcze tak jak w roku poprzednim. W roku 1990 oba miesiące były ubogie w opady, a czerwiec był nawet upalny i 28

3 suchy. Takie zróżnicowanie pogody w latach badań odzwierciedliło się we wzroście i kwitnieniu roślin. Stan roślin na poletkach. Ogólny przebieg wegetacji badanych odmian bobiku był we wszystkich trzech latach prowadzenia doświadczeń podobny. Wschody pojawiały się bardzo równomiernie. W roku 1988, kiedy siew wykonano dopiero 13 kwietnia (gdyż tak późno dotarły zamówione nasiona), ukazały się one po 21 dniach, a w dwu pozostałych latach, kiedy siew był wcześniejszy (23 i 22 marca), pierwsze rośliny wyszły na powierzchnię po 25 i 27 dniach od daty siewu. Mimo tej samej liczby wysiewanych nasion na jednostkę powierzchni (50 szt. na l 01 2 ) oraz identycznej głębokości umieszczania każdego nasienia w glebie (8 cm), liczba roślin na l 01 2 była nieco różna (tab. 1), co należy tłumaczyć normalną zmiennością w energii kiełkowania poszczególnych nasion. Cztery podstawowe odmiany badane we wszystkich 3 latach (Dino, Stego, Grot i Nadwiślański), wytworzyły średnio po około 45 roślin na , tj. o 10% mniej od liczby wysiewanych nasion. Jedynie odmiana Gryf, która była badana tylko w roku 1988, wykazała 20% straty we wschodach. Tabela Liczba roślin na l m 2 i wysokość roślin badanych odmian bobiku Number of plants per l m2 and height of plants of investigated field bean cultivars Badana Rok Odmiana - Cultivar cecha badań - Investigated Year of X Dino Stego Grot Nadw. Gryf Tibo feature study 1988 Liczba 47,3 be 45,8 be 39,3 a 44,5 b 40,0-44,2 a roślin ,3 b 41,3 a 46,8 be 45,4 be - 45,8 44,4 a na l m 2 Number ,9 be 47,1 be 45,9 be 47,9 c - 46,5 46,7 b of plants 45,8 44,7 44,0 45,9 per l m 2 - X b ab a b - 46,2 45,1 Wysokość ,0 '44,6 158,8 157,4 156,5-150,4 c roślin ,8 112,4 130,4 134,2-77,4 122,7 b w cm Height ,8 96,4 114,2 108,9-81,6 104,8 a of plants 118,2 117,8 134,5 133,5 in cm - X a a b b 156,5 79,5 126,0 * - średnie z wartości dla odmian Dino, Stego, Grot i Nadwiślański * - average from values for cultivars Dino, Stego, Grot and Nadwiślański 29

4 Rozpatrując średnią liczbę roślin na l m 2 czterech podstawowych odmian w kolejnych latach badań stwierdzić należy, że około 2 rośliny więcej na l m 2 było w ostatnim roku (1990), w porównaniu do obu lat poprzednich. Tak niewielka różnica okazała się już istotna dzięki dużemu wyrównaniu danych dla poszczególnych poletek. Największe rośliny bobiku, do 150 cm wysokości, wyrosły w bogatym w opady roku 1988, a najniższe, do 100 cm, w suchym roku Odmiany o nasionach grubszych (Dino i Stego) osiągnęły średnio wysokość niespełna 120 cm, a odmiany o nasionach drobniejszych (Grot i Nadwiślański) blisko 135 cm. Samokończąca odmiana Tibo wyrastała tylko do około 80 cm. Pora i długość kwitnienia. Przy normalnie wczesnym terminie siewu (w omawianym doświadczeniu warunki polowe pozwoliły na wykonywanie go w początkach trzeciej dekady marca) bobik rozpoczynał kwitnienie około 25 maja, kończył zaś przy przeciętnie obfitych opadach w tym miesiącu 1989 roku wkrótce po 20 czerwca, a wkrótce po 15 czerwca przy ciepłej i suchej pogodzie w roku 1990 (ryc. l). Rok badań Year of study 1988 Odmiana Cultivar Dino Stego Grot Nadw. Gryf Okres kwitnienia Period of blooming, i, I i i i I I i I i I I I I I i I I i', i I I I I I i I I I I i i I I I I I I I l 989 Dino : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Stego :!!! l Grot : : : : : : : : :' : : : : : : : : : : : : I! I : : :! Nadw. : : : l l 1 j :! Tibo : : : : : i i I I I I I I i I I I I I I I I I I I I I I I I i I I i I I i I i I i i i i i i i i : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Dino!!! : : : :! Stego 1 l 1990 Grot : Nadw. i Tibo : i i i i i i i i i i i i i i i i I i I i i i i i i i i i i i I i i i I i i I I i i i 5/21 5/ 5/. s/. II/lO e/,! 0/7<> S/D 0'50 Ryc.l. Pora i d/ugość kwitnienia badanych odmian bobiku w kolejnych latach badań Season and length of blooming period of investigated cultivars of field bean in following years of study 30

5 Opóźniony o blisko 3 tygodnie termin siewu bobiku w roku 1988 zadecydował o przesunięciu pory kwitnienia o blisko 10 dni, wskutek czego odbywało się ono od trzeciego do ostatniego czerwca. Poszczególne odmiany wykazywały różnice w porze zakwitania sięgające 4-8(10) dni. Najwcześniej zakwitała odmiana Dino i Stego, a pozostałe później, przy czym najpóźniej rozpoczynała kwitnienie samo kończąca odmiana Tibo. Koniec kwitnienia wszystkich odmian następował prawie w jednakowym czasie, tylko odmiany Tibo nieco wcześniej. W rezultacie długość okresu kwitnienia badanych odmian bobiku wynosiła 3-4 tygodnie, a tylko samokończącej odmiany Tibo krócej. Obfitość kwitnienia. Liczba wytworzonych kwiatów na roślinie czterech podstawowych odmian (Dino, Stego, Grot i Nadwiślański) wahała się od 40,6 do 61,6, średnio wynosiła około 52,5 (tab.2). Uwagę zwraca fakt, że odmiana Stego, która miała w roku 1989 najmniej roślin na l m-, wytworzyła najwięcej kwiatów na roślinie, co jest prawidłowością znaną. Różnice w liczbie kwiatów na roślinie między odmianami, choć istotne, były nieduże. Wyraźnie mniej kwiatów na roślinie wytwarzała samokończąca odmiana Tibo, przeciętnie około 27. Obfitość kwitnienia badanych odmian bobiku Blooming abundance of investigated field bean cultivars Tabela 2 Badana Rok Odmiana - Cultivar cecha badań lnvestigated Year of X feature study Dino Stego Grot Nadw. Gryf Tibo Liczba ,4 cd 58,4 cd 42,5 a 49,2 b 58,1-52,1 b kwiatów na ,0 cd 61,6 d 56,6 cd 55,9 cd - 25,2 58,3 c roślinie Number ,2 be 53,0 be 40,6 a 41,5 a - 28,3 47,3 a of Ilowers 57,2 57,7 46,6 48,9 per plant - X b b a a - 26,8 52,5 Liczba d 2631 d 1667 a 2172 be a kwiatów d 2587 d 2748 d 2614 d b na l m 2 Number of cd 2411 cd 1858 ab 1995 ab a flowers per l m? X b b a a * - średnie z wartości dla odmian Dino, Slego, Grot i Nadwiślański * - average from values for cultivars Dino, Stego, Grot and Nadwiślański 31

6 Biorąc pod uwagę lata badań, istotnie mniej kwiatów na roślinie wytworzyły podstawowe badane odmiany bobiku przy suchej i ciepłej pogodzie w czasie kwitnienia w roku 1990, niż przy bardziej chłodnej i wilgotnej w dwu latach poprzednich. Jedynie samokończąca odmiana Tibo, wykazała jak gdyby tendencję odwrotną. Istotne różnice między tymi latami wynikają prawdopodobnie stąd, że bobik w roku 1988 był stosunkowo później zasiany i, przez analogię do innych roślin, miał prawo wytworzyć mniej kwiatów. Liczba kwiatów na jednostce powierzchni jest konsekwencją liczby roślin na tej powierzchni i liczby -kwiatów na roślinie. Dla podstawowych 4 badanych odmian bobiku wahała się ona w latach od 1667 dla odmiany Grot w roku 1988, do 2783 dla odmiany Dino w tymże roku, a przeciętnie wynosiła Średnio biorąc, odmiany Dino i Stego wytwarzały istotnie więcej kwiatów na 1 m 2 niż odmiany Grot i Nadwiślański. Samokończąca odmiana Tibo wytwarzała tylko około 50% tej liczby kwiatów co inne odmiany. Ogólnie stwierdzić należy, że w cieplejszym i suchszym roku 1990 bobik kwitł o 12% słabiej od średniej z dwu lat poprzednich. O mniejszej liczbie kwiatów na l m 2 w roku 1988, w porównaniu do roku 1989, zadecydowało słabsze kwitnienie odmian Grot i Nadwiślański i najmniejsza liczba roślin na l m? dla odmiany Grot. Dzienna dynamika rozkwitania kwiatów. Kwiaty bobiku rozkwitają w drugiej połowie dnia. Z przeprowadzonych badań (ryc.2) wynika, że proces rozkwitania zaczyna się między godziną (naszego czasu letniego), a kończy między godziną Największa liczba kwiatów rozkwita między godziną 15 a 18. W samym szczycie procesu rozkwitania (około godz. 17) w ciągu jednej godziny rozkwita do 40% ogólnej liczby wszystkich kwiatów rozkwitających w ciągu dnia. la la :% ;>< II ;:.:.. v.; ~ ~..l:~~~~m.~ :::[~~~~ ~ ~ ~ ~ ~ l~ji~if~~~~>~ ~ l ~II~~~>~ ~ J ~;~~~I IB~ ::~: I~ ] ~: o.. I ~-JOV<J 11,00 11,00 17,00 11,00 18,00 c::::jdi"o zza,.,.. EE:B.rot 5Sl N..swlel.!!Zl Clryl CXJ Tlbo Ryc.2. Dzienna dynamika rozkwitania badanych odmian bobiku: słupki oznaczają liczbę kwiatów rozkwitłych w jednogodzinnych odcinkach czasu wyrażoną w procentach w stosunku do sumy kwiatów rozkwitłych w ciągu całego dnia (na podstawie średnich z badań wykonywanych w latach ) Daily dynamics of blooming of investigated field bean cultivars: stakes designate number of flowers blooming in one hour's intervals expressed in per cent to sum of flowers blooming during whole day (average from years ) 32

7 Na wykresie widać też, że rozkwitanie wszystkich badanych odmian przebiega podobnie, z małymi tylko odchyleniami. Trzy z nich ulokowane na początku (Dino, Stego i Grot) wykazują małe przesunięcie procesu rozkwitania na później, podczas gdy pozostałe odmiany (Nadwiślański, Gryf i Tibo) rozkwitają nieco wcześniej. Dobowy rytm otwierania i zamykania się kwiatów. Bobik jest gatunkiem, u którego występuje periodyczne otwieranie i zamykanie się kwiatów. Jest ono wywołane przez dobowy cykl światła i ciemności, ale częściowo mogą mieć udział w tym również ruchy autonomiczne. Wyjaśnienie zjawiska wymaga jednak dokładnych badań fizjologicznych, a nas interesuje ono tylko. w związku z dostępnością kwiatów dla owadów zapylających. Sam rytm otwierania i zamykania się kwiatów przedstawiono na wykresie (ryc.3). W pierwszym dniu życia oczywiście wszystkie kwiaty miały przez pewien czas rozchylone żagielki, czyli były otwarte. Zamknięcie ich wszystkich nastąpiło około godziny 21. Drugiego dnia prawie wszystkie kwiaty otwierały się między 11 a 13, a zamykały około godziny 19. W następnych dniach życia kwiatów notowano już duże odchylenia. Około 10% kwiatów nie zamykało się z nastaniem zmroku, a większość nie otwierała się trzeciego dnia. Te kwiaty, które się otwierały, rozchylały swe korony między 9 a 11, a zamykały około 18. Przedstawione dane dotyczą kwiatów swobodnie dostępnych dla owadów zapylających. W warunkach laboratoryjnych, czy choćby pod izolatorem, kwitnienie kwiatów trwa 5 do 7 dni. Natomiast w warunkach naturalnych, kiedy owady zapylające przenoszą pyłek z rośliny na roślinę lub ułatwiają kiełkowanie pyłku własnego na znamieniu słupka, powodując zapłodnienie większości zalążków, kwiaty wcześniej przestają się otwierać, niektóre właśnie już w drugim dniu życia "o... 0.L ~----~~------~ ,00 1,00 la,oo, ,00 12,00 11, ,00 11,00 0,00 Hour. In 1ołlowlng d.y. o. flow.r 111. Ryc.3. Dobowy rytm otwierania i zamykania się kwiatów bobiku: linia krzywa obrazuje procent kwiatów z rozwiniętym żagielkiem stwierdzany w różnych godzinach kolejnych dni życia wziętych do obserwacji kwiatów Daily rhythm of flower open ing and ciosing in field bean: curve illustrate per cent of flowers with open of vexillum stated in various hours of following days of life taked to observation flowers 33

8 Sezonowa dynamika rozkwitania kwiatów bobiku na tle warunków pogody. W związku z różna nieco pora kwitnienia badane odmiany wykazały pewne różnice w sezonowej dynamice rozkwitania (ryc.4). Jednak na zmieniające się w ciągu okresu kwitnienia warunki pogody wszystkie odmiany reagowały jednakowo we wszystkich latach badań. Najintensywniejsze rozkwitanie było oczywiście w okresie pełni kwitnienia i przy wysokiej temperaturze. Wówczas nawet opady nie zwalniały tempa rozkwitania kwiatów. Natomiast niska temperatura, niezależnie od tego czy towarzyszyły jej opady czy nie, zawsze hamowała procesy rozkwitania, nawet w okresie pełni kwitnienia. Widać to najwyraźniej 7 czerwca w roku 1989 i 17 czerwca w roku W szczytowym okresie rozkwitania przy sprzyjającej pogodzie rozkwitało dziennie od 10(15) do 20% wszystkich kwiatów, jakie bobik wytwarza na określonej jednostce powierzchni pola w ciągu całego okresu kwitnienia. Te p.,a,u,. 'n oc. ".In,allo In Year 1988 HUNldlty of alr In 40 """,,""",,",,""" ":::"",,,,- " """,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,- """""",,"'"'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' ao ad '", '" ",'"""" '",,.<::::::~:':::::':\.,,,, "",/::.,.,,,,, "",/ 80 :: :':.~:.,::':+:+ ~::~: :i-::~::_i :~: '~ _,,::::~::::;::'~:;:::::":(:~::--i'-::"::::l:;::::!::::~---~'--"::::'r.---::_--: al8.ia.'1../80.,.. :~r~ j:: o " : ł~ o./1.,. /1.,.0.,.,...,ao

9 u. Year 1990 Telftp.ratur pc. "aln'.". In 1ft,. H"nlldłty ot alf In. 0 f :~E::$'~~:~;-~~:::'::::~7<:-::\::'::9~: ~.O 10~ ~ ~.O , O , a 6. O~ "",0 0'0 0/22./20 151aD e/1 e/. ello ello e/ o a --łl-g -e -7 RycA. Sezonowa dynamika rozkwitania badanych odmian bobiku na tle ważniejszych czynników pogody: l - wilgotność względna powietrza w godzinach lotu owadów, 2 - dobowa suma opadów, 3 - temperatura minimalna, 4 - temperatura maksymalna, 5, 6 i 7 - liczba kwiatów rozkwitających w kolejnych dniach okresu kwitnienia wyrażona w procentach w stosunku do liczby wszystkich wytworzonych kwiatów ( 5 - średnie dla odmian Dino i Stego, 6 - średnie dla odmian Nadwiślański i Gryf w roku 1988 oraz dla odmian Nadwiślański i Grot w dwu pozostałych latach, 7 - średnie dla odmiany Grot w roku 1988, a dla odmiany Tibo w dwu pozostałych latach) Seasonal dynamics of investigated field bean cultivars blooming against a background of more important weather factors: l - re1ative humidity of air during activity of insects, 2 - daily sum ofprecipitations, 3 - minimai temperature, 4 - maximai temperature, 5, 6 and 7 - number of Ilewers blooming in following days of blooming period expressed in per cent to the whole number of formed flowers (5 - average for cultivars Dino and Stego, 6 - average for cultivars Nadwiślański and Gryf in year 1988 and for Nadwiślański and Grot in two last years, 7 - averagę for cultivar Grot in year 1988 and for cultivar Tibo in two last years) DYSKUSJA Pora kwitnienia bobiku w Puławach, które klimatycznie reprezentują centralne rejony naszego kraju, wypadała w okresie od końca maja do końca czerwca, a więc około 2 tygodnie wcześniej niż na północy Polski, gdzie w województwie olsztyńskim przydatność plantacji bobiku dla pszczół jako źródła pożytku nektarowego badał W i I d e ikr u k o w s k i (1995). Długość okresu kwitnienia, wynosząca 3-4 tygodnie, a przy ciepłej i suchej pogodzie mniej, była w Puławach podobna jak na północy. Zgodnie z tym co podaje literatura (A vet i s j a n i inni 1963, A r c h a n g e l s k a j a 1966), badane odmiany bobiku o drobniejszych nasionach (Grot i Nadwiślański) zakwitały o kilka dni później niż odmiany o nasionach nieco grubszych (Dino i Stego). Koniec kwitnienia obu grup wypadał jednak prawie równocześnie, wobec czego okres kwitnienia odmian o nasionach 35

10 drobniejszych' trwał nieco krócej. Mająca jeszcze drobniejsze nasiona samokończąca odmiana Tibo zakwitała o dalsze parę dni później, a kończyła kwitnienie o kilka dni wcześniej. W rezultacie okres jej kwitnienia trwał niewiele ponad dwa tygodnie, co jest ważną informacją dla pszczelarzy. Liczba kwiatów na roślinie odpowiadała danym z literatury (M i s - tergaze i GOrSa1963, Archangelskajal966, Mc Greg o r 1971, Vo I u z n e v a 1971) mieszcząc się w granicach od 40 do 60. Określona natomiast liczba kwiatów wytwarzanych przez bobik na jednostce powierzchni, wynosząca średnio około 2400 na l m>, jest blisko 100% wyższa od podanej przez M i s t e r g a z e i G o r ~ a (1963), ale też liczba roślin na jednostce powierzchni była u nas o 100% większa. Potwierdza to poglądy agrotechników (m.in. H e r S e 1982), że bardzo ważna jest należyta gęstość siewu bobiku, ponieważ rośliny jego nie Są zdolne do krzewienia się i zajmowania większej powierzchni, nawet gdy mają ku temu warunki przestrzenne. Okazało się też, że odmiany zakwitające wcześniej i kwitnące dłużej (Dino i Stego) wytwarzają więcej kwiatów (około 26oo/m 2 ), a odmiany zakwitające później i kwitnące krócej (Grot i Nadwiślański) mniej (około 2200/m 2 ). Najpóźniej zakwitająca i najkrócej kwitnąca odmiana Tibo wytwarzała tylko około 50% tej liczby kwiatów co odmiany tradycyjne, co skłania do myślenia o jej mniejszych potencjalnych możliwościach plonowania i niższej wartości pszczelarskiej. Długość życia kwiatu, mierzona czasem jaki upływa od chwili rozwinięcia się płatków korony do ich zwiędnięcia, określona u nas na 3-5(6) dni, jest trochę dłuższa niż podaje Vo I u z n e v a (1971), ale nie różni się od tego jaki stwierdziła A r c h a n g e I s k aj a (1967) w Rosji czy S t o d- d a r d i B o n d (1987) oraz P e r r y m a n i M a r c e l los (1988) na kontynencie australijskim. Podobnie jak tam, a także w Rosji (A vet i s j a n i inni 1963, V o I u z n e v a 1971) i na południu Europy (D e P a c e i inni 1985), wyglądał u nas dobowy rytm otwierania się i zamykania rozkwitłych kwiatów bobiku. Udokumentowana w tej pracy szczegółowo dzienna dynamika rozkwitania kwiatów bobiku nie może być, niestety, skonfrontowana z danymi literaturowymi, ponieważ inni autorzy nie zajmowali się dotąd tym zagadnieniem. A vet i s j a n ze współautorami (1963) przedstawił dzienną dynamikę otwierania się kwiatów, a do kwiatów otwierających się zaliczone zostały zarówno te, które rozkwitną w danym dniu, jak też kwiaty rozkwitłe jeden, dwa i trzy, a nawet 4 dni wcześniej. Rozkwitanie kwiatów zachodzi tylko między godziną 16 a 19, zaś otwieranie zaczyna się drugiego dnia między 11 a 13, a trzeciego między godz Proces zamykania się kwiatów zaczyna się około godziny 17 i trwa blisko do 22, z tym, że coraz starsze kwiaty zamykają się o wcześniejszej porze dnia. Znajomość dziennej dynamiki rozkwitania pozwala prześledzić dzienny przebieg dostarczanego pożytku pyłkowego owadom zapylającym, ponieważ w momencie rozwinięcia się kwiatu pyłek staje 36

11 się dostępny i jest też zaraz przez owady pszczołowate zbierany. W literaturze nie ma również danych dotyczących sezonowej dynamiki rozkwitania bobiku, tj. liczby rozkwitających kwiatów na jednostce powierzchni uprawy w kolejnych dniach okresu kwitnienia. Znajomość tej cechy pozwala określić wielkość dziennych porcji dostarczanego owadom pożytku pyłkowego i nektarowego oraz prześledzić, jak się te porcje układają w zależności od fazy kwitnienia rośliny i od warunków pogody, a w rezultacie umożliwia wyrobienie sohie pełnego ohrazu o wartości pszczelarskiej rośliny. WNIOSKI Pora kwitnienia bobiku w Polsce centralnej wypada w czerwcu, a długość okresu kwitnienia odmian normalnego typu wzrostu o nasionach grubszych (jak Dino i Stego) trwa do 4 tygodni, odmian o nasionach drobniejszych (jak Nadwiślański i Grot) - nieco ponad 3 tygodnie, zaś samo kończącej odmiany Tibo - około 2 tygodnie. Obfitość kwitnienia bobiku uprawianego na glehie pseudobielicowej lekkiej (kl. IV) wynosi dla odmian tradycyjnych o grubszych nasionach około 2600 kwiatów na 1 m-, dla odmian o nasionach drobniejszych około 2200/m 2, a dla samokończącej odmiany Tibo o około 50% mniej. W latach suchych rośliny bobiku mogą wytwarzać o 15-20% mniej kwiatów niż w latach o ilości opadów w czerwcu zbliżonej do przeciętnej. Rozkwitanie kwiatów bobiku zachodzi tylko w drugiej połowie dnia, między godziną 15 a 19 (naszego czasu letniego), ze szczytowym nasileniem około godz. 17. Długość życia kwiatu (czas od momentu rozchylenia się płatków korony do jej zwiędnięcia) wynosi 3-4(5) dni, przy czym występuje dobowy rytm zamykania się kwiatów na noc i powtórnego otwierania się ich następnego dnia około godziny 11-13, a starszych kwiatów nieco wcześniej. Liczba kwiatów rozkwitających w ciągu dnia na 1 m 2 plantacji, począwszy od pierwszego dnia kwitnienia, stopniowo wzrasta, po czym przez 8-10(12) dni okresu pełni kwitnienia utrzymuje się na dość wyrównanym poziomie, a następnie maleje powoli do zera. W okresie pełni kwitnienia dziennie rozkwita do 300 kwiatów na I m", przy czym nie sprzyjające warunki pogody (spadki temperatury) hamują proces rozkwitania czasem nawet do zera. 37

12 LITERATURA A r c h a n g e I s k a j a Z.M. (1966) - Nekotorye voprosy biologii cvetenija Faba vulgaris Moench. Doki. TSChA, wyp. 122: A r c h a n g e I s k a jaz. M. (1967) - Dinamika i ritm raskryvanija cvetkov v socvetijach kormovych bobov. Doki. TSChA, wyp. 131: A vet i sj a n G.A., K o z i n R.B., M a n u i I o v a A.S. (1963) - Biologija cvetenija i opylenija raznych sortov kormovych bobov (Vicia Jaba L.) v usloviach lesnoj zony SSSR. XIX Meźdunarodnyj Kongress po R':elovodstvu. lzdatelstvo Selskochozjajstvennoj Literatury, Zumalov i Plakato v, Moskva 1963, s. B o c h n i a r z J., K u c h a r c z y k 1. (1985) - Kompleksowa technologia produkcji nasion bobiku. Instrukcja wdrożeniowa 122/85, Puławy D e P a c e C., G e n g S., F i I i p p e t t i A., R i c c i a r d i L. (1985) - Optimum time of day for maximum flower open ing of faba bean. Agronomy l., 77(4): H e r s e 1. i inni (1982) - Szczegółowa uprawa roślin. Warszawa, PWN, s. M c G r e g o r S.E. (1971) - Insect pollination of cultivated crop plants. Agric. Res. Serv. U.S. Dept. of Agric., s. M i s t e r g a z e O.M., G o r s a N.G. (1963) - Kormovyeboby. Pćelovodstvo, 1963(4):37. N e w t o n S.D., H i I I G.D. (1983) - Robbing of field bean flowers by the short-tongued bumble bee Bombus terrestris L. l. Apic.Res., 22(2): p er r y in a n T.C., M a r c e I ł o s H. (1988) - The rhythm of flower opening in Yicia faba L. FABIS Newsletter, 21: S t o d d a r d F.L., B o n d D.A. (1987) - The poliination requirements ofthe faba bean. Bee WId., 3: V o I u z n e v a T.A. (1971) - K biologii cvetenija bobov. Trudy po prikladnoj botanike, genetike i selekcji. 45, wyp. 3: W i I d ej., K r u k o w s kir. (1995) - Plantacje bobiku jako źródło pożytku nektarowego dla pszczół. Acta Acad. Agricult, Tech. Olst. Zootechnica, 43: THE BU)()MING BIOLOGY OF SEVERAL CULTIV ARS OF FIELD BEAN (VICIA FABA L. SSP. MINOR HARZ) Z. Koł t o w s k i Summary The more important occurrences of blooming biology of several cultivars of field bean (Dino, Stego, Grot, Nadwiślański, Gryf itibo), which are cultivated in Poland, were investigated in Puławy in years The blooming period of the field bean in central Poland falls on June, and his length for cultivars with normai type of growand bigger seeds (as Dino and Stego) lasts to 4 weeks, for cultivars with smalier seeds (as Grot and Nadwiślański) - alittle over 3 weeks, and for selfend ing cultivar Tibo - about 2 weeks. A blooming abundance of field bean, which was cultivated on sandy podsolic soil, for Dino and Stego was 2600 flowers per I m 2, for Grot and Nadwiślański - 2iOO/m 2, and for Tibo about 50% less than to other cultivars. The field bean plants in dry years can form 15-20% fewer flowers than in years with sum of rainfalis nearing average. 38

13 The blooming of flowers in field bean occurs in the second half the day only, between 15 and 19 (our summer tirne), with intensity peak about 17. The length of flower life (the time since develop of corolla petals to their wither) is 3-4(5) days, and at the same time occurs daily rhythm cios ing of Ilowers on the night and their opening in next day about 11-13, and older flowers alittle earlier. The number ofblooming flowers a day per l m 2 of plantation, starts gradually increase from a first day of bloomnig, and after then through 8-10(12) days of the fuli blooming period stands on the same level, and next slowly decreases to zero. In the fuli blooming period to 300 flowers a day per l m 2 bloomed, but unfavourable weather conditions (low temperature) stoped of the blooming sometimes even to zero. Keywords: field bean, blooming, blooming biology. 39