PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXIX 1985 WARTOŚĆ PSZCZELARSKA NOWEJ ODMIANY NOSTRZYKU BIAŁEGO (MELILOTUS ALBUS MED.)

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXIX 1985 WARTOŚĆ PSZCZELARSKA NOWEJ ODMIANY NOSTRZYKU BIAŁEGO (MELILOTUS ALBUS MED.) Bolesław Jabłoński Oddział Pszczelnictwa ISK w Puławach Kazimiera Szklanowska Zakład Botaniki AR w Lublinie WSTĘP Nostrzyk, jako stosunkowo niedawno wzięta do uprawy roślina motylkowa gleb lekkich, ma bardzo wiele zalet, ale ma też wady. Jedną z zalet nostrzyku jest wysoka wartość pszczelarska, bowiem przez ponad 6-tygodniowy okres kwitnienia (od trzeciej dekady czerwca do początku sierpnia) dostarcza on w wydzielanym przez kwiaty nektarze do 300 kg cukrów z 1 ha i dużo cennego pyłku (G ł u c h o v 1955, K o P i e 1- kievski 1959, Velickov 1961, Demianowicz 1963, Kropac o v a 1970, P o n o m a r i e v a 1973, M c G r e g o r 1976, P e t k o v 1979). Do wad nostrzyku jako rośliny pastewnej należy przede wszystkim duża zawartość kumaryny oraz słabe ulistnienie łodyg. Toteż hodowcy różnych krajów świata (G o n e t 1966) dążą do poprawy rolniczych cech użytkowych odmian uprawnych nostrzyku. Prace takie od dawna prowadzone są również w Polsce (m.in. Jar a n o w s k i 1964). Ostatnio dr J. Stuczyńska. z Poznańsko-Gorzowskiego Oddziału Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, zgłosiła do rejestru odmian oryginalnych nową jednoroczną formę nostrzyku białego, pod nazwą GOH-180, która charakteryzuje się wysokimi plonami zielonej masy oraz bogatym kwitnieniem od trzeciej dekady lipca do połowy września lub dłużej. Celem niniejszej pracy była ocena wartości pszczelarskiej nowo wyhodowanej odmiany GOH-180, tj. obfitości jej kwitnienia, nektarowania, wydajności pyłkowej oraz oblotu przez pszczoły. METODYKA Badania wykonano w Oddziale Pszczelnictwa ISK w Puławach, na polu Pszczelniczego Zakładu Doświadczalnego Górna Niwa, w latach 1981~1984. Nostrzyk wsiewano na słabej glebie bielicowej (lekki 24* 35~

2 szczerk), zaliczanej do klasy V. Kwasowość hydrolityczna tej gleby w 1980 r. wynosiła od 2,1 do 2,6, a ph oznaczane w wodzie 5,2-6,3, zaś oznaczane w 1 n KCl 4,6-5,2. Zawartość CaO wahała się w granicach mg na 100 g gleby. Jesienią w 1980 r. pole zostało zwapnowane (około 1000 kg CaC0 3 na 1 ha), a ph gleby, sprawdzane kwasomierzem Helliga, wynosiło około 6. Bezpośrednim przedplonem dla nostrzyku w 1981 r. była gorczyca biała, a w latach 1982 i facelia błękitna. Pod nostrzyk stosowano tylko przedsiewnie nawożenie fosforowo-potasowe, w ilości około 60 kg P i 80 kg K 2 0 na 1 ha, w postaci superfosfatu granulowanego i soli potasowej. Siew wykonywano wcześnie, jak tylko pozwalały na to warunki polowe, tj. między 10 a 15 kwietnia. Wysiewano około 10 kg nasion na 1 ha, w rzędy co 40 cm. Z prac pielęgnacyjnych stosowano wiosną planet ręczny, pierwszy raz w maju i drugi raz na początku czerwca, usuwając przy tym ręczne chwasty z rzędów. Nową odmianę nostrzyku jednorocznego GaH-180 starano się każdego roku porównać z normalną dwuletnią formą nostrzyku białego, a w latach 1983 i 1984 także z nostrzykiem żółtym i amerykańskim jednorocznym nostrzykiem białym, o nazwie 'Hubam'. Dlatego na polu obok nostrzyku GaH-lBO wysiewano kilku arowe poletka tamtych nostrzyków. Oryginalne nasiona GaH-180 otrzymywano bezpośrednio od hodowcy, dr J. Stuczyńskiej z Oddziału IHAR w Gorzowie Wielkopolskim. Nasiona zaś nostrzyku białego, żółtego i Hubamu pochodziły z miejscowego ogródka roślin miododajnych, gdzie są wysiewane od wielu lat. Badania ograniczały się do notowania faz kwitnienia nostrzyku, określania obfitości nektarowania (metodą pipetową - J a b ł o ń s k i, S z k l a- n O w s k a 1979) i obfitości pylenia kwiatów (metodą eterową - War a- k o m s k a 1972) oraz do analizy porostu, mającej na celu określenie ważnej dla pszczelarstwa obfitości kwitnienia roślin. Nektar pobierano w czasie masowego kwitnienia roślin w 1981 r. przez 13 dni, w dni, dni i dni, biorąc dziennie dla każdej badanej populacji nostrzyku przeważnie po trzy próby, z 30 kwiatów każda. Natomiast po sześć 30-kwiatowych prób dziennie dla każdej populacji brano przy określaniu wydajności pyłkowej, którą badano w odstępach 5-7-dniowych podczas masowego kwitnienia roślin, w 1982 r razy, w ,razy i w razy. W celu określenia liczby kwiatów na jednostce powierzchni brano dla każdej populacji pod koniec kwitnienia po trzy próby roślin, każdą z 2,5 m.b. rządka (co odpowiadało 1 m'), na których liczono wszystkie kwiatostany. Wcześniej na podstawie 100 losowo wziętych kwiatostanów w każdej populacji określano liczbę kwiatów w kwiatostanie. Iloczyn tych dwu wartości dawał liczbę kwiatów na 1 m", Pszczoły liczono na wyznaczonych 10 m długości rządkach tylko w godzinach południowych, przez 5-8 pogodnych dni okresu pełni kwitnienia. Określono też dzienną dynamikę oblotu nostrzyku przez pszczoły 360

3 oraz dzienną dynamikę rozkwitania jego kwiatów, wykonując co godzinę obserwacje na wyznaczonych poletkach. Zebrane wyniki przedstawione w tabelach i na wykresie, podając dla ważniejszych wartości średnie błędy standardowe (± Sx). WYNIKI KWITNIENIE NOSTRZYKU Pora kwitnienia. Biorąc pod uwagę obie badane formy nostrzyku, jednoroczną i dwuletnią, pora ich kwitnienia rozciągała się od połowy czerwca do trzeciej dekady września. Warunki pogody w tym czasie układały się w poszczególnych latach bardzo różnie (tab. 1). W 1981 r. były one zbliżone do przeciętnych, tylko czerwiec charakteryzował się niższą średnią temperaturą i większymi opadami, a sierpień niższą temperaturą i większym zachmurzeniem. Pogoda w okresach kwitnienia nostrzyku Tabela 1 Niektóre dane meteorologiczne z okresu kwitnienia nostrzyku w Puławach w latach Some meteorological data of flowering period of Melilotus in the years ł Rok Year Czerwiec Lipiec Sierpień Wrzesień June Juli August Septernber 2 I 3 l I 2 I 3 1 I 2 I 3 2 I 3 Średnie dzienne temperatury - Averagę daily temperature ,2 18,1 21,7 24,0 18,8 22,3 19,4 '13,7 15,2 11, ,4 18,3 17,8 22,6 22,3 24,2 21,2 19,4 19,2 18, ,7 20,5 22,9 24,0 19,5 21,5 23,5 23,5 18,3 18, ,6 15,1 15,1 19,2 16,3 22,1 17,9 18,5 18,0 12,5 Sumy opadów w mm - Rainfalls in mm ,0 40,0 0,5 40,5 39,0 9,3 12,5 45,3 54, ,5 19,6 11,7 22,5 9,5 22, ,5 29,5 10,0 97,5 118,5 15,0 14,0 29,0 5,0 44, ,0 37,3 48,0 20,6 11,0 4,5 4,1 2,0 20,0 44,0 w latach 1982 i 1983 była ciepła i słoneczna, przy czym w lipcu i sierpniu 1982 r. zaznaczyła się susza, powodująca nawet więdnięcie roślin. Rok 1984 odznaczał się niską temperaturą i dużym zachmurzeniem w czerwcu i w lipcu oraz małymi opadami w lipcu i sierpniu. Temperatura w sierpniu i w pierwszej połowie września była wyższa niż w dwu poprzednich miesiącach, wobec czego formy jednoroczne nostrzyku miały stosunkowo lepsze warunki dla kwitnienia niż normalnie wcześniej kwitnące formy dwuletnie. 3tH

4 Daty zakwitania i przekwitania nostrzyku Data of flowering period of Melilotus Tabela 2 Rok Years Popnlacja Population 10 Faza kwitnienia Phase of blooming początek pełnia koniec beginning fuli end GOH-180 roczny 20.VII 27.VII-5.IX 19.IX Biały ż-ietni 26.VI 7.VlI-30.VII 8.VIII GOH-180 roczny 18.VII 28.VII-27.VIII 26.IX GOH let. 28.VI 8.VlI-28.VII 7.VIII Biały 2-letni 25.VI 6.VII-24.Vn 5.VIII GOH-180 roczny 14.VII 24.VII-3I.VIII 15.IX GOH et. 19.VI 28.VI -26.VII 6.VJII Biały 2-1etni 12.VI 18.VI -15.VII 2.VIII Żółty 2-1etni 8.VI 16.VI -16.VIl 24.Vll Hubam roczny 8.VII 17.VII-25.VIJI 10.IX GOH-180 roczny 30.VII 13.VIIl-I0.IX 17.IX Biały 2-letni l. VII 12.VII -IO.VIII 20.VIII Zółty 2-letni 28.VI 8.VII - 3.VIII 18.VllI Iłubam roczny 14.VII 28.VII -26.VIII 12.IX Wyjaśnienia - Explantion: GOH-l80 rocz. - nowa odmiana nostrzyku białego, forma jednoroczna sweet clower, new cultivar, annual form GOH let. - nowa odmiana nostrzyku białego, forma dwuletnia sweet ciower, new cultivar, form biennial Biały 2-letni - populacja z Puław, forma dwuletnia sweet clover form biennial, population from Puławy Zółty 2-letn! - populacja z Puław, forma dwuletnia common melilot, form biennial, populatton from Puławy Hubam roczny - odmiana USA. forma roczna nostrzyku białego sweet ciover f. annual, cultivar from USA z.rozrucowana pogoda w poszczególnych latach zdecydowała o tym, że przy stosunkowo wysokiej temperaturze kwitnienie w 1983 r. dwuletniego białego nostrzyku rozpoczęło się już 12 czerwca, przy średnio wysokiej w latach 1981 i około 25 czerwca, a przy niskiej w roku dopiero 1 lipca (tab. 2). Nostrzyk dwuletni żółty zakwitał o 3-4 dni wcześniej od białego, a biały dwuletni GaR-180 o 3-7 dni później. Będący w tej pracy przedmiotem głównego zainteresowania jednoroczny nostrzyk biały GaR-180 zakwitał około 30 dni później od białego dwuletniego, tj. w drugiej połowie lipca. Koniec kwitnienia dwuletniego nostrzyku białego przy ciepłej pogodzie 1983 r. wypadł 2 sierpnia, przy chłodnej pogodzie w 1984 r sierpnia, a w pozostałych latach 5-8 sierpnia. Nostrzyk żółty kończył kwitnienie o parę dni wcześniej od białego dwuletniego, a dwuletnia forma GaR parę dni później. Kwitnienie jednorocznej formy GaR-180 przeciągało się do 'połowy września i dłużej. Natomiast Hubam kończył kwitnienie około lowrześnia i w obu latach (1983 i 1984) wydał dość dużo nasion. Z odmiany 362

5 GOR.,.180 zdołano zebrać nieco więcej nasion (choć w ogóle nie dużo) tylko przy ciepłej pogodzie w roku W pozostałych latach badań nasiona tej odmiany nie zdążyły całkowicie dojrzeć w warunkach Puław. Objętość kwitnienia. Przy jednakowej ilości wysiewanych nasion (około 10 kg/ha), liczba roślin na 1 m" wahała się dla nostrzyku białego w granicach 46-82, a dla żółtego od 4 do 27 (tab. 3). Szczególnie Niektóre dane o poroście nostrzyku Botanical data of Melilotus plant Liczba Liczba* Wysokość Liczba kwiatów roślin roślin kwiatostanów w kwiato- Rok Populacjs na 1m 2 w cm na 1 m, Number of Year Population Number Height Number of flowers per of plants of plants inflorescens one inflo- per 1m 2 in cm per 1m 2 rescens Tabela 3 Liczba kwiatów na 1m 2 Number of inftorescens per 1m GOH-1aO rocz. 66,7(16) 174(148) Biały 2-1etni 59, GOR-laO rocz. 55,7(54) 150(130) :> 1982 GOH-laO 2-1et. 13, Biały 2-1etni 57, GOH-1aO rocz. 64,5(1) 160(151) GOH let. 52, Biały 2-letni 58, Zółty 2-letni 27, Hubam roczny 82, GOR-1aO rocz. 67,2(24) 178(151) Biały 2-1etni 46, Zółty 2-1etni 4, Hubam roczny Averagę GOR-1aO rocz. '63,S Srednio Biały 2-1etni 55, Wyjaśnienia w tabeli 2 - Explanation in table 2 Liczby w nawiasach dotyczą roślin nie kwtinących w pierwszym roku. The number in parenthasis deal with not flowering plants in first year. żle przezimował nostrzyk żółty w 1984 r. Można przypuszczać, że w jakimś stopniu przyczyniły się do tego gryzonie, które występowały wtedy na polu w większej niż przeciętnie liczebności. Mniejszą liczbę roślin na 1 m" dla dwuletniej formy nostrzyku białego, niż dla jednorocznej GOR-l80, można tłumaczyć również stratami w czasie zimy. Pod względem wysokości roślin, jednoroczny GOR-180 nie dorównywał normalnej dwuletniej formie nostrzyku białego populacji puławskiej (był niższy o około 10%), ale dwuletnie rośliny GOR-180 przewyższały rośliny populacji puławskiej o około 10%. Hubam wyrastał niewiele niższy od GOH-180, zaś nostrzyk żółty znacznie niższy; 363

6 Jednoroczny GOH-180 wytwarzał na 1 m! średnio o około 43% mniejszą liczbę kwiatostanów niż dwuletnia puławska populacja nostrzyku białego, ale dzięki większej o 10% liczbie kwiatów w kwiatostanie, liczba jego kwiatów na 1 m 2 była średnio tylko o 330/0 mniejsza. Podobnie dwuletnia forma GOH-180 w 1983 r., kiedy to liczba jej roślin na 1 m" wynosiła 52, przewyższała populację puławską liczbą wytwarzanych kwiatów na 1 m" dzięki bardziej licznokwiatowym kwiatostanom. Nostrzyk żółty pod względem obfitości kwitnienia można porównywać z innymi populacjami tylko w 1983 r., kiedy liczba jego roślin na 1 m' wynosiła około 28. Wtedy wytworzył on 257 tys. kwiatów na 1 m", tj. tyle mniej więcej co jednoroczna forma GOH-180. Amerykańska odmiana Hubam wytwarzała mniej licznokwiatowe kwiatostany od GOH-180, ale dzięki większej ich liczbie kwitła podobnie obficie jak GOH-180. Dynamika rozkwitania. Niemożliwe było niestety zbadanie sezonowej dynamiki rozkwitania nostrzyku z powodu braku czasu. Zaobserwowano tylko ogólnie, że wzrost wilgotności powietrza i nawet opady deszczu, przy wysokiej temperaturze, nie hamowały wyraźnie procesów rozkwitania. Natomiast przy spadkach temperatury rozkwitanie kwiatów prawie ") h ---2 Ryc. 1. Dzienna dynamika rozkwitania i oblotu nostrzyku przez pszczoły miodne: Daily dynamics of starting to bloom melilot and honey bees foraging. 1 - liczba kwiatów rozkwitających w jednogodzinnych odcinkach czasu, wyrażona w procentach w stosunku do ogólnej liczby kwiatów rozkwitających w ciągu całego dnia 1 - the number of opened flowers in one hour intervals in Olu of the total opened flowers during all day. 2 - analogicznie liczba pszczół obserwowana na jednostce powierzchni w poszczególnych godzinach dnia. 2 - the number of honey bees visiting flowers, observed in each hour of the day in oto of the to tal number of honey bees during all day, 364

7 ustawało. W ciągu dnia proces rozkwitania kwiatów nostrzyku rozpoczyna się dopiero około godziny 7.00, po czym nasila się początkowo powoli, a następnie mocniej aż do godz (ryc. 1). Po godzinie następuje szybki spadek procesu rozkwitania, a około godz ustaje on całkowicie. W zasadzie tak samo zachowują się obie formy (jednoroczna i dwuletnia) nostrzyku białego i podobnie nostrzyk żółty. NEKTAROWANIE NOSTRZYKU Obfitość nektarowania. Pod względem obfitości nektarowania kwiatów nostrzyk jednoroczny GOH-180 w zasadzie nie ustępował wiele dwuletniej formie nostrzyku białego (tab. 4). Wprawdzie w roku 1981 stwierdzono istotne różnice na niekorzyść GOH-180, lecz w roku 1984, kiedy w czasie kwitnienia nostrzyku dwuletniego panowały mniej sprzyjające warunki pogody, działo się odwrotnie. W latach 1983 i 1984 różnice w ilości wydzialanych cukrów przez kwiaty obu form nostrzyku białego były przypadkowe. W zasadzie podobnie obficie nektarowały też kwiaty amerykańskiej jednorocznej formy nostrzyku białego Hubam. W porównaniu z nostrzykiem białym istotnie mniej cukrów stwierdzono w obu latach (1983, 1984) w kwiatach badanej populacji nostrzyku żółtego. Procentowa zawartość cukrów w nektarze wahała się silnie w poszczególnych dniach okresu kwitnienia, co jest zrozumiałe, ponieważ zależy ona bardzo od wilgotności względnej powietrza. Przeciętnie jednak badane populacje nostrzyku nie wykazywały większych różnic pod tym względem. Nieco niższa koncentracja cukrów w nektarze dla odmiany GOH-180 w roku 1981 oraz dla populacji dwuletniej nostrzyku białego w roku 1984 była powodowana wyższą wilgotnością powietrza w czasie ich kwitnienia, a ściślej w dniach pobierania nektaru. Wydajność cukrów z jednostki powierzchni, która zależy nie tylko od ilości cukrów wydzielanych przez poszczególne kwiaty, ale i od liczby kwiatów na tej powierzchni, wynosiła dla jednorocznej formy GOR-180 przeciętnie 283 kg z 1 ha (sięgając w 1982 r. do 500 kg), a dla badanej dwuletniej populacji nostrzyku białego - 444kg z 1 ha (sięgając w 1982 r. 640 kg). Różnica na niekorzyść GOH-180 wynosi około :36 %. Jeżeli jednak wziąć pod uwagę, że kwitnie on co Toku (a nie raz na 2 lata) to okazuje się, że jest lepszy o 27% od dwuletniego pod względem wydajności cukrów z l ha. Wpływ niektórych czynników pogody na nektarowanie. W trakcie badań nektarowania nostrzyku zaobserwowano, że swobodnie dostępne dla owadów pszczołowatych kwiaty tych roślin, przy sprzyjających lotom tych owadów w warunkach pogody, pozostają świeże przez okres 2 dni, po czym korony ich więdną i zasychają. W kwiatach izolowanych korony stopniowo zaczynają więdnąć dopiero po 5-6 dniach od chwili ich rozkwitnięcia. Nektar wydziela się w zasadzie w ciągu pierwszego i drugiego dnia życia kwiatu, a nie pobrany utrzymuje się w niezmnienionej prawie ilości do chwili więdnięcia koron. 365

8 Nektarowanie oraz wydajność miodowa i pyłkowa nastrzyku Nectar secretion, sugar and pollen yelds of Melilotus Tabela 4 % cukrów Wydaj- Ilość pyłku Wydajze 100 kwiatów w nekta- ność ze 100 kwiatów ność Ilość cukrów rze cukrów w mg pyłku Rok Populacja w mg Procenta- kg ha Amount of kg ha Year Population Amount of sugars from 100 ge of su- Sugars pollen from Pollen gars in yield 100 flowers yield flowers in mg nectar kg ha in mg kg ha 1981 GOR-180 rocz 7,77±0,543 48, ** Biały 2-letni 12,30±0,704 52, ** GOR-180 rocz 16,53±0,836 67, ,98±0, GOR lel 16,81± 0,895 68, ** Biały 2-letni 15,20±0,813 65, ,08±0, GOR-180 rocz 13,57±0,531 62, ,74±0, GOR lel 16,40± 1,165 63, ,1l±0, Biały 2-letni 15,40±0,986 64, ,36±0, Zółty 2-letni 9,77±0,829 67, ,17±0, Hubarn roczny 14,50±0,817 61, ** 1984 GOR-180 rocz. 9,98±0,663 58, ,98±0,1l0 12 Biały 2-letni 7,05±1,537 54,6 181 l,82±o, Zółty 2-letni 3,99±1,249 62,0 16 l,65±0,292 7 Hubam roczny 11,90± 0,844 61, ,25±0, Srednio GOR-180 1l,96±0,345 59, ,90±0, Averagę Biały 12,49± , ,42±0) Wyjaśnienia W tabeli 2 - Explanation In tabela 2. W obliczeniach przyjęto pylenie kwiatów stwierdzone w 1982 r. In calculation the data from 1982 year was taken. Nektarowanie poszczególnych kwiatów nostrzyku zależy bardzo od warunków pogody, a szczególnie od temperatury i wilgotności względnej powietrza (tab. 5). Najobfitsze nektarowanie kwiatów nostrzyku miało miejsce w dniach, w których średnia temperatura była powyżej 20, a wilgotność względna powietrza poniżej 60%. Bardzo niekorzystnie na nektarowanie kwiatów nostrzyku wpływa niska temperaura i deszcze. Ujemnie również na obfitość nektarowania nostrzyku wpływa susza, przy której objawia się więdnięcie roślin. PYLENIE NOSTRZYKU Obfitość pylenia i wartość biologiczna pyłku. W latach stwierdzono istotnie mniej pyłku w 100 kwiatach nostrzyku jednorodcznego GOH-180 (a także Hubam w roku 1984), niż w takiej samej liczbie kwiatów dwuletniej formy nostrzyku białego populacji puławskiej i także nostrzyku żółtego (tab. 4). Wprawdzie różnice te w 1983 r. były przypadkowe, ale wartości średnie z trzech lat wykazują istotność. Zatem 366

9 Tabela 5 Ilość cukrów wydzielanych przez 100 kwiatów nostrzyku (w mg) w zależności od średniej dziennej temperatury wilgotności względnej powietrza (średnie z lat ) Amount of sugars secreted by 100 fiowers of MeIilotus (in mg) in dependance from the averagę daily temperature and relative humidity of air (average from the years ) Temperatura powietrza w "C Air ternperature in "C , , , ,1 Wilgotność względna powietrza w % Średnie Air humidity in % ważne Averagę , , , weight , , , , , , , ,8 13, Średnie Averagę ważone weight 14,93 13,93 11, ,73 6,23 Wartość biologiczna pyłku nostrzyku Biological value of Melilotus pollen Tabela 6 Populacja Population 0/ Żywotność pyłku w % 10 ziaren kiełkujących w latach: (1984 r.) Vitality of pollen in Ol /0 Gerrnination capacity of in years: pollen (1984 year) po 1 godz. after l h po 24 godz. after l h * GOH-180 rocz. GOH et. Biały 2-1etni Żółty 2-1etni Hubam roczny 92,7 97,8 87,9 61,3 99,7 97,8 98,4 98,7 90,7 12,5 85,8 98, , ,4 80, Wyjaśnienia w tabeli 2 - Explanation in tabele 2. poszczególne kwiaty jednorocznego nostrzyku białego pylą nieco mniej obficie niż forma dwuletnia populacji puławskiej. Mniejsze stwierdzone ilości pyłku w 100 kwiatach dwuletniej formy GOR-180 w 1983 r. trudno jest wytłumaczyć. Wydajność pyłkowa w kg z 1 ha jednorocznego nostrzyku GOR-180 stanowi połowę tego co daje forma dwuletnia. Parniętając o tym, że wydajność pyłkowa formy dwuletniej powinna się dzielić przez 2 (kwitnienie raz na 2 lata), jednoroczny GOR-180 nie jest od niej gorszy. Nostrzyk żółty nie dorównywał wydajnością pyłku z 1 ha nostrzykowi białemu z powodu mniejszej liczby wytwarzanych kwiatów. Jeżeli wartość biologiczną pyłku mierzyć jego żywotnością i zdol- 367

10 nosclą kiełkowania, to wszystkie badane populacje nostrzyku wykazywały wysokie wartości dla tej cechy (tab. 6), przy czym formy jednoroczne, zarówno GOH-180 jak i Hubam, odznaczały się wyższą zdolnością i energią kiełkowania ziaren pyłku niż formy dwuletnie. Znikomy procent pustych ziaren pyłku wskazuje na jednakowo wysoką wartość odżywczą dla pszczół pyłku wszystkich badanych populacji nostrzyku. Tabela 7 Ilość pyłku stwierdzona w 100 kwiatach nostrzyku (w mg) w różnych fazach okresu kwitnienia (wartości. średnie z 6 powtórzeń) Amount of pollen from 100 flowers (in mg) faund in different phases of bloorning period (ave rag e from 6 replications) Rok - Year Nostrzyk Daty wykonywania badań Średnie Melilotus Date of investigation * Average 2-1etm biały i żółty ż-yearly sweet clover and common l-roczny GOH-180 i Hubam 1-yearly GOH-180 and Hubam 24.VI - 4.VII 6,VII -15,VII 12.VII -20.VII 25,VII - 3,VIII 5.VIII-13.VIII 25,VII -27.VII 30,VII - 3.VlII 4,VIII-I0.VlII 9,VlII-17.VlII 14,VIII-19.VIII 19,VIII-24.VIII 22,VIlI- 3.IX 30,VJII-I0.IX Dane dla nostrzyku żółtego i dla Hubamu Data for common melilot and for Hubam 6,42 0,54 7,71 2,47 2,84 0,41 4,12 0,41 2,34 1,61 6,64 0,54 2,92 2,02 3,88 2,24 4,63 2,37 4,63 2,94 1,39 2,04 2,05 1,11 2,74 1,91 2,35 4,31 3,56 0,70 1,59 0,27 0,54 2,65 1,00 2,82 1,01 1,09 1,27 0,73 0,46 0,56 1,31 0,86 0,68 0,46 1,13 0,66 3,48 2,86 2,78 1,73 1,19 2,28 2,19 2,06 2,25 2,15 1,40 1,08 1,51 Obfitość pylenia kwiatów z różnych faz kwitnienia roślin, Badane w różnych fazach okresu kwitnienia ilości pyłku ze 100 kwiatów nostrzyku wykazywały duże zróżnicowanie. Próba zestawienia tych danych w zależności od czynników pogody nie wykazała żadnej wyraźnej prawidłowości. Zarówno przy niskiej jak i wysokiej temperaturze w dniach pobierania prób oraz wcześniej, jak też przy wysokiej i niskiej wilgotności powietrza w tym czasie, ilości pyłku ze 100 kwiatów były raz wyższe innym razem niższe. Jednakże w miarę upływu okresu kwitnienia daje się zauważyć prawidłowość polegającą na tym, że kwiaty z końcowej fazy kwitnienia wytwarzały mniej pyłku niż kwiaty z początku i pełni okresu kwitnienia (tab, 7). OBLOT NOSTRZYKU PRZEZ PSZCZOŁY Zagęszczenie pszczół pracujących na kwiatach nostrzyku obserwowano tylko w południowych godzinach przez kilka pogodnych dni okresu pełni kwitnienia roślin. Wskazuje ono, że na l ha plantacji nostrzyku bia- 368

11 Tabela 8 Orientacyjne dane o zagęszczeniu pszczół miodnych na polu kwitnącego nostrzyku w godzinach południowych podczas pełni kwitnienia roślin (w tys. na l" ha) Rough data on density of honey bees on field of Melilotus in neon hours during period of fuu blooming of plants (in thousands per 1 ha) Populacja Rok - Year Średnio Population Average * GOH-180 rocz GOH let Biały 2-1etni Zł6ty 2-letni Hubam roczny Wyjaśnienia w tabeli 2 _ Explanation in tabele 2 lego dwuletniego znajdowało zatrudnienie w przybliżeniu od 150 do 340 tys. zbieraczek, a nastrzyku jednorocznego GOR od 100 do 250 (tab. 8).JeŻeli przyjąć, że w pełni sezonu jedna rodzina pszczela może wysyłać na kwiaty około 30 tys. zbieraczek, to na 1 ha nostrzyku w szczytowychgodzinach lotu mogły przy słonecznej pogodzie znajdować zatrudnienie pszczoły z 3-11 rodzin pszczelich. DYSKUSJA Przedstawione w tej pracy dane dla wydajności pyłkowej nostrzyku (tab. 4) nie mają odpowiedników w literaturze, nie można więc dokonać porównań. Trudno też porównywać ilości cukrów dostarczane przez poszczególne kwiaty, ponieważ badano całe porcje wydzielanego przez kwiaty nektaru, a dane w literaturze dotyczą przeważnie Średnich porcji dobowych. Przy częstym braku informacji o długości nektarowania kwiatów nie można ocenić ile one wydzielały cukrów w ciągu swego życia. Z danych Ostrowskiej (D e m i a n o w i cz i inni 1963), która podaje długość życia kwiatu nostrzyku 3-5 dni, można wyliczyć, że w warunkach północno-wschodniej Polski (Białostockie) 100 kwiatów dwuletniego nostrzyku białego wydzielało w sumie od 0,33 do 9,9 mg cukrów, a białego nostrzyku jednorocznego (Hubam) 1,47-8,50 mg. W porównaniu z tymi danymi uzyskane przez nas wyniki są bliższe tych wyższych wartości lub nawet znacznie je przewyższają. Jeżeli wziąć pod uwagę, że nostrzyk do dobrego nektarowania wymaga wysokiej temperatury (tab. 5), o czym wcześniej pisali już inni autorzy (m.in. G ł u- c h o v 1955 i K o P i e l kij e v s k i 1959), lepsze jego nektarowanie w Puławach niż na północy Polski jest zrozumiałe. Według danych G i r- n i k a (1969), w warunkach Związku Radzieckiego (na południowy wschód od Moskwy, w szerokościach odpowiadających naszym rejonom północnym) 100 kwiatów nostrzyku wydzieliło średnio 3,39 mg (1,55- -5,57 mg) cukrów, zaś P e t k o v 1979 w warunkach Bułgarii stwier-

12 dzał aż mg cukrów w 100 kwiatach. Nie wiadomo jednak, czy dane te odnoszą się do całych wydzielanych przez kwiaty porcji cukrów, czy też do porcji dobowych. Kropaćova (1970~ podaje, że 100 kwiatów nostrzyku wydzielało w ciągu doby 3,5-3,7 mg cukrów. Przyjmując, że długość życia (nektarowania) kwiatów wynosiła około 3 dni, wówczas całkowite ilości cukrów wydzielanych przez 100 kwiatów wahały się w pobliżu 10 mg. Zatem uzyskane przez nas wartości były do nich podobne. W konfrontacji z danymi innych autorów (m.in. D e m i a n o w i c z 1963 ikr o p a c o v a 1970) stwierdzona przez nas liczba wytworzonych kwiatów przez nostrzyk na 1 m" jest podobna. Tak samo też wydajność cukrów z 1 ha, wynosząca w omawianych tu doświadczeniach kg, mieści się w granicach podawanych w literaturze (G ł u c h o v 1959, Kopielkijews'ki 1959, Demianowicz 1963, Ponom'a r i e v a 1973, P e t k o v 1979). Natomiast liczba pszczół pracujących jednocześnie na jednostce powierzchni nostrzyku przewyższała około ID-krotnie dane Kro p a c o v e j (1970), ale nasze wartości dotyczą maksymalnego zagęszczenia. Uzyskane przez nas wyniki potwierdzają dane Ostrowskiej (D e m i a- n o w i c z 1963), że obfitość nektarowania poszczególnych kwiatów jednorocznych form nostrzyku jest podobna jak form dwuletnich, gdy tylko warunki pogody w okresie kwitnienia są mniej więcej jednakowe. Jeżeli w okresie kwitnienia nostrzyku jednorocznego (w sierpniu) pogoda jest lepsza niż w okresie kwitnienia nostrzyku dwuletniego (w lipcu), to kwiaty formy jednorocznej mogą nawet obficiej nektarować niż kwiaty formy dwuletniej, czego dość wymownym dowodem są u nas dane w roku 1984 (tab. 4). Zdaniem autorów lepiej byłoby wyeliminować z populacji GOR-180 rośliny kwitnące dopiero w drugim roku po zasiewie, ponieważ pojawiają się one w bardzo zmiennym procencie z roku na rok, nie wiadomo więc na co liczyć. Można przecież w razie potrzeby stosować domieszkę określonej ilości nasion formy dwuletniej do nasion czystej formy jednorocznej. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Normalna dwuletnia forma nostrzyku białego kwitła w Puławach od trzeciej dekady czerwca do początku sierpnia. W porównaniu z nostrzykiem białym, nostrzyk żółty nieco wcześniej rozpoczynał kwitnienie i wcześniej je kończył. Kwitnienie nowej jednorocznej formy nostrzyku białego GOR-180 rozpoczynało się w trzeciej dekadzie lipca i przedłużało się nawet do trzeciej dekady września. W warunkach Puław wydawała ona mało normalnie dojrzałych nasion. W porównaniu z GOR-180, jednoroczna odmiana Hubam charakteryzowała się nieco wcześniejszym kwitnieniem i lepszym dojrzewaniem nasion. Średnie ilości całkowitych porcji cukrów wydzielanych przez

13 kwiatów nostrzyku wynosiły: dla jednorocznej nowej odmiany GOH-180 od 7,77 do 16,53 mg, dla jednorocznej odmiany Hubam - od 11,40 <lo 14,50 mg, dla dwuletniego nostrzyku białego (populacja z Puław) - od 7,05 do 15,40 mg i dla nostrzyku żółtego (populacja z Puław) - od 3,99 do 9,77 mg. Procentowa zawartość cukrów w nektarze nostrzyku wahała się od 16,3% do 74,6% średnio wynosiła 48-68%. Średnia ilość pyłku ze 100 kwiatów dla odmiany GOH-180 wynosiła D,98-2,98 mg, Hubam 1,25 mg, dwuletniej populacji nostrzyku białego 1,36-4,08 mg, a nostrzyku żółtego 1,17-1,65 mg. Kwiaty nostrzyku z konńcowej fazy kwitnienia wytwarzały znacznie mniej pyłku niż kwiaty z początku i pełni okresu kwitnienia. Wydajność cukrów z powierzchni 1 ha dla GOH-180 wynosiła kg, Hubam kg, białego dwuletniego kg i nostrzyku żółtego kg, zaś wydajność pyłkowa odpowiednio: kg, kg, kg i 7-30 kg. Nowa jednoroczna forma nostrzyku białego GOH-180 jak również Hubam) zdolna jest podobnie obficie nektarować jak forma dwuletnia tego gatunku, natomiast pyłku wytwarza nieco mniej. Jeżeli wziąć pod uwagę, że normalny dwuletni nostrzyk kwitnie raz na dwa lata, to jednoroczny GOH-180 w tym czasie (2 lat) dostarcza równie dużo jak tamten pyłku z 1 ha, zaś cukrów o ponad 25% więcej. Porównanie wypadłoby jeszcze korzystniej, gdyby wyeliminować z nowej populacji rośliny kwitnące dopiero w drugim roku po zasiewie. LITERATURA 1. D e m i a n o w i c z Z. i inni, 1963: Wydajność miodowa ważniejszych roślin miododajnych w warunkach Polski. Cz. II, Pszczelno Zesz. Nauk., 7 (2): G i r n i k D. V., 1969: Opyt vozdiełyvania donnika. Pcełovodstvo, 48 (5): G ł u c h o v M. M., 1955: Miedonosnyje rastienia. Gos. Izd. Sielskoctioz, Lit., Moskwa, S G o n e t Z., 1966: Nostrzyk biały. PWRiL. Warszawa. 5. J a b ł o ń s k i B., S z k l a n o w s k a K., 1979: Propozycje zmiany metody badań nektarowania roślin. Pszczelno Zesz. Nauk..; 23: Jar a n o w s k i J., 1964: Niektóre zagadnienia hodowli nostrzyku (Melilotus sp.), Biul. Hod. Rośl. i Nas., nr K o p i e l k i e v s k i G. V., 1959: Odnoletnij białyj donnik (Melilotus). Pćełovodstvo, 36 (1): S. Kro p a c o v a S., M i k l i k V., 1970: Ćinnost vćely medonosnej (Apis melli- [era L.) na komonici bilej (Melilotus albus Medik.). POlnohospoddrstvo, 16 (lo): M c G r e g o r S. E., 1976: Insect pollination of cultivated crop plants. Agr i- cultural Research Service USD of Agric., Washington, S P e t k o v W. G., 1979: Medonosni rastemija. Zemizdat, Sofia, S P o n o m a r i e v a E. G., 1973: Kormovaja baza pćełovodstva i opylenije sielskohoziajistviennych rastienii. "Kolos", Moskva, S P r i t s c h G., 1958: Der Bokharaklee (Melilotus albus) als Futterplanze und iverbesserer der Bienenweide. Sonderdruck aus der Zeitschrift (Die Deutsche Landw., 6:

14 13. V e li i! k o V iv., 1961: Donnik biełyj. Pcelovodstvo, 38: War a k o m s k a Z., 1972: Badania nad wydajnością pyłkową roślin. Pszczelno Zesz, Nauk., 26: n~obio,ii;~:roc:kasi CT0l1ivlOCTb HOBOrO COPTA,Il;OHHl1KABEJIOrO (MELILOTUS ALBUS MED.) B. $I 6 11o H b CK H, K. III K 1111 H o B CK a Pe310Me B roaax B TIYJIaBaX HCCJIeAOBaHHoHeKTapOBbI,ZJ;eJIeHHeH caxaponpo-,zj;ykthbhoctb, rome IlbIJIbllenpoAyKTHBHOCTb nosoro, nojlbckoro copta OAHOJIe<nrero AOHHKKa 6eJro.rd, Ha3BaHHeM "GOH-180". KOHCTaTłq)OBaHHOrO, '1'1'0 OH uaerer B yro- AROM,ZJ;JIJ{nqe11oBO,I\CTBaBpeM~, c TpereK,l\exa,llbI HIOJIbSl,ZJ;OnoJr08HHbI CeHTH6Pbfl, JUro<> NIHHHee.. BbI,ll;aeT OH MHOro 3eJIe~IOH MaCCbI, ero caxaponponyxrxeaocrr, CTOHT OIOOJlO280 ( ) xrlre; a nbljibllenpo,zj;yk'ilhbhoctbojrojio 50 (12-90) xr/ra, B cpabhehhh c 06bIKHoBeHHoM Ó JlbIM, 2-JIeTHiHM,ZJ;OHHHKOM, libetyiqhm c BTopos7r no- JliOBKHbIHIOHbJI,ZJ;O, KOHua HIOJIJISI,O,l\HH pas B zraa rona, cpopma OAHOJreTHSISI~aeT emero,l\ho CTOJlbKO Me IlbIJlb'-\bI, a caxapa 60JIb;.lle OKOJIO25%. OT,I\eJIbHble libetkh HCCJIe,ZJ;YeMoro,ZJ;OHllHKa.D.OCTaFlJIlIJI HeCKOJIbRO Mellee nbijib~i (B cpenaesr 1,9 Mi' :J ~etkob), 'lem ~etkh,zj;boxjiethero,l\oh;u!ka 6eJIoro (B cpe,llhem ~,4 MI H:J 100 libet~ob). ni»! HCXOARbIXMereopoJIOrHqeCKHX ycjiobhslx,aqctabji1ijihohh C'OOlIb- KO Me M'Horo oaxapa, TO ec'rs OKOJIo,12 Mr H3 100 ~BeTKlOB."YcCJIe,ZJ;OIlaeMbU'1 asrepa- KaHCKHK copt,zj;ohirn.ka6ejioro "Hubam" nsrzraer MeHee 3eJIeHOH MaCCb! no cpaaue- HHIO C; "GOH-180", HiO OH HeMHOrO,pansnre nserer J1,ZJ;OCTaBJISleT60JIbllIe cnensrx eexan, a nqejiobo,zpieckyiocrohmoctb ;HMeeT noxoxcy Ha "GOH-180". ]1cCJIeAOBaH- HbrH ~HHHK :lkejitbil1:oka3ajicsi B 3TOM OTHOllIel!I-!Hxyace 'lem,ąohhhk 6eJlbu1. APICULTURE ivalue OF A NEW VARIETY OF SWEET CLOVER (MELILOTUS ALBUS MED.) B. J a b ł o ń s k i, K. S z k l a n o w s k a Summary During the years of investigations we re performed on nectar secretion and production of sugar and pollen of new Polish variety of annual sweet clover, under the name GOH-lSO. It was stated that it is blooming during suitable period for bee-keeping, that is from third decade of July to the middle of September, sometimes even longer. Apart from producing large green mass, sweet clover produces for bees from 1 ha about 280( ) kg of su gar and 50(12-90) kg of pollen. In comparison to ordinary biennial sweet clover, which is blooming (during second half of June and July) once every two years, it gives (during two years) the same amount of pollen and 250/0 more of sugar, Flowers of annual sweet clover produced less pellen (average 1,9 mg from 100 flowers) than flowers of biennial sweet clover (average 2.4 mg from flowers), but in similar weather conditions they were able to secret more nectar. producing about 12 mg of sugar from 100 flowers. The variety of annual sweet clover of Hubam that was being compared, produced smaller amount of green mass than GOH-lSO, but it bloomed earlier and produced more ripe seeds, and apiculture value had similar so GOlI-ISO. Investigated common melilot was found out to be worse than sweet clover.