Analiza porównawcza wybranych metod pomiaru i wyceny kapitału intelektualnego

Justyna Fijałkowska * Analiza porównawcza wybranych metod pomiaru i wyceny kapitału intelektualnego Wstęp W związku z przemianami gospodarczymi i zdominowaniem Nowej Ekonomii przez czynniki niematerialne wzrasta rola kapitału intelektualnego dla przedsiębiorstw. Rachunkowość, jako nauka mająca na celu wierne odwzorowywanie zjawisk i procesów nie może pozostawać w tyle za dokonującymi się przemianami w otoczeniu ekonomicznym przedsiębiorstw. Jaruga podkreślała: Kwintesencją rachunkowości jest pomiar i komunikowanie [Jaruga, 1993]. W warunkach dokonującego się obecnie bezprecedensowego tempa przemian społeczno gospodarczych coraz wyraźniej ujawniają się trudności w pomiarze i kompletnym oraz wiarygodny odzwierciedleniu zjawisk gospodarczych zachodzących w przedsiębiorstwie. Pilną potrzebą staje się więc wypracowanie odpowiednich metod włączenia kapitału intelektualnego do systemu rachunkowości tak by efektywnie nim zarządzać. Tradycyjna rachunkowość, aby nadal spełniała swój podstawowy cel, musi zastosować nowe narzędzia pomiaru, wyceny i komunikowania kapitału intelektualnego przedsiębiorstw. Brak pomiaru oznacza brak kontroli wewnętrznej niemierzonych elementów i niemożność efektywnego zarządzania nimi, ani brania ich pod uwagę przy podejmowaniu decyzji ekonomicznych dotyczących przedsiębiorstwa, jako całości. Umiejętne mierzenie wartości kapitału intelektualnego prowadzi do zupełnie nowego podejścia: do kompleksowego zarządzania wartością przedsiębiorstwa dzięki większej wiedzy o całym jego potencjale. Generalnie istnieją dwa podejścia do włączenia kapitału intelektualnego do systemu rachunkowości. Pierwsze polega na opisie działań związanych z kapitałem intelektualnym przedsiębiorstwa w dodatkowym sprawozdaniu do obligatoryjnego sprawozdania finansowego. Drugie podejście to próba pomiaru kapitału intelektualnego, poprzez zastosowanie ogólnie akceptowalnej miary, która umożliwiałaby liczbowe ujęcie jego wartości, która mogłaby uzupełnić lukę informacyjną pomiędzy wyceną rynkową a wyceną księgową, dawałaby możliwość porównań, analiz, obliczania trendu. W artykule tym zostaną przedstawione wybrane metody pomiaru kapitału intelektualnego; ich charakterystyka, zalety, słabe strony i możliwości praktycznej implementacji. W artykule zastosowano metodę normatywną, zgodnie ze stwierdzeniem Ijiri ego, że celem podejścia normatywnego jest podkreślenie tych obszarów, gdzie najbardziej potrzebne są zmiany i w których są one wykonalne [Ijiri, 1975, s. 78]. Przyjęto, że zasadniczym celem rachunkowości jest jej funkcja * Dr, Katedra Finansów i Rachunkowości MSP, Wydział Ekonomiczno Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki, fjustyna@wp.pl

416 Justyna Fijałkowska informacyjna (głównie w odniesieniu do inwestorów i kredytodawców) i stąd kwestia pomiaru kapitału intelektualnego powinna stać się jednym z jej podstawowych obszarów zainteresowania. 1. Pomiar i wycena kapitału intelektualnego W procesie zarządzania kapitałem intelektualnym szczególnie istotny jest jego pomiar punkt wyjścia dla podejmowania kroków, mających na celu jego ocenę, rozwój i powiększanie oraz jego komunikowanie. W zależności od doboru metod pomiaru i wyceny 1 kapitału intelektualnego, możliwe staje się określenie zmian jego wielkości i / lub wycena jego wartości, stworzenie obrazu posiadanych zasobów niematerialnych i ich potencjału oraz ocena, które aktywa niematerialne są w przedsiębiorstwie najsilniejsze, najbardziej wartościowe, a które wymagają doinwestowania. Pomiar i wycena kapitału intelektualnego pozwalają również zauważyć w przedsiębiorstwie te ważne zasoby, które w oparciu o tradycyjne miary są pomijane lub niedoszacowywane, a w związku z tym nie podlegają odpowiedniej kontroli mimo tego, że w ogromnym stopniu przyczyniają się do tworzenia wartości przedsiębiorstwa. Pomiar i wycena kapitału intelektualnego umożliwiają ocenę pozycji strategicznej przedsiębiorstwa, dobór odpowiedniej strategii rozwoju zasobów oraz określenie stopnia realizacji przyjętej strategii. Przyczyniają się one również do usprawniania procesu podejmowania decyzji i generalnie umożliwiają lepsze zarządzanie przedsiębiorstwem. Jednocześnie jednak pomiar i wycena kapitału intelektualnego są niezwykle skomplikowane. Wynika to głównie z faktu, że elementy tworzące kapitał intelektualny są trudne do zidentyfikowania, nie zawsze są one jednoznacznie definiowane, często funkcjonują w ścisłym powiązaniu z innymi elementami, a ich wyodrębnienie jest niemożliwe lub zmienia ich wartość. Co więcej, często wartość kapitału intelektualnego zależy od jakości składających się na niego elementów, a nie od ich ilości. Pomiar i wycena kapitału intelektualnego powinny koncentrować się głównie na przyszłym potencjale a nie na wartościach z przeszłości. Predykcja przyszłości zawsze jest zadaniem trudnym i obarczonym ryzykiem błędnych szacunków. Często trudno jest również wyrazić w pieniądzu wartości określające kapitał intelektualny, zazwyczaj mają one charakter opisowy jakościowy, co jest dodatkowym utrudnieniem ich kwantyfikowania. Dokonując klasyfikacji modeli i metod pomiaru oraz wyceny kapitału intelektualnego możemy podzielić je na dwie główne grupy: 1 Pomiar i wycena są bliskimi sobie terminami, często potocznie używanymi wymiennie, jako synonimy. Pomiar definiowany jest jako przyporządkowywanie obiektom liczb, pozwalających na wyrażenie ich cech, opiera się na porównaniu obiektu będącego przedmiotem pomiaru z uprzednio przyjętą skalą pomiaru. Nominałem pomiaru w rachunkowości najczęściej jest jednostka pieniężna, jednak czasem pomiar odbywa się również w innych jednostkach (np. w jednostkach naturalnych czy procentowych). Wycena natomiast to proces zmierzający do ustalenia kwot pieniężnych, w jakich dane elementy uznane będą w sprawozdaniach finansowych. Bazuje on na istniejących zasadach wyceny. Wycena to proces, który prowadzi do ustalenia wartości pieniężnej, czyli przypisanej danemu elementowi sprawozdania finansowego kwoty pieniężnej.

Analiza porównawcza wybranych metod pomiaru i wyceny kapitału... 417 1. Wewnętrzno analityczne miary kapitału intelektualnego, czyli miary poziomu mikro, stworzone głównie dla wspierania procesu podejmowania decyzji zarządu oraz dla celów raportowania. Od pomiaru oczekuje się dostarczenia szczegółowych informacji, opartych na kilku miarach, czy na zestawie wskaźników. Miary te dotyczą skwantyfikowania w oparciu o jednostki pieniężne, ale również procentowe czy jednostki naturalne, poszczególnych składników kapitału intelektualnego. Zazwyczaj efektem pomiaru jest zbiór wskaźników i wartości niesumowalnych. Dla wyliczenia tych miar najczęściej konieczne jest pozyskanie dodatkowych informacji z przedsiębiorstwa, które nie są prezentowane w sprawozdaniach finansowych, co uniemożliwia wyliczenie tych miar zewnętrznym użytkownikom informacji publikowanych przez przedsiębiorstwa. Miary te są bardzo przydatne dla zarządzania przedsiębiorstwem, jeśli przedsiębiorstwo zdecyduje się na ich ujawnienie mogą być też bardzo użyteczne dla zewnętrznych stakeholders przedsiębiorstwa. Do miar tej grupy należą np. Monitor aktywów niematerialnych, Nawigator Skandii, Strategiczna karta wyników. 2. Syntetyczne miary wyceny ekonomicznej wykorzystywane do wyceny kapitału intelektualnego. Prowadzą one do uzyskania jednej syntetycznej wielkości określającej wartość kapitału intelektualnego w jednostkach pieniężnych. Nie odnoszą się do poszczególnych elementów kapitału intelektualnego, mają wysoki poziom agregacji i zazwyczaj próbują przypisać wartość łącznych zasobów kapitału intelektualnego poprzez określenie ich udziału w łacznej wartości przedsiębiorstwa. Przykładami są: wskaźnik Q-Tobina, MV-BV, skalkulowana wartość zasobów niematerialnych CIV. Wybrane miary z tej grupy zostaną dokładniej przeanalizowane w dalszej części tego artykułu. Rozwinięciem powyższej klasyfikacji jest podział wprowadzony przez Sveibi ego [Sveiby, 1997]. W ramach metod pomiaru kapitału intelektualnego wyróżnia on metody bezpośredniego pomiaru (Direct Intellectual Capital), metody kapitalizacji rynkowej (Market Capitalization), metody zwrotu na aktywach (Return on Assets Methods) oraz metody kart wyników (Scorecard Methods). Podział został przedstawiony w tablicy 1. Tablica 1. Metody klasyfikacji pomiaru kapitału intelektualnego wg K. E. Sveiby Metody bezpośredniego pomiaru - mają Citation Weighted Patents na celu pieniężne oszacowanie wartości Total Value Creation (TVC ) poszczególnych składników kapitału intelektualnego The Value Explorer Inclusive Valuation Methodology Technology Broker Intellectual Asset Valuation Metody kapitalizacji rynkowej opierają Market-to-Book Value się na założeniu, że wartość kapitału intelektualnego można określić dzięki analizie Investor Assigned Market Value Wskaźnik Q-Tobina różnicy między wartością rynkową a war-

418 Justyna Fijałkowska tością księgową przedsiębiorstwa. Metody te dokonują łącznej wyceny kapitału intelektualnego całego przedsiębiorstwa, a nie jego poszczególnych elementów. Metody zwrotu na aktywach dokonują wyceny wartości kapitału intelektualnego porównując zwrot na aktywach materialnych przedsiębiorstwa ze średnią wartością ROA dla danego sektora; powstała różnica pomiędzy zyskiem osiągniętym przez przedsiębiorstwo, a zyskiem, które osiągnęłoby ono przy średnim ROA dla sektora to ponadprzeciętna premia zwana też premią intelektualna, realizowana dzięki wykorzystywaniu przez przedsiębiorstwo posiadanego kapitału intelektualnego. Wartość ta, po podzieleniu przez średni koszt kapitału firmy lub inną stopę dyskontową pozwala na oszacowanie łącznej wartości kapitału intelektualnego. Metody te należą do kategorii pieniężnej wyceny łącznego kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa. Metody kart wyników koncentrują się na pomiarze kapitału intelektualnego na podstawie zestawu wskaźników, najczęściej niepieniężnych, opartych na opisie, oceniających poszczególne obszary działalności przedsiębiorstwa. Economic Value Added (EVA ) HumanResources Costing&Accounting Calculated Intangible Value Knowledge Capital Earnings Value Added Intellectual Coefficient (VAIC ) Human Capital Intelligence Nawigator Skandii Value Chain Scoreboard IC-Index Intangible Asset Monitor Strategiczna Karta Wyników IC-Rating Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Sveiby, 2001]. Poniżej dokonano analizy porównawczej pięciu wybranych metod: dwóch należących do metod kapitalizacji rynkowej oraz trzech z grupy 2. Przegląd wybranych miar pomiaru i wyceny kapitału intelektualnego W poniżej przedstawionej tablicy zaprezentowano propozycje wybranych miar, umożliwiających ocenę wysokości kapitału intelektualnego oraz określenie jego wartości w ujęciu pieniężnym. Podano nazwę metody, jej autora, formułę zastosowaną do obliczania wartości kapitału intelektualnego oraz syntetyczny opis charakterystyki metody. Tablica 2. Wybrane metody pomiaru i wyceny kapitału intelektualnego (KI) Metoda Formuła Opis Wartość rynkowa minus KI = MV BV gdzie: KI = kapitał intelektualny Rozbieżność między wartością rynkową a wartością wyliczoną na podstawie regulacji rachun-

Analiza porównawcza wybranych metod pomiaru i wyceny kapitału... 419 wartość księgowa Edvinsson i Malone, 1997, 2002, Stewart, 1997, 2001, Sveiby, 1997, Roos i Roos, 1997 Q-Tobin a Tobin, 1969 Value Added Intellectual Coefficient (VAIC) Pulic, 2000 MV = wartość rynkowa liczona jako cena/akcja * liczba akcji BV = wartość księgowa liczona jako suma aktywów wykazanych w bilansie zobowiązania Q-Tobin a = (MVCS + BVPS +BVLTD + BVINV + BVCL BVCA) / TA gdzie: MVCS wartość rynkowa akcji zwykłych BVPS wartość księgowa akcji uprzywilejowanych BVLD wartość księgowa zobowiązań długoterminowych BVINV wartość księgowa zapasów BVCL wartość księgowa zobowiązań długoterminowych BVCA wartość księgowa aktywów obrotowych TA łączna wartość księgowa aktywów (wartość dodana) VA = GM SGA Exp + LExp gdzie: GM zysk ze sprzedaży SGA Exp koszty sprzedaży, koszty ogólne i wydatki administracyjne LExp koszty zatrudnienia (kapitał ludzki) HC = LExp gdzie: HC kapitał ludzki LExp koszty zatrudnienia (kapitał strukturalny) SC = VA HC Przyjmując za Pulic iem (2000), że kapitał intelektualny KI = HC + SC kowości (wartością księgową) świadczy o istnieniu KI, który jest wyceniony przez rynek, a pominięty w wycenie księgowej przedsiębiorstwa. Można przyjąć, że na tę różnicę w pewnym stopniu wpływają też inne czynniki, np. czynniki koniunkturalne, jednak znaczna część tej rozbieżności stanowi niewycenioną przez rachunkowość wartość KI. Jest to metoda pomiaru i wyceny KI. Q-Tobina to stosunek rynkowej wartości firmy do kosztu odtworzenia jej aktywów (kosztu przywrócenia do użyteczności danych aktywów). Wskaźnik wyższy, niż 1 oznacza, że akcje przedsiębiorstwa są droższe niż koszt odtworzenia jego aktywów, co oznacza, że przedsiębiorstwo uzyskuje wyższy niż przeciętnie zwrot z inwestycji. Wartość Q większa od 1 i wyższa od Q konkurentów wskazuje na możliwość generowania wyższych zysków z uwagi na posiadany przez przedsiębiorstwo KI. Jest to metoda pomiaru KI. Wskaźnik VAIC może być wyznacznikiem sukcesu przedsiębiorstwa. Im wyższa jego wartość, tym jest to korzystniejsze dla przedsiębiorstwa, tym większa zdolność do tworzenia wartości. Zagregowany współczynnik VAIC pozwala zrozumieć łączną efektywność przedsiębiorstw i wskazuje ich możliwości intelektualne. Mierzy ile nowej wartości zostało stworzone z zainwestowanej w zasoby jednostki pieniężnej. Wysoki wskaźnik VAIC mówi o dużym poziomie tworzenia wartości, dzięki wykorzystaniu zasobów przedsiębiorstwa, łącznie z KI.

420 Justyna Fijałkowska Knowledge Capital Earnings Lev, 1999, Gu, Lev 2002 Krok 1 obliczenie średniego rocznego zysku dla przedsiębiorstwa (zalecane obliczenie średniej arytmetycznej z 3 ostatnich lat oraz z przewidywanych zysków na najbliższe 3 lata) Krok 2 określenie (na podstawie bilansu) wartości aktywów finansowych w bilansie oraz zwrotu na tych aktywach przy założeniu że spodziewany zwrot dla aktywów finansowych kształtuje się na poziomie około 4,5 % 2. Krok 3 obliczenie wartości aktywów fizycznych w bilansie oraz zwrot na nich, zakładając średni zwrot na aktywach fizycznych po opodatkowaniu na poziomie 7 %. Krok 4 po odjęciu od średniego rocznego zysku zwrotu obliczonego w kroku 2 i 3 wartość rezydualna jest generowana dzięki aktywom, które nie są uwzględnione w bilansowe przedsiębiorstwa (Knowledge-Capital Earnings). Wartość tę należy podzielić przez oczekiwany poziom zwrotu na aktywach wiedzy, który został określony na poziomie 10,5 % 3 Krok 5 przy życiu formuły: zyski z kapitału wiedzy / stopa dyskonta kapitału wiedzy można oszacować wartość KI. Jest to metoda pomiaru i wyceny KI. Metoda ta zakłada, że przedsiębiorstwa osiągają zysk dzięki zaangażowaniu nie tylko aktywów materialnych i aktywów finansowych, ale również aktywów niematerialnych, nieujętych w systemie rachunkowości. Znając średni zwrot z aktywów rzeczowych i aktywów finansowych można określić, jaka część zysku wytworzonego przez przedsiębiorstwo pochodzi z aktywów niematerialnych (KI). Przy średnim zwrocie z KI, analizując nadwyżkę zysku przedsiębiorstwa, można określić wartość KI. Dzięki tej metodzie pomiaru możliwe jest określenie wkładu KI w zyskowność i osiągnięcia przedsiębiorstwa. Jest to metoda wyceny KI. 2 Wartość ta została wyliczona przez Gu i Lev [Gu, Lev, 2002]; na podstawie prowadzonych przez nich badań, studiów ekonomicznych i analiz przyjęli oni, że oczekiwana stopa zwrotu aktywów materialnych w spółkach publicznych to średnio 7%, natomiast aktywów finansowych to 4,5%. 3 Wartość ta została wyliczona przez Gu i Lev [Gu, Lev, 2002] na podstawie średniego oczekiwanego zwrotu po opodatkowaniu z trzech sektorów, które prawie w całości opierają się na KI, a mianowicie przemyśle związanym z tworzeniem oprogramowania komputerowego, przemyśle biotechnologicznym i farmaceutycznym. Na podstawie danych z tych sektorów, została wyliczona stopa zwrotu z aktywów wiedzy (KI), która kształtowała się w tych trzech sektorach na poziomie 10,5 %. Jest ona wykorzystywana jako zmienna dla innych sektorów.

Analiza porównawcza wybranych metod pomiaru i wyceny kapitału... 421 Calculated Intangible Value NCI Research, zmodyfikowana przez Stewart, 1997 Krok 1: oblicz średni zysk przed opodatkowaniem za ostatnie 3 lata Krok 2: oblicz przeciętną wartość aktywów materialnych na koniec roku za ostatnie 3 lata, Krok 3: policz wskaźnik zwrotu na aktywach ROA, Krok 4: sprawdź, jaką wartość miał wskaźnik ROA dla sektora, w którym działa przedsiębiorstwo w ostatnich 3 latach Krok 5: pomnóż wskaźnik ROA dla sektora przez średnią wartość aktywów trwałych przedsiębiorstwa. Odejmij uzyskaną wartość od średnich zysków przed opodatkowaniem. Nadwyżka mówi o tym, o ile więcej niż przeciętnie w sektorze zarabia dane przedsiębiorstwo dzięki aktywom, które posiada. Krok 6: policz średnią wysokość podatku w ostatnich 3 latach i przemnóż ją przez wartość nadwyżki zysku. Odejmij uzyskaną wartość od tej nadwyżki. Obliczona kwota stanowi premię. Metoda ta zakłada, że wartość KI w przedsiębiorstwie jest równa zdolności przedsiębiorstwa do prześcignięcia przeciętnego konkurenta z sektora, który dysponuje podobnymi aktywami materialnymi. Jeżeli analizowana spółka, dysponująca określonymi aktywami materialnymi, jest w stanie zrealizować zysk wyższy, niż przeciętny zysk osiągany w sektorze w którym działa, to znaczy że posiada onaki, który umożliwia jej zrealizowanie takiej nadwyżki zysku. Porównując zysk osiągnięty przez spółkę, z zyskiem który spółka ta osiągnęłaby, gdyby swoje aktywa materialne wykorzystywała tak, jak przeciętne przedsiębiorstwo w sektorze, uzyskuje się różnicę stanowiącą premię intelektualną. Premia ta jest podstawą dla wyliczenia wartości KI. Jest to więc miara wyceny wartości KI. Źródło: Opracowanie własne. Trzy miary (wskaźniki MV/BV, Q Tobin a oraz VAIC) są prostymi wskaźnikami, przedstawiającymi zmiany w poziomie kapitału intelektualnego, pozwalającymi łatwo i szybko określić dynamikę zwiększania / zmniejszania kapitału intelektualnego w danym przedsiębiorstwie z okresu na okres i dają możliwość dokonywania porównań między różnymi przedsiębiorstwami. Dwa z tych wskaźników (MV BV oraz wartość kapitału intelektualnego liczona jako jeden z etapów dla wyliczania wskaźnika VAIC) pozwalają również na wycenę wartości kapitału intelektualnego, choć w przypadku określania wartości na podstawie różnicy między wartością rynkowa a wartością księgową można wnioskować, że miary te zbyt szeroko rozumieją kapitał intelektualny. Najbardziej zaawansowane i złożone a tym samym również cieszące się dużą popularnością metody KCE i CIV pozwalają na wycenę wartości kapitału intelektualnego odchodząc od analizy wartości rynkowej przedsiębiorstwa a koncentrując się na porównaniu zwrotu na aktywach przedsiębiorstwa. 3. Zalety, słabości i możliwości aplikacyjne wybranych metod pomiaru kapitału intelektualnego możliwości implementacji Żadna miara kapitału intelektualnego jak dotąd nie została uznana za idealną. Z każdym ze sposobów pomiaru i wyceny wiążą się określone zalety ale również pewne słabości. Zazwyczaj pożądana prostota obliczeń, oznaczająca

422 Justyna Fijałkowska niższe koszty kalkulacji i łatwiejszy dostęp do danych oznacza zgodę na duże uproszczenia w definiowaniu kapitału intelektualnego i pomijanie wielu jego istotnych elementów, ewentualnie włączanie do niego składników niewpływających na jego wartość. W odniesieniu do niektórych miar (np. w przypadku Knowledge Capital Earnings) słabością może być przyjęcie określonych średnich poziomów, potwierdzonych szerokimi badaniami empirycznymi, prowadzonymi jednak na gruncie innych niż polskie uwarunkowań rynkowych (np. w Stanach Zjednoczonych). Ponadto, niektóre miary wartości kapitału intelektualnego angażują do wyliczeń wartości trudne do uzyskania, takie jak koszt kapitału dla danego sektora. Poniższa tablica zawiera zestawienie podstawowych zasad i skonfrontowanie ich ze słabościami wiążącymi się z praktycznym wykorzystaniem analizowanych metod pomiaru kapitału intelektualnego. Tablica 3. Zalety i słabe strony wybranych metod pomiaru kapitału intelektualnego Metoda Zalety Słabości Wartość rynkowa minus wartość księgowa Łatwość, szybkość, relatywnie łatwy dostęp do danych, prosta interpretacja, możliwość dokonywania porównań, najpowszechniej używana w praktyce dla wstępnej analizy wartości KI. Q-Tobin a Powszechnie stosowana, wskaźnik łatwy do wyliczenia, dane dostępne, interpretacja wartości wskaźnika jest prosta i zrozumiała, umożliwia porównania. Neutralizuje niektóre słabości metody MV BV poprzez zastąpienie wartości księgowej wartością odtworzeniową, uważanej za lepszą. Bazuje na dużym uproszczeniu, powinna być traktowana głównie jako punkt wyjścia dla dalszych analiz, mało dokładnie oddaje złożoność rzeczywistości, numerator i denominator wskaźnika pochodzą z dwóch różnych procedur kalkulacyjnych. Zbyt uproszczona definicja KI. Określenie kosztu odtworzenia jest czasem trudne, co komplikuje praktyczne wykorzystanie wskaźnika. Ponadto, wskaźnik ten podlega wpływom tych samych zmiennych egzogenicznych w związku z tym, że numerator jest notorycznie przedmiotem nieprzewidywalnych fluktuacji, nie mających często wiele wspólnego z rzeczywistą wartością przedsiębiorstwa. Value Prostota obliczeń, dane do wyliczeń Zbyt daleko idące uproszczenie przy Added dostępne w rocznych określaniu wartości KI, wycena ka- Intellectual sprawozdaniach finansowych, pitału ludzkiego na poziomie kosztu Coefficient (VAIC) są więc obiektywne i weryfikowalne. pracy prowadzi do zaniżenia wartości KI w porównaniu z innymi metodami. Niektóre badania empiryczne dają rozczarowujące rezultaty przy ocenie VAIC, jako wskaźnika wyjaśniającego osiągnięcia przedsiębiorstwa. Knowledge Jest to metoda logiczna i szero- Konieczność przeprowadzenia po-

Analiza porównawcza wybranych metod pomiaru i wyceny kapitału... 423 Capital Earnings Calculated Intangible Value ko akceptowana w analizie KI na całym świecie, dane są dostępne, weryfikowalne, metoda umożliwia dokonywanie porównań pomiędzy sektorami i porównań w czasie. Badania empiryczne potwierdzają przydatność metody przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych, gdyż istnieje duża korelacja pomiędzy stopą zwrotu z akcji a zyskiem z KI (szerzej patrz: Gu i Lev, 2002). Jest to bardzo ciekawa metoda, często uważana za jedną z najlepiej odzwierciedlających KI przedsiębiorstw i za bazującą na logicznym, obiektywnym i wiarygodnym sposobie jego wyceny, dane są łatwo dostępne, daje możliwość porównań. głębionych badań i dokonania wyliczeń dla uwzględnienia specyfiki warunków polskiej gospodarki. Metoda ta prowadzi do ustalenia jednej łącznej wartości KI, bez przypisywania wartości jego indywidualnym komponentom, co jest przydatne przy sprawozdawczości zewnętrznej, jednak nie daje możliwości oceny i zarządzania poszczególnymi elementami KI. Metoda dość pracochłonna, aby możliwe było zastosowanie metody wskaźnik ROA danego przedsiębiorstwa musi posiadać wartość powyżej średniej wartości w sektorze. Mniejszy wskaźnik prowadzi do uzyskania wartości ujemnych nielogicznych. We wskaźniku wykorzystywane miary uśrednione, które często nie są dokładne. Źródło: Opracowanie własne. Każda z tych metod charakteryzuje się innym algorytmem wyliczeń, kładzie nacisk na inne elementy, posiada odmienne zalety i słabe strony. Pierwsza z analizowanych metod najszerzej definiuje kapitał intelektualny i charakteryzuje się prostymi wyliczeniami, jednak budzi też najwięcej kontrowersji w związku z nadmiernym uproszczeniem proponowanego definiowania kapitału intelektualnego. Kolejne cztery metody niwelują tę słabość i prezentują odmienne spojrzenie na to, jak rozumieć i jak w związku z tym wyceniać kapitał intelektualny. Ważną cechą większości przeanalizowanych tu metod jest ich prostota liczenia, duża dostępność danych do wyliczeń, łatwość interpretacji, możliwość porównań w czasie i przestrzeni. W związku z tym ich użyteczność jest duża, a koszty związane z uzyskaniem wyników niewielkie. Należy zwrócić uwagę, że w rezultacie odmiennego definiowania przez te metody kapitału intelektualnego, wynik jego pomiaru przy wykorzystaniu każdej nich jest odmienny. Jednak jak pokazują badania empiryczne [Fijałkowska, 2009] generalnie wszystkie te metody odzwierciedlają w ten sam sposób trend zachowania się kapitału intelektualnego i dokonują takiego samego uszeregowania porównanych przedsiębiorstw z punktu widzenia posiadanego przez nie kapitału intelektualnego. Można więc zakładać, że dla dokonania oceny i porównania, dobór każdej z tych miar jest prawidłowy.

424 Justyna Fijałkowska Zakończenie W niniejszym artykule zaprezentowano charakterystykę pięciu różnych sposobów pomiaru i wyceny wartości kapitału intelektualnego. Miary te wybrano z katalogu kilkudziesięciu miar praktykowanych przez przedsiębiorstwa próbujące dokonywać analizy charakteryzującego je kapitału intelektualnego. Prace nad poszukiwaniem miary idealnej trwają, na razie jeszcze nie udało się znaleźć takiego rozwiązania, które nie budziłoby żadnych kontrowersji i zostałoby powszechnie przyjęte. Wydaje się jednak, że należy mieć świadomość, iż dokonując pomiaru czy wyceniając kapitał intelektualny nie chodzi o precyzyjne ustalenie jego poziomu czy wartości kapitału intelektualnego danego przedsiębiorstwa wartości samej dla siebie. Generalnie sam kapitał intelektualny jest dość subiektywną charakterystyką, co stawia pod znakiem zapytania możliwość znalezienia obiektywnego i wiarygodnego sposobu jego waluacji. Od poszukiwania idealnej, pozbawionej wad miary ważniejsze jest, by zastosować logiczne podejście do ewaluacji kapitału intelektualnego, oparte na generalnie możliwych do zaakceptowania, mało kontrowersyjnych założeniach. Rachunkowość jako język biznesu czyli kod, służący porozumiewaniu się użytkowników informacji z systemu rachunkowości, jest swego rodzaju umową bazującą na pewnych zasadach, założeniach, ustaleniach. Ma za zadanie odzwierciedlanie w sposób rzetelny sytuacji przedsiębiorstwa. Tak samo, aby odzwierciedlić kapitał intelektualny przedsiębiorstwa w sposób zrozumiały i akceptowalny konieczne jest przyjęcie pewnych założeń. Zaakceptowanie ich przez wszystkie przedsiębiorstwa i podążanie określonym schematem spowoduje, że możliwe stanie się stworzenie sposobu pomiaru /wyceny i komunikowania kapitału intelektualnego charakterystycznego dla danego przedsiębiorstwa, który będzie dla odbiorców informacji zrozumiały, możliwy do praktycznej implementacji i interpretacji. Powszechne zastosowanie takiego kodu, czyli przyjęcie konkretnego podejścia do pomiaru i wyceny kapitału intelektualnego da możliwość odzwierciedlenia efektywność działań w ramach zarządzania kapitałem intelektualnym, a także da możliwość oceny i porównań kapitału intelektualnego w czasie i przestrzeni a to jest właśnie głównym celem jego pomiaru. Literatura 1. Edvinsson, L., Malone, M. (1997), Intellectual Capital, HarperCollins Publishers, New York, NY. 2. Edvinsson, L., Malone, M. S. ( 2002), Intellectual capital: realizing your company s true value by finding its hidden brainpower, New York: Harper Business. 3. Fijałkowska, J. (2009), Finansowe i niefinansowe metody pomiaru oraz prezentacji w sprawozdaniach kapitału intelektualnego, rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. A. Jarugowej. 4. Gu, F., Lev, B. (2002), Intangible assets: measurements, drivers, usefulness, www.stern.nyu.edu.

Analiza porównawcza wybranych metod pomiaru i wyceny kapitału... 425 5. Ijiri, Y. (1975), Theory of Accounting Measurement, Accounting Research Studium, No. 10, Sarasota Fl., American Accounting Association. 6. Jaruga, A. (1993), Kierunki zmian funkcji rachunkowości w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej, Problemy adaptacji nowych regulacji w rachunkowości, Folia Oeconomica, 127, Acta Universitatis Lodziensi. 7. Lev, B. (1999), Seeing is believing: a better approach to estimating knowledge capital, CFO Magazine. 8. Pulic, A. (2000), VAIC : an accounting tool for IC management, www.vaic-on.net. 9. Roos, G., Roos, J. (1997), Measuring your company s intellectual performance, Long Range Planning, 30:413. 10. Stewart, T. A. (2001), The Wealth of Knowledge Intellectual Capital and the Twenty-First Century Organization, Nicholas Brealey Publishing, London. 11. Stewart, T.A. (1997), The New Wealth of Organisations. London: Nicholas Brealey. 12. Sveiby, K. E. (1997), The new organizational wealth: managing and measuring knowledge-based assets, San Francisco: Berrett-Koehler Publishers. 13. Sveiby, K. E., (2001), Methods for Measuring Intangible Assets, styczeń 2001 z uaktualnieniem wydania w kwietniu 2007. 14. Tobin, J., (1969), A General Equilibrium Approach to Monetary Theory. Journal of Money, Credit, and Banking 1:15-2. Streszczenie Aby istniała możliwość efektywnego zarządzania kapitałem intelektualnym powinien on być zmierzony. Celem tego artykułu jest prezentacja wybranych miar służących do określenia wartości kapitału intelektualnego: ich charakterystyka oraz algorytm wyliczeń. Ponadto w artykule dokonano ewaluacji tych metod pomiaru ze wskazaniem ich zalet oraz słabych stron a także możliwości implementacji. Słowa kluczowe kapitał intelektualny, pomiar, wycena Comparative analysis of selected methods of intellectual capital measurement and valuation (Summary) In order to effectively manage the intellectual capital it is necessary to measure it. The purpose of this paper is to present selected measurements used to determine the value of intellectual capital: their characteristics and calculation algorithm. Additionally, this article assesses the methods of measurement, together with their advantages and weaknesses and the possibility of their implementation. Key words intellectual capital, measurement, valuation