SKRYPTY BECKA Wstęp do prawoznawstwa
W sprzedaży: J. Oniszczuk FILOZOFIA I TEORIA PRAWA, wyd. 2 Studia Prawnicze T. Maciejewski HISTORIA POWSZECHNA USTROJU I PRAWA, wyd. 4 Studia Prawnicze M. Błachut, W. Gromski, J. Kaczor TECHNIKA PRAWODAWCZA Podręczniki Prawnicze W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka PRAWO RZYMSKIE. INSTYTUCJE, wyd. 5 Podręczniki Prawnicze T. Maciejewski HISTORIA USTROJU I PRAWA SĄDOWEGO POLSKI, wyd. 4 Podręczniki Prawnicze M. Droba PODSTAWY PRAWA. PRAWOZNAWSTWO. PRAWO KONSTYTUCYJNE. PRAWO ADMINISTRACYJNE Plansze Becka Z. Muras PODSTAWY PRAWA, wyd. 2 Akademia Prawa www.ksiegarnia.beck.pl
Wstęp do prawoznawstwa dr Tatiana Chauvin adiunkt Uniwersytetu Warszawskiego prof. dr hab. Tomasz Stawecki profesor Uniwersytetu Warszawskiego prof. zw. dr hab. Piotr Winczorek profesor Uniwersytetu Warszawskiego 7. wydanie poprawione i uzupełnione WYDAWNICTWO C.H. BECK WARSZAWA 2012
Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C.H. Beck 2012 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: PanDawer Druk i oprawa: Perfekt, Warszawa ISBN 978-83-255-4213-9 ISBN e-book 978-83-255-4214-6
SPIS TREŚCI Wykaz skrótów... XI Wykaz podstawowej literatury... XV Przedmowa... XVII CZĘŚĆ I. Prawo jako przedmiot nauk prawnych Rozdział I. Podstawowe koncepcje prawa... 3 1. Koncepcje prawnonaturalne... 6 2. Pozytywizm prawniczy i jego ewolucja... 8 3. Prawo jako fakt społeczny. Realizm prawny... 11 4. Koncepcje hermeneutyczne, argumentacyjne i komunikacyjne... 14 Rozdział II. Wieloznaczność terminu prawo... 17 5. Prawo w znaczeniu prawniczym... 17 6. Podstawowe cechy prawa... 18 7. Różne sposoby użycia terminu prawo... 21 Rozdział III. Prawo jako przedmiot badań naukowych... 23 8. Podstawowe problemy nauk prawnych... 23 I. Nauki dogmatyczne... 25 II. Nauki ogólnoteoretyczne filozofia prawa, teoria prawa, jurysprudencja... 26 III. Nauki historyczne... 27 IV. Nauki empiryczne... 28 9. Naukowość prawoznawstwa. Status wstępu do prawoznawstwa... 29 10. Metody badawcze w prawoznawstwie... 30 Rozdział IV. Prawo a inne regulatory zachowań... 33 11. Prawo i wartości... 33 12. Wielość systemów normatywnych... 35 13. Systemy normatywne inne niż prawo... 36 I. Normy moralne... 36 II. Normy religijne... 37 III. Normy obyczaju... 38 IV. Normy organizacji społecznych i politycznych... 39 14. Normy moralne a normy prawne podstawowe różnice... 39 15. Relacje treściowe i funkcjonalne między prawem a moralnością... 41
VI Spis treści I. Związki treściowe... 41 II. Związki funkcjonalne... 44 16. Moralność, religia i obyczaje a obowiązywanie prawa... 46 17. Kultura prawna... 47 18. Etyka zawodów prawniczych... 49 Rozdział V. Prawo jako zjawisko polityczne... 51 19. Polityczny charakter prawa... 51 20. Określenie państwa... 52 21. Prawo w procesie sprawowania władzy. Związki prawa i państwa... 58 22. Współczesna krytyka państwa i jego tradycyjnej roli... 60 23. Unia Europejska w procesie sprawowania władzy... 61 CZĘŚĆ II. Prawo jako system norm Rozdział VI. Język prawa... 65 24. Prawo jako zjawisko językowe... 65 25. Język prawny i język prawniczy... 66 26. Rodzaje wypowiedzi... 70 Rozdział VII.Norma prawna... 77 27. Pojęcie normy postępowania... 77 28. Generalność i abstrakcyjność norm prawnych... 78 29. Budowa normy prawnej... 80 30. Hipoteza normy prawnej... 82 31. Dyspozycja normy prawnej... 84 I. Czyny i czynności konwencjonalne... 84 II. Sytuacje wyznaczane przez normy prawne... 88 32. Prawo podmiotowe... 94 33. Kompetencja... 96 34. Sankcja. Rodzaje sankcji prawnych... 100 Rozdział VIII. Rodzaje norm i przepisów. Akt normatywny... 107 35. Przepis prawny. Norma a przepis prawny... 107 36. Akt normatywny... 109 37. Budowa aktu normatywnego... 110 I. Tytuł aktu normatywnego... 110 II. Przepisy merytoryczne ogólne i szczegółowe... 111 III. Przepisy o zmianie przepisów obowiązujących... 113 IV. Przepisy przejściowe i dostosowujące... 113 V. Przepisy końcowe... 115 VI. Podpis uprawnionego podmiotu... 117 VII. Załączniki... 117 38. Rodzaje norm i przepisów prawnych... 117 I. Normy prawne: reguły i zasady prawne... 117 II. Normy bezwzględnie i względnie wiążące... 119 III. Przepis ogólny i szczególny (lex generalis i lex specialis)... 122 IV. Przepisy odsyłające i przepisy blankietowe... 123
Spis treści VII Rozdział IX. System prawa... 125 39. Pojęcie i rodzaje systemów. System prawa... 125 40. Budowa systemu prawnego... 128 41. Związki między elementami systemu prawa... 131 42. Zasada niesprzeczności systemu prawa... 133 43. Usuwanie sprzeczności norm reguły kolizyjne... 135 44. Zupełność systemu prawa. Luki w prawie... 137 45. Zróżnicowanie systemu prawa jako efekt procesu historycznego. Gałęzie prawa... 141 I. Podstawowe gałęzie prawa wewnętrznego... 143 46. Policentryczność systemów prawnych... 147 Rozdział X. Obowiązywanie prawa... 149 47. Obowiązywanie prawa... 149 48. Sposoby użycia terminu obowiązywanie prawa... 150 I. Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym... 151 II. Obowiązywanie prawa w ujęciu formalnym (tetycznym)... 151 III. Realistyczne obowiązywanie prawa... 152 49. Obowiązywanie prawa w przestrzeni (obowiązywanie terytorialne)... 155 50. Obowiązywanie prawa co do osób... 157 51. Obowiązywanie prawa w czasie... 157 CZĘŚĆ III. Funkcjonowanie prawa Rozdział XI. Funkcje prawa. Przestrzeganie Prawa... 165 52. Cele i funkcje prawa... 166 53. Instrumentalny charakter prawa... 169 54. Pojęcie przestrzegania prawa... 170 55. Postaci nieprzestrzegania prawa... 172 56. Znajomość prawa a jego przestrzeganie... 175 57. Ogłaszanie aktów normatywnych. Tekst autentyczny. Tekst jednolity... 178 58. Fikcja powszechnej znajomości prawa... 180 59. Skuteczność prawa... 181 Rozdział XII. Tworzenie prawa... 183 60. Pojęcie tworzenia prawa... 183 61. Źródła prawa... 184 62. Sposoby tworzenia prawa (fakty prawotwórcze) w ich historycznym rozwoju... 185 I. Stanowienie prawa... 185 II. Zawieranie umów o charakterze prawotwórczym... 187 III. Przekształcanie zwyczajów (obyczajów) w prawo... 188 IV. Prawotwórcze orzecznictwo sądowe... 190 V. Recepcja prawa obcego... 192 63. Stanowienie prawa w państwach współczesnych zasady ogólne... 192 64. Charakterystyka aktów normatywnych na przykładzie Polski... 195 65. Akty normatywne prawa powszechnie obowiązującego... 196
VIII Spis treści I. Konstytucja RP (ustawa zasadnicza)... 196 II. Ustawa... 197 III. Akty normatywne o randze ustawy... 198 IV. Umowy międzynarodowe i źródła prawa europejskiego... 199 V. Rozporządzenie wykonawcze... 201 66. Akty prawa wewnętrznego (interna)... 202 Rozdział XIII. Stosowanie prawa... 203 67. Pojęcie stosowania prawa... 203 68. Ideologie stosowania prawa... 204 I. Ideologia decyzji związanej... 204 II. Ideologia decyzji swobodnej... 205 III. Ideologia decyzji racjonalnej i praworządnej... 206 69. Typy stosowania prawa... 206 I. Sądowe stosowanie prawa... 207 II. Administracyjny typ stosowania prawa... 209 70. Proces stosowania prawa i jego etapy. Dowody i domniemania w prawie... 210 I. Wstępne ustalenie prawdopodobieństwa pojawienia się faktu... 210 II. Udowodnienie zaistnienia faktu... 211 III. Ustalenie norm obowiązujących... 216 IV. Subsumcja i podjęcie decyzji... 217 V. Wykonanie decyzji prawnej... 218 71. Alternatywne metody rozwiązywania sporów... 218 Rozdział XIV. Wykładnia prawa i rozumowania prawnicze... 221 72. Pojęcie wykładni prawa... 221 73. Cele i zakres wykładni... 222 74. Koncepcja racjonalności ustawodawcy jako założenie interpretacyjne... 224 I. Racjonalność ustawodawcy jako postulat... 224 II. Racjonalność ustawodawcy jako podstawa wykładni prawa... 227 75. Podział wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący... 229 I. Wykładnia autentyczna... 229 II. Wykładnia legalna... 230 III. Wykładnia operatywna... 231 IV. Wykładnia prywatna oraz doktrynalna (naukowa)... 235 76. Podział wykładni ze względu na sposób jej dokonania... 235 I. Wykładnia językowa (językowo-logiczna)... 235 II. Wykładnia systemowa... 237 III. Wykładnia funkcjonalna i celowościowa (teleologiczna)... 238 IV. Wykładnia porównawcza... 242 V. Dyrektywy preferencji... 242 77. Podział wykładni ze względu na wynik (zakres) wykładni... 243 I. Wykładnia literalna (dosłowna, ścisła)... 244 II. Wykładnia rozszerzająca... 244 III. Wykładnia zwężająca... 245 78. Reguły inferencyjne. Topiki prawnicze... 246
Spis treści IX Rozdział XV. Stosunki prawne... 253 79. Pojęcie stosunku prawnego... 253 80. Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego... 254 81. Podmioty stosunku prawnego... 257 I. Osoba fizyczna... 259 II. Osoba prawna... 260 III. Ułomne osoby prawne... 263 82. Przedmiot i treść stosunku prawnego... 264 83. Rodzaje stosunków prawnych... 264 84. Aktualizacja stosunku prawnego... 266 85. Instytucje prawne... 268 86. Pojęcie transakcji... 269 Rozdział XVI. Odpowiedzialność prawna... 271 87. Pojęcie i ogólne zasady odpowiedzialności prawnej... 271 88. Rodzaje odpowiedzialności prawnej... 273 I. Odpowiedzialność karna... 273 II. Odpowiedzialność cywilna... 275 III. Odpowiedzialność służbowa... 278 IV. Odpowiedzialność parlamentarna... 279 V. Odpowiedzialność konstytucyjna... 280 Rozdział XVII. Sprawiedliwość. Rządy prawa... 283 89. Idea sprawiedliwości i jej interpretacje... 283 90. Idea sprawiedliwości w procesie stanowienia i stosowania prawa... 288 91. Idea sprawiedliwości społecznej... 290 92. Równość w prawie i wobec prawa... 292 93. Idea rządów prawa... 294 94. Demokratyczne państwo prawne... 298 95. Gwarancje państwa prawnego... 301 Indeks rzeczowy... 303
WYKAZ SKRÓTÓW 1. Źródła prawa KC... Kodeks cywilny KK... Kodeks karny Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm. i ze sprost.) KP... Kodeks pracy KPA... Kodeks postępowania administracyjnego KPC... Kodeks postępowania cywilnego KPK... Kodeks postępowania karnego KRO... Kodeks rodzinny i opiekuńczy KSH... Kodeks spółek handlowych TWE... Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (wersja skonsolidowana Dz.Urz. UE C 321E/2006, s. 1) 2. Publikatory i czasopisma Biul. SN... Biuletyn Sądu Najwyższego Dz.U.... Dziennik Ustaw Dz.Urz. UE... Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej KPP... Kwartalnik Prawa Prywatnego MoPod... Monitor Podatkowy M.P.... Monitor Polski ONSA... Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego OTK... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Seria A OSNAP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna i Pracy OSNC... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNCP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Pracy OSNKW... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna OSPiKA... Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych PiP... Państwo i Prawo PiZS... Prawo i Zabezpieczenie Społeczne Pr. Gosp.... Prawo Gospodarcze Rej.... Rejent
XII Wykaz skrótów RPEiS... Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SI... Studia Iuridica SP-E... Studia Prawno-Ekonomiczne ZNUJ... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 3. Inne skróty ang.... angielski (-a, -e) art.... artykuł (-y) cz.... część ETPC... Europejski Trybunał Praw Człowieka fr.... francuski (-a, -e) gr.... grecki (-a, -e) GUS... Główny Urząd Statystyczny itp.... i tym podobne łac.... łaciński (-a, -e) m.in.... między innymi n.... następny (-a, -e) NATO... Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (ang. North Atlantic Treaty Organization) NBP... Narodowy Bank Polski NIK... Najwyższa Izba Kontroli np.... na przykład Nr... numer NSA... Naczelny Sąd Administracyjny OECD... Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. Organization for Economic Co-operation and Development) ONZ... Organizacja Narodów Zjednoczonych pkt... punkt p.n.e.... przed naszą erą por.... porównaj post.... postanowienie poz.... pozycja ppkt... podpunkt pt.... pod tytułem red.... redakcja red. nauk.... redakcja naukowa rozdz.... rozdział RM... Rada Ministrów s.... strona SA... sąd apelacyjny SN... Sąd Najwyższy SN (7)... Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów tekst jedn.... tekst jednolity TK... Trybunał Konstytucyjny tj.... to jest tzn.... to znaczy
Wykaz skrótów XIII tzw.... tak zwany (-a, -e) UE... Unia Europejska USA... Stany Zjednoczone ust.... ustęp w.... wiek (-i) w zw.... w związku z.... zeszyt ze sprost.... ze sprostowaniem ze zm.... ze zmianami zob.... zobacz
WYKAZ PODSTAWOWEJ LITERATURY A. Bator, W. Gromski, A. Kozak, S. Kaźmierczyk, Z. Pulka, Wprowadzenie do nauk prawych. Leksykon tematyczny, wyd. 3, Warszawa 2010 I. Bogucka, Funkcje prawa. Analiza pojęcia, Kraków 2000 B. Brożek, J. Stelmach, Metody prawnicze. Logika Analiza Argumentacja Hermeneutyka, wyd. II, Kraków 2006 T. Chauvin, Prawa stają się prawem: demokratyczne procedury w służbie wartości, [w:] Prawa stają się prawem. Status jednostki a tendencje rozwojowe prawa, red. M. Wyrzykowski, Warszawa 2006 T. Chauvin, Sprawiedliwość: między celowością a bezpieczeństwem prawnym. Ewolucja poglądów Gustawa Radbrucha, SI 1999, Nr XXXVII R. Dworkin, Biorąc prawa poważnie, Warszawa 1998 L. L. Fuller, Moralność prawa, Warszawa 1978 T. Gizbert-Studnicki, Język prawny a język prawniczy, ZNUJ 1972, z. 55 T. Gizbert-Studnicki, Zasady i reguły prawa, PiP 1988, z. 3 W. Gromski, Autonomia i instrumentalny charakter prawa, Wrocław 2000 H. L. A. Hart, Pojęcie prawa, Warszawa 1998 H. Izdebski, Fundamenty współczesnych państw, Warszawa 2007 J. Jabłońska-Bonca, O prawie, prawdzie i przekonywaniu, Koszalin 1999 J. Jabłońska-Bonca, Wstęp do nauk prawnych, Poznań 1994 A. Jamróz, Wprowadzenie do prawoznawstwa, Warszawa 2008 W. Lamentowicz, Państwo współczesne, Warszawa 1996 L. Leszczyński, Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa, Kraków 2001 D. Lyons, Etyka i rządy prawa, Warszawa 2000 M. Matczak, Summa iniuria. O błędzie formalizmu w stosowaniu prawa, Warszawa 2007 L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, wyd. 4., Warszawa 2003 L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, wyd. XII, Toruń 2009 L. Morawski, Zasady wykładni prawa, Toruń 2006 J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1999 K. Pałecki, Prawoznawstwo zarys wykładu. Prawo w porządku społecznym, Warszawa 2003 C. Perelman, Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984 T. Pietrzykowski, Wsteczne działanie prawa i jego zakaz, Zakamycze 2004
XVI Wykaz podstawowej literatury J. Raz, Autorytet prawa. Eseje o prawie i moralności, Warszawa 2000 W. Sadurski, Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, Warszawa 1988 M. Safjan, Wyzwania dla państwa prawa, Warszawa 2007 R. Sarkowicz, J. Stelmach, Teoria prawa, Kraków 1996 W. Staśkiewicz, Demokratyczne państwo prawne w Polsce lat dziewięćdziesiątych: eufunkcjonalność teorii i dysfunkcjonalność praktyki, [w:] Prawo i ład społeczny. Księga jubileuszowa dedykowana Profesor Annie Turskiej, Warszawa 2000 T. Stawecki, O praktycznym zastosowaniu hermeneutyki w wykładni prawa, [w:] Teoria i praktyka wykładni prawa, red. P. Winczorek, Warszawa 2005 T. Stawecki, Precedens jako zadanie dla nauk prawnych, [w:] Precedens w polskim systemie prawa, red. A. Śledzińska-Simon, M. Wyrzykowski, Warszawa 2010 J. Stelmach, Kodeks argumentacyjny dla prawników, Kraków 2003 J. Stelmach, Współczesna filozofia interpretacji prawniczej, Kraków 1995 J. Stelmach, R. Sarkowicz, Filozofia prawa XIX i XX w., Kraków 1999 M. Szyszkowska, Teorie prawa natury XX wieku w Polsce, Warszawa 1982 Teoria i praktyka wykładni prawa, red. P. Winczorek, Warszawa 2005 Z. Tobor, Teoretyczne problemy legalności, Katowice 1998 R. A. Tokarczyk, Współczesne kultury prawne, Warszawa 2008 P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008 P. Winczorek, Nauka o państwie, wyd. 4, Warszawa 2011 P. Winczorek, Polska pod rządami Konstytucji z 1997 roku, Warszawa 2006 S. Wronkowska, M. Zieliński, Komentarz do zasad techniki prawodawczej z dnia 20 czerwca 2002 r., Warszawa 2004 S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, wyd. III, Poznań 2007 S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Warszawa 1997 J. Wróblewski, Rozumienie prawa i jego wykładnia, Wrocław Warszawa 1990 J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988 Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Instrumentalizacja prawa, red. A. Kozak, Wrocław 2000 M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, wyd. 5, Warszawa 2010 Z. Ziembiński, Desuetudo, PiP 1994, z. 11 Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980 M. Zirk-Sadowski, Wprowadzenie do filozofii prawa, Kraków 2000
PRZEDMOWA W przypadku podręcznika, który jest wydawany i używany przez studentów od dwudziestu lat, zamieszczanie rozbudowanej przedmowy wydaje się zbyteczne. Podkreślmy jedynie, że obecne siódme wydanie stanowi poprawioną wersję wydania piątego z 2009 r. Minimalnie zmieniliśmy strukturę podręcznika, zachowując jednak podział na trzy części: pierwszą poświęconą naukom prawnym, drugą omawiającą prawo pojmowane jako system norm oraz trzecią prezentującą podstawowe zagadnienia funkcjonowania prawa. Poprawiliśmy także drobne błędy i niejasności, które dostrzegliśmy w tekście poprzedniego wydania. Zmieniony w ten sposób tekst oddajemy naszym studentom z niezmienną nadzieją, że podręcznik będzie im dobrze służył jako źródło rozumienia prawa i praktyki prawniczej. Tatiana Chauvin Tomasz Stawecki Piotr Winczorek
CZĘŚĆ I PRAWO JAKO PRZEDMIOT NAUK PRAWNYCH