Bazyli Czyżewski * Aldona Mrówczyńska-Kamińska ** Przepływy międzygałęziowe i podział rent w sektorze rolno-żywnościowym w Polsce w latach 1995 2005 Wprowadzenie Pieniężny model przepływów międzygałęziowych (input-output) poprzez analizę powiązań między dostawcami i odbiorcami ilustruje sposób funkcjonowania gospodarki, jej wewnętrzne powiązania i zależności oraz efekty procesów reprodukcji [Czyżewski 2008, s. 5 6; Leontief 1936, s. 105 125; Leontief 1949, s. 211 225]. Model ten jest użytecznym narzędziem analizy funkcjonowania gospodarki [Tomaszewicz 1994]. Opierając się na założeniach teorii równowagi ogólnej, można za pomocą tego modelu przeprowadzić analizę tworzenia i podziału efektów ekonomicznych wytworzonych przez rolnictwo, związków rolnictwa z otoczeniem oraz oddziaływania procesów globalnych na rolnictwo poprzez eksport i import [Czyżewski 2001; Czyżewski 2008, s. 5 6]. Jeżeli dysponujemy pełną i dostatecznie szczegółową (zdezagregowaną) tablicą przepływów międzygałęziowych w ujęciu wartościowym, możemy określić przepływy materialne między poszczególnymi sferami sektora rolno-żywnościowego (gospodarki żywnościowej 1 ), które pozwalają ustalić udział poszczególnych gałęzi w produkcji surowców rolnych [Woś 1979, s. 123; Woś, Zegar 1983, s. 179]. W produkcji tej uczestniczą wszystkie działy i gałęzie gospodarki narodowej w różnych proporcjach. Proporcje te pozwalają określić wielkość napływu i wypływu środków pomiędzy sferami gospodarki żywnościowej, tzn. wartość efektów i nakładów danej gałęzi produkcji. Na tej postawie można także ocenić strukturę przepływów oraz zmiany ich wielkości w czasie. Jeśli wartości nakładów i efektów * Dr Bazyli Czyżewski Katedra Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej (KMiGŻ), Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu; e-mail: b.czyzewski@ue.poznan.pl ** Dr Aldona Mrówczyńska-Kamińska Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej w Agrobiznesie, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu; aldonam@up.poznan.pl 1 Pojęcia te są stosowane dalej wymiennie; ich znaczenie rozwinięto w tabeli 1.
204 Bazyli Czyżewski, Aldona Mrówczyńska-Kamińska danego działu zostaną urealnione za pomocą odpowiednich deflatorów, możliwa jest analiza zmian produktywności realnej. Wyższa produktywność realna działu, wynikająca np. z innowacji technicznych lub organizacyjnych, powinna przynosić dodatkowe i proporcjonalne korzyści właścicielom zasobów produkcyjnych w tej gałęzi, a niższa produktywność straty rezydualne. Jeśli tak się nie dzieje, powstaje asymetryczny podział nadwyżki produktywności między poszczególnymi działami gospodarki narodowej. Symetria oznaczałby w tym przypadku podział efektów rozwoju gospodarczego między podmioty gospodarki narodowej adekwatny do ich wkładu we wzrost produktywności, przy czym stan ten powinien być osiągnięty co najmniej w ramach jednego cyklu koniunkturalnego. Celem artykułu jest identyfikacja zmian struktury zaopatrzenia materiałowego rolnictwa i popytu pośredniego i finalnego na produkty rolne oraz ocena efektywności alokacji rynkowej w sektorze rolno-żywnościowym w warunkach integracji z Unią Europejską. Tak dwie zarysowane warstwy artykułu służą kompleksowej ocenie przepływów produktów i związanych z nimi rent czynników produkcji. Autorzy wykazują, że rozwój struktur gospodarki żywnościowej, wynikający z tabeli przepływów międzygałęziowych, niekoniecznie ma swoje odzwierciedlenie w podziale rent ekonomicznych. Przyjęto założenie, że stanem optymalnej alokacji jest podział rent ekonomicznych pokrywający się z podziałem uprawnień własnościowych do zasobów w długim okresie (np. 10 lat), a odchylenia od tego stanu są skutkiem oddziaływania czynników nominalnych 2. Sformułowano cztery cele szczegółowe prowadzonej analizy: 11 przedstawienie udziału (materiałowego) poszczególnych gałęzi gospodarki narodowej w produkcji surowców rolnych, 11 przedstawienie udziału produktów rolnych w zaspokojeniu popytu pośredniego i finalnego, 11 przedstawienie podziału rent ekonomicznych między rolnictwo a pozostałe sfery gospodarki żywnościowej w warunkach poprawy oraz pogorszenia koniunktury gospodarczej, 11 oszacowanie salda rent ekonomicznych rolnictwa przejętych przez jego otoczenie jako miary stopnia zawodności rynku w tym sektorze, Autorzy stawiają tezę, że zmiany struktur zaopatrzenia i zbytu w otoczeniu rolnictwa spowodowane akcesją do UE oraz wdrożeniem zasad Wspólnej Polityki Rolnej korygują zawodności mechanizmu rynkowego w sektorze rolno-żywnościowym i tym samym są zasadne z punktu widzenia efektywności alokacyjnej, a nie tylko ze względów społecznych, środowiskowych czy politycznych. Niemniej ich korekcyjne oddziaływanie jest niewystarczające, ponieważ podział rent ekonomicznych jest nadal asymetryczny względem struktury uprawnień własnościowych do zasobów w rolnictwie w długim okresie, przez co zawodności rynku deprecjonują rolnictwo w relacji do innych sfer gospodarki żywnościowej. W artykule dowodzi się występowania tzw. drenażu nadwyżki z rolnictwa przez mechanizm rynkowy w długim okresie i szacuje jego skalę oraz kierunki. 2 Za czynniki nominalne uznaje się zmiany relacji cenowych niemające pokrycia w wahaniach realnej produktywności zasobów w gospodarce.
Przepływy międzygałęziowe i podział rent w sektorze rolno-żywnościowym 205 Tabela 1 Sfery gospodarki żywnościowej według Polskiej Klasyfikacji Wyrobów i Usług (PKWiU) oraz tabeli przepływów międzygałęziowych Sfery produkcjne Sfera I Sfery produkcjne według PKWiU Przemysł paliwowo-energetyczny (10, 11, 12, 13, 14, 23, 40), przemysł metalurgiczny (27, 28), przemysł elektromaszynowy (31), przemysł środków transportu (29, 34, 35), przemysł chemiczny (24), przemysł materiałów budowlanych (20, 26), pozostałe przemysły (17, 18, 19, 21, 22, 25, 30, 32, 33, 36, 37), usługi (55, 65, 66, 67, 70, 71, 72, 73, 74, 80, 85, 90, 91, 92, 93), handel (50, 51, 52), budownictwo (45), transport i łączność (60, 61, 62, 63, 64), leśnictwo (02), pozostałe gałęzie (05, 41) Sfera II Rolnictwo i łowiectwo (01) Sfera III Przemysł spożywczy i tytoniowy (15, 16) Sfera IV Państwo Zagranica Sfera popytu pierwotnego (według tabeli przepływów międzygałęziowych) Rynek pracy najemnej Spożycie, nakłady brutto na środki trwałe, przyrost rzeczowych środków obrotowych oraz aktywów o wyjątkowej wartości a Sfery wspomagające gospodarkę żywnościową (według tabeli przepływów międzygałęziowych) Podatki od produktów, podatki od produkcji, dotacje Eksport (fob) b, import (cif) c Koszty związane z zatrudnieniem a W dalszej analizie przyjęto założenie, że inwestycje w środki trwałe pochodzenia rolniczego są realizowane wyłącznie przez sferę II. b Fob free on board (to a named port of shipment) dostarczone na statek (w oznaczonym porcie załadunku). Sprzedający ma obowiązek dostarczyć towar na wskazany przez kupującego statek. Sprzedający ponosi koszty dostarczenia towaru do portu załadunku, koszty załadunku towaru na statek oraz ryzyko uszkodzenia lub utraty towaru do momentu przekroczenia przez towar burty statku. Do jego obowiązków należy też odprawa celna wywozowa oraz koszty z tym związane. Kupujący zaś zawiera umowę o przewóz morzem, informuje sprzedającego o porcie załadunku, nazwie statku i wymaganym terminie dostawy. c Cif cost, insurance and freight (to a named port of destination) koszt, ubezpieczenie i fracht (do oznaczonego portu przeznaczenia). Sprzedający oprócz kosztów dostawy i frachtu ponosi również koszty ubezpieczenia i jest zobowiązany do przekazania kupującemu dowodu zawarcia umowy ubezpieczenia. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Poczta, Mrówczyńska-Kamińska 2004, s. 24] oraz tabel przepływów międzygałęziowych. Podstawowym źródłem danych empirycznych były bilanse przepływów międzygałęziowych oraz rachunki podaży i wykorzystania wyrobów i usług za lata 1995, 2000 i 2005 3. Analiza obejmuje wszystkie sfery gospodarki żywnościowej, w szczególności według tradycyjnego podziału: przemysł wytwarzający środki produkcji i usługi dla rolnictwa oraz przemysłu spożywczego (sfera I), rolnictwo (sfera II), przemysł spożywczy (sfera III). Do analizy rent ekonomicznych wyod- 3 Bilanse przepływów międzygałęziowych w Polsce przygotowywane i publikowane są przez GUS co 5 lat. Dane za 2005 r. są to ostatnie możliwe do uzyskania informacje o przepływach międzygałęziowych w Polsce w chwili redagowania tego artykułu.
206 Bazyli Czyżewski, Aldona Mrówczyńska-Kamińska rębniono sferę IV, tj. popyt pierwotny na produkty rolno-żywnościowe, oraz tzw. sfery wspomagające gospodarkę żywnościową. Analiza struktury zaopatrzenia materiałowego produkcji rolnej oraz popytu na produkty rolnictwa została przeprowadzona z wykorzystaniem statystyki przepływów międzygałęziowych oraz związanej z nią analizy nakładów i wyników (input- -output analysis) [Mrówczyńska-Kamińska 2010, s. 10]. Z kolei analizę podziału rent ekonomicznych w dziale rolnictwo wykonano za pomocą tzw. rachunku nadwyżki produktywności całkowitej (global productivity surplus accounts). 1. Struktura zaopatrzenia materiałowego rolnictwa W tabeli 2 została przedstawiona wielkość i struktura zaopatrzenia materiałowego polskiego rolnictwa w latach 1995, 2000 i 2005 na podstawie bilansów przepływów międzygałęziowych. Rolnictwo jest jedną ze sfer gospodarki żywnościowej 4. W zaopatrzeniu materiałowym (surowcowym) produkcji rolnej istotną pozycję stanowi samozaopatrzenie, natomiast pozostała część zużycia pośredniego trafia do rolnictwa ze sfery I i III. Udział samozaopatrzenia w sferze II gospodarki żywnościowej w 2005 r. wyniósł aż 38,6% 5. Wprawdzie od 1995 r. nastąpił spadek tego udział o około 11 pkt. proc., ale w dalszym ciągu samo rolnictwo jest ważnym dostarczycielem środków produkcji dla rolnictwa. Jeżeli chodzi o napływ środków produkcji z przemysłu spożywczego, to w badanym okresie nastąpił wzrost tego udziału z około 12,0% w latach 1995 i 2000 do około 17,0% w 2005 r. Związane jest to przede wszystkim ze zwiększonym napływem do rolnictwa produktów z przemysłu paszowo-utylizacyjnego. Dostawy mieszanek pasz treściowych to strumień dość specyficzny; w istocie rzeczy mamy tutaj do czynienia z produktami rolnymi po przerobie przemysłowym. Największe znaczenie wśród produktów płynących ze sfery III do rolnictwa mają właśnie pasze. W roku 2005 produkcja sprzedana gotowych pasz dla zwierząt wyniosła 5,6 mld zł [GUS 2006]. Rozwój gospodarczy przyczynia się do wzrostu znaczenia sektorów zaopatrujących rolnictwo w środki produkcji i usługi [Poczta, Mrówczyńska-Kamińska 2003a, s. 45; 2003b, s. 121 128; 2004, s. 55; Mrówczyńska-Kamińska 2009, s. 219 232, Woś 1979, s. 123, Mrówczyńska-Kamińska 2010, s. 459 477]. Od roku 1995 4 Podstawowa praca z zakresu teorii gospodarki żywnościowej (w krajach wysoko rozwiniętych sektora nazywanego agrobiznesem), jej struktury wewnętrznej i powiązań z gospodarka narodową to książka Daviesa i Goldberga [1967]. Według autorów książki gospodarka żywnościowa jako dział gospodarki narodowej składa się z trzech głównych agregatów (zespołów) ekonomicznych uwzględnionych w niniejszej analizie. Sfera I to przemysły wytwarzające środki produkcji i usługi dla rolnictwa i przemysłu spożywczego, sfera II rolnictwo, sfera III przemysł spożywczy. 5 W krajach wysoko rozwiniętych, np. w Niemczech udział obrotów wewnętrznych w rolnictwie kształtuje się na niskim poziomie około 6,0% [Mrówczyńska-Kamińska 2009 s. 219 232; Mrówczyńska-Kamińska 2010b, s. 459 477].
Przepływy międzygałęziowe i podział rent w sektorze rolno-żywnościowym 207 Tabela 2 Wielkość i struktura zaopatrzenia materiałowego rolnictwa w Polsce w latach 1995, 2000, 2005 (bazowe ceny bieżące) Wyszczególnienie 1995 2000 2005 mln zł % mln zł % mln zł % Ze sfery I 9 672 37,6 16 814 45,6 18 792 44,6 Przemysł paliwowo-energetyczny 2 828 11,0 3 084 8,4 3 073 7,3 Przemysł metalurgiczny 605 2,3 463 1,3 667 1,6 Przemysł elektromaszynowy 83 0,3 199 0,5 236 0,6 Przemysł środków transportu 972 3,8 1 244 3,4 1 808 4,3 Przemysł chemiczny 2 094 8,1 2 506 6,8 3 799 9,0 Przemysł mat. budowlanych 572 2,2 294 0,8 395 0,9 Pozostałe przemysły 553 2,1 142 0,4 140 0,3 Usługi 905 3,5 1 215 3,3 2 082 4,9 Handel 396 1,5 6 927 18,8 5 592 13,3 Budownictwo 212 0,8 153 0,4 206 0,5 Transport i łączność 372 1,4 529 1,4 722 1,7 Leśnictwo 59 0,2 10 0,0 3 0,0 Pozostałe gałęzie 23 0,1 49 0,1 70 0,2 Ze sfery II 12 789 49,7 15 638 42,4 16 257 38,6 Ze sfery III 3 273 12,7 4 437 12,0 7 045 16,7 Razem 25 735 100,0 36 889 100,0 42 094 100,0 Źródło: Obliczenia własne na podstawie GUS [1999, 2004, 2009]. zwiększył się udział sfery I w zaopatrzeniu materiałowym rolnictwa. W roku 2000 i 2005 około 45,0% (17,0 19,0 mld zł) wszystkich środków, jakie wpłynęły do rolnictwa pochodziło z przemysłów wytwarzających środki produkcji i usługi dla rolnictwa; było to o około 8 pkt. proc. więcej niż w 1995 r. (tab. 2). Znaczenie sfery I w zaopatrzeniu rolnictwa powinno rosnąć, ponieważ są to gałęzie zaopatrujące proces wytwarzania żywności w nowoczesne środki produkcji i podnoszące społeczną wydajność pracy [Grabowski 1997, s. 19 28]. Wśród najważniejszych gałęzi, które zaopatrywały rolnictwo w środki produkcji i usługi przeznaczone do produkcji podstawowej, należy wymienić handel, przemysł paliwowo-energetyczny, przemysł chemiczny oraz usługi i przemysł środków transportu, z których łącznie wpłynęło do rolnictwa w 2005 r. 87,0% wszystkich środków, jakie napłynęły ze sfery I. Największe znaczenie w ramach sfery I, w zaopatrzeniu materia-
208 Bazyli Czyżewski, Aldona Mrówczyńska-Kamińska łowym rolnictwa w zakresie produkcji podstawowej w latach 2000 i 2005 zajmowały produkty handlu (w 2005 r. około 13,0% wszystkich napływów do rolnictwa 5,5 mld zł) 6. Chodzi tutaj głównie o produkty handlu hurtowego płodami rolnymi, żywymi zwierzętami, żywnością, napojami i tytoniem oraz handlu detalicznego żywnością, napojami i wyrobami tytoniowymi. Z kolei udział przemysłu paliwowo-energetycznego 7 w zaopatrzeniu rolnictwa zmniejszył się z 11,0% w 1995 r. do około 8% w latach 2000 i 2005. Przy obecnym poziomie techniki stosowanej w rolnictwie miernikiem określającym stopień rozwoju tego sektora jest zużycie energii elektrycznej i paliw płynnych. Są to główne źródła energii, znajdujące zastosowanie niemal we wszystkich procesach produkcyjnych. Wśród licznych strumieni środków obrotowych płynących z zewnątrz do rolnictwa należy wymienić także produkty przemysłu chemicznego (głównie nawozy). Udział tego przemysłu w napływie środków produkcji do rolnictwa w badanych latach zwiększył się i w 2005 r. wyniósł 9,0% (około 4,0 mld zł), co wskazuje, że przemysł chemiczny zajmuję rosnącą pozycję w zaopatrzeniu materiałowym rolnictwa. Kolejnym istotnym przepływem do rolnictwa są różnego rodzaju usługi. W roku 2005 około 5,0% wszystkich napływów do rolnictwa stanowiły usługi (w latach 1995 i 2000 było to około 3,5 %). Główna rola przypada usługom weterynaryjnym, związanym z pośrednictwem finansowym, ubezpieczeniami i prowadzeniem działalności gospodarczej. W roku 2005, w porównaniu z połową lat 90., wzrosło znaczenie środków pochodzących z przemysłu środków transportu. W roku 2005 środki transportu stanowiły około 4,3 % (1,8 mld zł) napływów do rolnictwa (w latach 1995 i 2000 średnio 3,5%). W bilansach przepływów międzygałęziowych przedstawione jest również zaopatrzenie materiałowe rolnictwa pochodzące z importu. W tabeli 3 została przedstawiona wielkość zaopatrzenia materiałowego rolnictwa pochodzącego z importu w latch 2000 i 2005 [GUS 2004, 2009] 8. W roku 2005 produkty pochodzące z importu stanowiły około 8,0% zużycia pośredniego w produkcji rolnej (3,4 mld zł). Na najwyższym poziomie w zaopatrzeniu rolnictwa pozostawał udział importu w ramach produktów przemysłu chemicznego (w 2005 r. 39,4% produktów, które napłynęły z tego działu gospodarki do rolnictwa, pochodziło z importu). Podobna sytuacja istniała w przypadku produktów przemysłu elektromaszynowego (32,0% całego napływu z tego działu do rolnictwa pochodziło z importu). Również wysoki i wzrastający udział (w 2000 r. 25,0%, a w 2005 r. około 29,0%) miały środki transportu pochodzące z importu. Najwyższy wzrost udziału importu w ramach zużycia pośredniego w rolnictwie odnotowano w przy- 6 W roku 1995 wykazany w tabeli udział handlu w zaopatrzeniu materiałowym rolnictwa był znikomy (około 1,5%), ponieważ w bilansie przepływów międzygałęziowych w gospodarce narodowej Polski za 1995 r. nie wykazano pozycji handel hurtowy i komisowy; dane dotyczące wielkości handlu hurtowego płodami rolnymi, żywymi zwierzętami, żywnością, napojami i tytoniem wykazano jako obrót wewnętrzny w rolnictwie. 7 Zużycie produktów i usług przemysłu paliwowo-energetycznego obejmuje zużycie węgla i innych paliw stałych, energii elektrycznej oraz paliw płynnych. 8 W bilansie przepływów międzygałęziowych za 1995 r. nie wyodrębniono tabeli zawierającej zaopatrzenie materiałowe pochodzące z importu.
Przepływy międzygałęziowe i podział rent w sektorze rolno-żywnościowym 209 padku produktów z działu pozostałe przemysły (w 2000 r. produkty pochodzące z importu stanowiły 7,7% całości zaopatrzenia pochodzącego z tego działu, natomiast w 2005 r. już 18,6%). Związane jest to przede wszystkim z większym napływem z importu produktów przemysłu papierniczego: masy celulozowej i papieru oraz wyrobów z papieru, a także wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych. Jeżeli chodzi o import produktów zaliczanych do sfery II i III agrobiznesu, to ich udział w ogólnej wartości zużycia pośredniego w rolnictwie pochodzącego z tych sfer kształtował się w badanych latach na poziomie około 5,0%. Tabela 3 Zaopatrzenie materiałowe rolnictwa w Polsce pochodzące z importu w latach 2000 i 2005 Wyszczególnienie mln zł 2000 r. 2005 r. % całości zaopatrzenia pochodzącego z określonej gałęzi mln zł % całości zaopatrzenia pochodzącego z określonej gałęzi Ze sfery I 1 479 8,8 2 299 12,2 Przemysł paliwowo-energetyczny 34 1,1 70 2,3 Przemysł metalurgiczny 49 10,6 46 6,9 Przemysł elektromaszynowy 69 34,7 76 32,2 Przemysł środków transportu 311 25,0 520 28,8 Przemysł chemiczny 923 36,8 1 497 39,4 Przemysł mat. budowlanych 12 4,1 20 5,1 Pozostałe przemysły 11 7,7 26 18,6 Usługi 55 4,5 30 1,4 Handel # # Budownictwo # # Transport i łączność 16 3,0 15 2,1 Leśnictwo # # Pozostałe gałęzie # # Ze sfery II 655 4,2 785 4,8 Ze sfery III 202 4,6 366 5,2 Razem 2 336 6,3 3 449 8,2 Źródło: Obliczenia własne na podstawie GUS [2004, 2009]. Na podstawie tych danych można obliczyć wskaźnik importochłonności produkcji rolnej (wartość produktów zużytych bezpośrednio przez rolnictwo, a po-
210 Bazyli Czyżewski, Aldona Mrówczyńska-Kamińska chodzących z importu, odniesiona do produkcji globalnej tego sektora). W latach 2000 i 2005 wskaźnik ten ukształtował się na poziomie 0,04 9. Niski wskaźnik importochłonności wskazuje na niewielkie znaczenie importu materiałów i surowców w produkcji rolnej w Polsce. Pomimo wzrostu wartości importu materiałów i surowców dla rolnictwa w badanym okresie o 48,0%, pozostawanie wskaźnika importochłonności na tym samym poziomie wskazuje na ograniczoną skalę wykorzystywania środków produkcji i usług pochodzących z importu. Oznaczać to może również ograniczony napływ postępu technicznego do gospodarstw rolnych. Napływ materiałów z sfery I, II i III gospodarki żywnościowej do rolnictwa stanowi łącznie zużycie pośrednie w tym sektorze. W roku 2005 zużycie pośrednie łącznie z saldem podatków od produktów i dotacji do produktów wyniosło 44,3 mld zł (dla porównania w 2000 r. 38,1 mld zł, natomiast w 1995 r. 25,7 mld zł). Pozwoliło to na wytworzenie w 2005 r. produkcji globalnej rolnictwa w wysokości 80,7 mld zł. Wartość dodana brutto wyniosła w 2005 r. 36,3 mld zł i była w cenach bieżących prawie o 100% wyższa niż w 1995 r. (tab. 4). Tabela 4 Produkcja globalna, zużycie pośrednie i wartość dodana brutto w rolnictwie w Polsce w 1995, 2000 i 2005 r. (bazowe ceny bieżące, mln zł) Zużycie pośrednie Wyszczególnienie 1995 2000 2005 z przemysłów produkujących środki produkcji i usługi dla rolnictwa i przemysłu spożywczego (sfera I) a 9 672 16 814 18 792 z rolnictwa (sfera II) b 12 789 15 638 16 257 z przemysłu spożywczego (sfera III) Razem zużycie pośrednie w rolnictwie Podatki od produktów minus dotacje do produktów Razem zużycie pośrednie w cenach nabywcy c 3 273 4 437 7 045 d = (a + b + c) 24 273 36 889 42 094 e 1 462 1 238 2 230 f = d + e 25 735 38 127 44 324 Produkcja globalna g 44 199 57 723 80 655 Wartość dodana brutto h = g f 18 464 19 595 36 331 Źródło: Obliczenia własne na podstawie GUS [1999, 2004, 2009]. 9 Podany tutaj wskaźnik importochłonności obejmuje tylko zaopatrzenie surowcowo-materiałowe, nie uwzględnia importu trwałych środków produkcji.
Przepływy międzygałęziowe i podział rent w sektorze rolno-żywnościowym 211 Na podstawie tych danych można określić efektywność poszczególnych rodzajów nakładów oraz efektywność ekonomiczną rolnictwa. Tę pierwszą można określić m.in. za pomocą współczynników produktochłonności (materiałochłonności), majątkochłonności, inwestochłonności [Czyżewski, Grzelak 2009, s. 46]. Najczęściej stosowany jest współczynnik bezpośredniej materiałochłonności, zwany technicznym współczynnikiem produkcji. Oblicza się go jako stosunek dóbr zużytych bezpośrednio przez badaną gałąź do wartości wytworzonej produkcji globalnej. Natomiast efektywność makroekonomiczna rozumiana jest jako udział wartości dodanej brutto w produkcji globalnej lub jako relacja popytu końcowego na produkty rolne do wartości strumieni zasilających rolnictwo. Pod koniec badanego okresu w rolnictwie polskim odnotowano zmniejszenie współczynnika bezpośredniej produktochłonności z 0,66 w 2000 r. do 0,55 w 2005 r. W roku 1995 wskaźnik ten kształtował się na podobnym poziomie jak w 2005 r. 0,58. W związku z tym w latach 1995 2000 odnotowano spadek o 8 pkt. proc. udziału wartości dodanej brutto w produkcji globalnej rolnictwa, natomiast w latach 2000 2005 zaobserwowano wzrost tego udziału o 11 pkt. proc. (z 34,0% w 2000 r. do 45,0% w 2005 r.). Z kolei relacja popytu końcowego na produkty rolne do wartości strumieni zasilających rolnictwo (czyli do zużycia pośredniego) wyniosła w 1995 r. 0,73, w 2000 r. zmniejszyła się do 0,51, a w 2005 r. osiągnęła poziom 0,83. Zmiany tych wskaźników świadczą o poprawie efektywności produkcji rolnej i polepszeniu pozycji rolnictwa w mechanizmie przepływów międzygałęziowych (mniejszy transfer wypracowanych w rolnictwie efektów do pozarolniczego otoczenia oraz bardziej racjonalne wykorzystanie nakładów z innych sektorów). Co prawda powyższe wskaźniki są skorelowane z cyklem koniunkturalnym w rolnictwie (stąd ich pogorszenie w latach 1995 2000), ale w kolejnej fazie ożywienia osiągają jeszcze wyższe wartości niż w poprzedniej, co wskazuje na rosnący trend. 2. Tworzenie i rozdysponowanie produkcji rolnej Rolnictwo oprócz zaopatrzenia surowcowego gospodarki (zaspokajania popytu pośredniego), zaspokaja także popyt końcowy. Popyt konsumentów i eksporterów, czyli popyt końcowy, jest najważniejszą zmienną, która określa rozwój gospodarki żywnościowej. Żaden dział gospodarki nie może rozwijać się, jeżeli nie ma popytu na dobra i usługi, jakie on wytwarza. Również system gospodarki żywnościowej, jeżeli napotyka barierę popytu, traci swój dynamizm. Z kolei popyt na żywność zależy od koniunktury gospodarczej. Tak więc związek pomiędzy popytem na żywność a rozwojem gospodarki żywnościowej jest bardzo silny i bezpośredni [Woś 1998, s. 177]. W badanym okresie ogólna wartość podaży produktów rolnictwa w Polsce w cenach bieżących wzrosła z 47,6 mld zł w 1995 r. do 63,5 mld zł w 2000 r. i 87,9 mld zł w 2005 r. (tab. 5). W tworzeniu tej podaży największy udział (91,0 92,8%) miała produkcja rolnicza.
212 Bazyli Czyżewski, Aldona Mrówczyńska-Kamińska Tworzenie Tabela 5 Tworzenie i rozdysponowanie podaży produktów rolnictwa w Polsce w latach 1995, 2000 i 2005 roku (bazowe ceny bieżące) Wyszczególnienie 1995 2000 2005 mln zł % mln zł % mln zł % Produkcja rolnicza 44 199 92,8 57 723 91,0 80 655 91,8 Import 3 433 7,2 5 730 9,0 7 207 8,2 Podaż produktów rolniczych 47 632 100,0 63 453 100,0 87 863 100,0 Rozdysponowanie podaży Popyt pośredni Popyt końcowy Przemysł spożywczy i tytoniowy 17 808 37,4 25 248 39,8 32 425 36,9 Rolnictwo 12 789 26,8 15 638 24,6 16 257 18,5 Inne gałęzie 3 970 8,3 3 018 4,8 2 487 2,8 Razem popyt pośredni 34 567 72,6 43 904 69,2 51 169 58,2 Spożycie 10 150 21,3 18 854 29,7 33 461 38,1 Eksport 1 652 3,5 1 839 2,9 4 467 5,1 Przyrost rzeczowych środków obrotowych Nakłady brutto na środki trwałe 1 281 2,7 1 173 1,8 1 454 1,7 18 0,0 28 0,0 219 0,2 Razem popyt końcowy 13 065 27,4 19 549 30,8 36 693 41,8 Źródło: Obliczenia własne na podstawie [GUS 1999, 2004, 2009]. Większa część ogólnej podaży produktów rolniczych została przeznaczona na zaspokojenie popytu pośredniego (popytu na surowce i materiały) w rolnictwie i innych sektorach gospodarki. Udział podaży przeznaczonej na zużycie pośrednie w rolnictwie, przemyśle spożywczym i w innych gałęziach gospodarki narodowej w 1995 r. wynosił 72,6%, w 2000 r. zmniejszył się do 69,2%, a w 2005 r. do 58,2%. Spadek tego udziału był spowodowany przede wszystkim zmniejszeniem obrotów wewnętrznych w rolnictwie (z 26,8% w 1995 r. do 18,5% w 2005 r.). Surowce rolne były przeznaczone głównie dla przemysłu spożywczego. W roku 2005 do sfery III gospodarki żywnościowej (przemysł spożywczy i tytoniowy) wpłynęły z rolnictwa surowce o wartości 32,4 mld zł (37,0% ogólnej podaży). Potwierdza to surowcowy charakter produkcji rolnej. Rolnictwo uczestniczy również w zaspokajaniu popytu końcowego. W roku 2005 41,8% ogólnej podaży produktów rolnych (o ponad 14 pkt. proc. więcej niż w 1995 r.) przeznaczono na zaspokojenie popytu końcowego. Większość tej puli, 33,5 mld zł (91,0% całej puli przeznaczonej na zaspokojenie popytu końcowego) została przekazana na spożycie w gospodarstwach domowych. Na eksport przeznaczone zostały produkty rolnicze o wartości 4,5 mld zł (12,2%). W ramach akumulacji przyrost rzeczowych środków obrotowych pochodzenia rolniczego w 2005 r. był ujemny i wyniósł 1,4 mld zł, natomiast nakłady brutto na środki trwałe pocho-
Przepływy międzygałęziowe i podział rent w sektorze rolno-żywnościowym 213 dzące z rolnictwa były znikone i wyniosły 219 mln zł. Zwiększenie udziału rolnictwa w zaspokajaniu popytu końcowego wskazuje, że coraz więcej produktów rolnych trafia bezpośrednio na stół konsumenta niejako wprost z gospodarstwa rolnego. Są to przede wszystkim owoce, warzywa, ziemniaki, jaja i niektóre inne produkty o mniejszym znaczeniu. Powiązanie rolnictwa z zagranicą, obok perspektywy importochłonności sektora, można analizować także poprzez pryzmat zmian udziału eksportu produktów rolnych w łącznym bądź końcowym popycie na produkty rolne. W badanym okresie odnotowano w Polsce wzrost udziału eksportu zarówno w łącznym popycie na produkty rolne (z 3,5% w 1995 r., do 5,1% w 2005 r.) jak i w popycie końcowym na produkty rolne (z 9,0% w 2000 r. do 12,2% w 2005 r.). Świadczy to o wzrastającym znaczeniu rynków zagranicznych dla rozwoju sektora rolno-żywnościowego w Polsce, wzmocnionych w wyniku integracji Polski z UE [Czyżewski, Kułyk 2010, s. 196 201]. Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że bilanse przepływów międzygałęziowych pozwalają dokonać wszechstronnej oceny relacji pomiędzy sferami gospodarki żywnościowej oraz ustalić udział poszczególnych gałęzi gospodarki narodowej w tworzeniu i absorbowaniu produkcji rolniczej. Badając struktury zaopatrzenia materiałowego polskiego rolnictwa w latach 1995, 2000 i 2005 można zauważyć, że pomimo spadku udziału samozaopatrzenia w rolnictwie w Polsce w dalszym ciągu to właśnie samo rolnictwo jest głównym dostarczycielem środków produkcji dla rolnictwa. Typowo surowcowy charakter polskiego rolnictwa potwierdza analiza rozdysponowania podaży produktów rolnych. Pozytywnym symptomem rozwoju nowoczesnej struktury gospodarki żywnościowej w Polsce jest wzrastający udział w zużyciu pośrednim w rolnictwie sfery pierwszej (przemysłów zaopatrujących rolnictwo w środki produkcji i usługi) oraz sfery trzeciej (głównie przemysłu paszowego). Gałęzie te są ważne dla rozwoju nowoczesnej gospodarki żywnościowej, ponieważ zaopatrują wytwórczość żywności w nowoczesne środki produkcji i podnoszą wydajność pracy. Jednak w dalszym ciągu znaczenie tej sfery w zaopatrzeniu materiałowym rolnictwa jest niskie w porównaniu z krajami wysoko rozwiniętymi i musi minąć kilka albo nawet kilkanaście lat, aby nastąpiły zauważalne zmiany w tym zakresie. Przykładem zaawansowanej, nowoczesnej gospodarki żywnościowej może być niemiecki sektor rolny [Mrówczyńska-Kamińska 2010a, s. 7 22; Mrówczyńska-Kamińska 2010b, s. 459 477], gdzie najważniejszą rolę w zaopatrzeniu rolnictwa odgrywa sfera I, w ramach której dominujące znaczenie ma sektor usług (głównie usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, wynajmem maszyn i urządzeń oraz usługi związane z obrotem nieruchomościami). Istotną rolę w dopływach do niemieckiego rolnictwa odgrywają także produkty przemysłu paszowego. Natomiast obrót wewnętrzny w rolnictwie jest ograniczony. W Niemczech jest znacznie wyższy niż w Polsce udział importu w tworzeniu produkcji rolnictwa. Większą konkurencyjność zewnętrzną niemieckiego rolnictwa potwierdza duży udział eksportu w łącznej wartości produkcji rolnej przeznaczonej na zaspokojenie popytu krańcowego.
214 Bazyli Czyżewski, Aldona Mrówczyńska-Kamińska W Niemczech występuje niewątpliwie nowoczesna struktura gospodarki żywnościowej, przez co porównanie to uwidacznia pożądany kierunek przemian w sektorze rolnym w Polsce. Oznacza to, że w Polsce w zaopatrzeniu materiałowym sektora rolnego musi wzrosnąć przede wszystkim rola sfery pierwszej, w tym głównie sektora usługowego. Wzrosnąć powinna także rola eksportu i importu w tworzeniu i rozdysponowaniu podaży produktów rolnictwa, dzięki czemu procesy globalne będą miały większy wpływ na rozwój sektora rolnego w Polsce. Wprawdzie w polskim rolnictwie przemiany przebiegają w pożądanym kierunku, zmienia się wewnętrzna struktura zaopatrzenia materiałowego i powiązanie rolnictwa z całą gospodarką, ale zmiany te są dość powolne, a ich efekty nie mają adekwatnego odzwierciedlenia w dochodach gospodarstw rolnych. Głównym warunkiem dalszego postępu w tym zakresie jest przede wszystkim wzrost gospodarczy i zapewnienie udziału rolnictwa w jego efektach, proporcjonalnego do wzrostu produktywności tego sektora. Drugim ważnym czynnikiem jest integracja gospodarcza Polski z Unią Europejską i skuteczne wykorzystanie mechanizmów Wspólnej Polityki Rolnej (WPR). Integracja i objęcie polskiego sektora rolnego instrumentami WPR stwarza szanse na przyspieszenie pożądanych przemian strukturalnych w polskim rolnictwie. Aby jednak proces tych przemian i dalszy rozwój rolnictwa przebiegał bez zakłóceń, konieczne jest ukierunkowanie polityki rolnej na podnoszenie efektywności mechanizmu rynkowego w tym sektorze. W przeciwnym razie korzyści restrukturyzacji mogą zostać przejęte przez bliższe i dalsze otoczenie sektora rolnego. Aby ocenić skalę redystrybucji nadwyżki ekonomicznej wytwarzanej przez rolnictwo, przeprowadzono dalej analizę podziału rent ekonomicznych w gospodarce żywnościowej. 3. Tworzenie, podział i pomiar rent ekonomicznych 10 Nadwyżka ekonomiczna jest klasyfikowana z punktu widzenia podmiotu, który ją otrzymuje. Stąd jednostkowa nadwyżka konsumenta stanowi dodatnią różnicę między ceną, którą nabywca gotów był zapłacić za produkt, a niższa ceną, po której transakcja kupna została w rzeczywistości zrealizowana. Natomiast jednostkowa nadwyżka producenta jest dodatnią różnicą między ceną, za którą dostawca w rzeczywistości sprzedał produkt końcowy, a niższą ceną, za którą gotów był to zrobić. Nadwyżka ekonomiczna dotyczy zatem zagregowanego na określonym poziomie popytu lub podaży (w tym sensie, że jest sumą określonych nadwyżek konsumenta lub producenta). Jeśli występuje nadwyżka producenta, to dzieli się ona na renty ekonomiczne różnych czynników zaangażowanych w proces produkcji. Renty te są definiowane jako dodatkowe wypłaty ponad dochód 10 Ta część artykułu nawiązuje do wcześniejszej publikacji B. Czyżewskiego [2010a].
Przepływy międzygałęziowe i podział rent w sektorze rolno-żywnościowym 215 transferowy konieczny do skłonienia czynników wytwórczych do świadczenia usług w danym zastosowaniu [Begg, Fischer, Dornbusch 1993 s. 316; Czyżewski 2010a, s. 316]. Podział rent wcale nie musi być proporcjonalny do wkładu w ich tworzenie. W sektorze rolno-żywnościowym może więc występować sytuacja, w której z nadwyżki producenta nie zostanie wypłacona żadna renta, ani czynnikowi ziemi, ani czynnikowi pracy (mamy na myśli pracę własną rolnika), a całość nadwyżki przypadnie czynnikowi kapitału. W długim okresie zarówno nadwyżki producenta, jak i nadwyżki konsumenta oraz związane z nimi renty ekonomiczne teoretycznie zanikają. Mechanizm ten działa następująco: w pierwszym etapie następuje wzrost produktywności określonych czynników wytwórczych w sensie realnym, którego przyczyną mogą być np. innowacje techniczne lub organizacyjne. Wyższa produktywność, rozumiana jako relacja realnych efektów do nakładów, w krótkim okresie generuje nadwyżkę ekonomiczną producenta i renty określonych czynników. W drugim etapie jednak rozpoczyna się proces przechwytywania rent poprzez mechanizm rynkowy, polegający na wyrównywaniu się realnych kosztów krańcowych na nowym, niższym poziomie, m.in. w wyniku rozprzestrzeniania się bardziej wydajnej technologii. Renty więc z czasem zanikają poprzez dążenie do efektywności alokacyjnej. Niemniej w określonych sytuacjach mogą się utrzymywać przez długi czas i być internalizowane przez właściciela zasobów. Tak dzieje się, jeżeli występują zawodności rynku w postaci nieelastycznej podaży rzadkiego czynnika lub samoistnej (beznakładowej) produktywności zasobu. Powyższy mechanizm może być jednak zakłócony poprzez zawodności rynku już w pierwszym etapie, jeśli renty z tytułu wyższej produktywności nie otrzymuje właściciel zasobów. Za taki podział nadwyżki produktywności odpowiadają czynniki nominalne (cenowe), np. tzw. proces rozwierania się nożyc cen w sektorze rolnym. Zmiana nominalna rozumiana jest w tym przypadku jako wzrost lub spadek ceny, który nie ma uzasadnienia ani w realnej produktywności, ani w preferencjach popytowych, ale wynika z nieprzewidzianych wahań zagregowanego popytu (tzw. szoku popytowego). W tej sytuacji przedsiębiorcy, obecnie już w skali globalnej, błędnie interpretują zmiany ogólnego poziomu cen jako zmiany względnych cen i reagują zmianami produkcji, np. spadkiem zamówień [Snowdown, Vane, Wynarczyk 1998, s. 203, 207]. W warunkach sztywnego popytu na żywność takie działania przedsiębiorstw przemysłu spożywczego pozwalają na przechwytywanie rent ekonomicznych z rolnictwa w okresie dekoniunktury poprzez zaniżanie cen surowców rolnych w relacji do rzeczywistego popytu konsumentów. Prowadzi to do zaburzenia informacyjnych funkcji cen i formułowania systematycznie błędnych oczekiwań w kolejnych okresach. Powstaje jednak pytanie, czy w przypadku najsilniejszych ekonomicznie podmiotów działających na skalę globalną ta błędna interpretacja nie jest celowa. Motywem może być chęć realizacji rent monopolowych. W każdym przypadku jednak należy uznać, że to zawodności rynku w postaci niekompletnych i niedoskonałych informacji oraz
216 Bazyli Czyżewski, Aldona Mrówczyńska-Kamińska występowania monopoli 11 prowadzą do spadku efektywności alokacyjnej, co w szczególnym stopniu dotyczy sektora rolnego. Reasumując, jeśli w stosunku do okresu bazowego odnotowuje się realny wzrost produktywności całkowitej, a właściciele zasobów nie otrzymują per saldo korzyści, tj. dochodów z tego tytułu, znaczy to, że są one transferowane do innych podmiotów. Jest to jednocześnie definicja zawodności rynku przyjęta na potrzeby tego artykułu, przyjmując opisane niżej założenia. W praktyce albo odbiorcy kupują produkty końcowe taniej niż w okresie bazowym (renta konsumenta), albo dostawcy otrzymują nadwyżkowe wynagrodzenie ponad to, które skłaniało ich do świadczenia usług w okresie bazowym, czyli zgodnie z definicją rentę producenta. Powyższe rozumowanie jest poprawne pod warunkiem przyjęcia założenia, że w okresie bazowym system rynkowy znajdował się w krótkookresowej równowadze, tzn. zapewniał efektywność alokacyjną na poziomie mikroekonomicznym. Zważywszy na cykliczność aktywności ekonomicznej można w uproszczeniu przyjąć, że najbliższy tej definicji jest wybrany punkt równowagi krótkookresowej przypadający na fazę ożywienia jako tę fazę, którą cechują relatywnie najmniejsze rozbieżności między podażą a popytem, wysoki stopień wykorzystania mocy produkcyjnych i racjonalne oczekiwania podmiotów gospodarczych (niezakłócone przez czynniki nominalne, w tym spekulację). Założenie, że w okresie bazowym system rynkowy znajdował się w krótkookresowej równowadze, jest jednak mało realne. Dlatego proponuje się przyjąć, iż alokacja w początkowym okresie jest prawie optymalna. Wówczas renty z tytułu wyższej produktywności stanowią przyrosty istniejących rent ekonomicznych, natomiast ewentualne zmiany cen mają charakter nominalny. Natomiast nie należy analizować podziału nadwyżki uzyskanej ze wzrostu produktywności w kategoriach rent ekonomicznych, jeśliby przyjąć, że każdy układ cenowy jest stacjonarnym optimum systemu rynkowego. W takim przypadku jednak renty w ogóle by nie istniały, a dostosowania cen do procesów realnych zachodziłyby natychmiast, co jest jeszcze mniej realne niż określenie alokacji rynkowej jako prawie optymalna. 4. Metoda analizy podziału rent ekonomicznych w sektorze rolnym Stosując powyższe założenia do analizy sektora rolnego, od razu widać pewne anomalie mechanizmu rynkowego. Jak bowiem ocenić sytuację, w której w sektorze rolnym wzrasta realna produktywność, a sektor ten nie realizuje w ogóle korzyści ekonomicznych z tego wzrostu, tj. krótkookresowych rent? Oznacza to z jednej strony, że nominalne zmiany w zakresie produktów finalnych wliczanych 11 W tym miejscu trudno rozstrzygnąć, czy zjawiska te są wynikiem zawodności rynku, czy niedoskonałości regulacji państwowych. Zdaniem autorów całkowita deregulacja tych obszarów nie tylko nie rozwiązałaby problemu, ale nawet by go pogłębiła. Warto zauważyć, że w wielu sytuacjach regulacje pojawiają się dopiero w odpowiedzi na narastający monopol firm globalnych, a nie odwrotnie (np. sprzeciw wobec fuzji firm Microsoftu). Inna sprawa, że nie przynoszą one zazwyczaj oczekiwanych rezultatów.
Przepływy międzygałęziowe i podział rent w sektorze rolno-żywnościowym 217 do PKB nie pokrywają się co do dynamiki ze zmianami realnymi w zakresie produkcji rolniczej. Sektor rolny odstaje od reszty gospodarki w sensie absorpcji efektów wzrostu gospodarczego. Pytanie, jak realne zmiany PKB mają się do zmian nominalnych i jaka jest relacja realnej dynamiki PKB do realnej dynamiki produkcji sektora rolnego? Nawet jeśli realny wzrost produktywności w gospodarkce jako całości jest wyższy od wzrostu produktywności w sektorze rolnym, przejmowanie nadwyżki rolnictwa przez inne sektory świadczy o zawodności rynku w tym dziale, podczas gdy w skali całej gospodarki mechanizm rynkowy może być efektywny. W warunkach optimum paretowskiego krańcowa wydajność we wszystkich zastosowaniach powinna być równa, a jeśli tak nie jest, to można przypuszczać, że jedne sektory podnoszą swoją wydajność kosztem drugich. W naszej analizie podziału rent dotyczącej polskiego rolnictwa zastosowano tzw. metodę nadwyżki produktywności całkowitej (global productivity surplus accounts) (zob. Gburczyk [1990, s. 19 37], Woś [1984, s. 122 125; 2004, s. 138 140], Czyżewski [2005, s. 127]). Produktywność całkowita obejmuje zarówno aspekt techniczny (ilościowy), jaj i alokacyjny (cenowy) oraz efekty skali. Do przeprowadzenia analizy niezbędne są zbilansowane rachunki produkcji (lub wyników). Metoda nadwyżki produktywności była często stosowana w latach 80. XX w. przez agencje rządowe w krajach wysoko rozwiniętych (np. we Francji i USA) do analizy sektorów i podsektorów [Solow 1957; CERC 1973, s. 17, 43 i nast., 1986, s. 149 150]. Obecnie stosuje ją np. francuska agencja rządowa CERC [Conseil de l Emploi, des Revenus et de la Cohésion Sociale) [CERC 1995, s. 15 17]. Autorzy podjęli próbę zintegrowania opisywanej metody z bilansem przepływów międzygałęziowych w gospodarce narodowej, co zwiększa jej walory operacyjne w stosunku do wcześniejszych analiz i pozwala ją zastosować do badań makroekonomicznych. Określono arbitralnie lata, które kończyły fazy ożywienia i stagnacji cyklu koniunkturalnego w Polsce po 1990 r. W przybliżeniu, biorąc pod uwagę dostępność niezbędnych bilansów przepływów międzygałęziowych, były to lata 1995, 2000 i 2005. Następnie obliczono nadwyżki produktywności sektora rolnego między punktem stagnacyjnym (2000) a punktem ożywienia (1995) oraz między kolejnym punktem ożywienia (2005) a punktem stagnacyjnym (2000). Założono przy tym, że wyjściowy punkt ożywienia cechuje się prawie optymalną alokacją, która ulega pogorszeniu w sensie przyrostu sumy rent ekonomicznych oraz ich niewłaściwym, z punktu widzenia efektywności paretowskiej, podziałem w punkcie stagnacyjnym. Analogicznie między punktem stagnacyjnym a kolejnym punktem ożywienia powinna nastąpić poprawa efektywności alokacji rent ekonomicznych. 5. Analiza podziału rent ekonomicznych w sektorze rolnym w warunkach pogorszenia koniunktury Tabela 6 zawiera szczegółowy rachunek nadwyżki ekonomicznej wytworzonej w rolnictwie polskim w latach 1995 i 2000, a tabela 7 taki sam rachunek w latach 2000 i 2005.
218 Bazyli Czyżewski, Aldona Mrówczyńska-Kamińska Z punktu widzenia celu analizy najważniejsza jest ostatnia kolumna (8) w tych tabelach: Renty podzielone/straty rezydualne, która przedstawia strukturę podziału rent ekonomicznych wygenerowanych w wyniku zmian produktywności realnej rolnictwa (i łowiectwa) oraz zmian cen (zmiennych nominalnych). Zarówno renty, jak i straty dotyczą poszczególnych działów według PKWiU wymienionych w kolumnie 1, przy czym wielkości dodatnie przedstawiają renty, a ujemne straty. Zgodnie z założeniami stosowanej metody suma rent i strat równa się nadwyżce produktywności (S = A), ale suma samych rent jest od niej wyższa [Gburczyk 1990, s. 19 37]: n m / / / / S = PDQ - R DF oraz A = ^F+ DFhDR+ ^Q+ DQh^- DP h, i i i i = 1 i = 1 i = 1 i = 1 gdzie: S nadwyżka produktywności, A suma rent i strat, P cena produktu w okresie bazowym, R cena nakładu w okresie bazowym, DQ zmiana wolumenu produkcji (w jednostkach fizycznych), DF zmiana wolumenu nakładów (w jednostkach fizycznych), n liczba rodzajów sprzedawanych produktów (efektów), m liczba rodzajów kupowanych czynników produkcji (nakładów). Stąd należy wnioskować, że niektóre działy realizują renty kosztem strat innych działów, w wyniku oddziaływania zmiennych nominalnych, tj. zmian cen. Zjawisko takie jest dowodem na występowanie zawodności mechanizmu rynkowego 12. W świetle założenia prawie optymalnej alokacji suma rent realizowanych przez dany dział powinna być równa uzyskanej przezeń nadwyżce produktywności realnej. Przyjmuje się, że źródłem zaburzeń w tym przypadku są zmienne nominalne (cenowe). W rachunku analizowane są dwa rodzaje zmiennych cenowych: deflatory sektorowe, tj. indeksy cen produktów sprzedawanych i kupowanych przez dany dział, które odpowiadają za zjawisko rozwierania się nożyc cenowych, oraz deflatory na poziomie gospodarki narodowej tj. deflator PKB obrazujący zmianę siły nabywczej złotego. Wybrano wskaźnik cen PKB, aby pokazać zmianę siły nabywczej złotówki wydatkowanej na finalne cele konsumpcyjne oraz inwestycyjne. Deflatory sektorowe pozwoliły na oszacowanie tzw. indeksu wolumenu (kol. 3), pokazującego zmiany realnej wielkości danej kategorii efektów lub nakładów. Tak więc kolumny 2 i 5 w tabelach 6 i 7 przedstawiają wielkość nominalną efektów lub nakładów działu rolnictwo i łowiectwo w bieżących cenach bazowych w analizowanych latach. Kolumna 4 pokazuje realną wartość produktów działu w danym roku m n 12 Zgodnie z przyjętą definicją, że zawodnością rynku jest niewypłacanie właścicielom zasobów rent ekonomicznych w warunkach wzrostu produktywności realnej tych zasobów i transferowanie wspomnianych rent do innych podmiotów, przy założeniu, iż alokacja jest prawie optymalna, a stacjonarna równowaga nie istnieje.
Przepływy międzygałęziowe i podział rent w sektorze rolno-żywnościowym 219 Tabela 6 Rachunek nadwyżki produktywności całkowitej dla działu rolnictwo i łowiectwo wg PKWiU (01) w latach 1995 i 2000 przejście do fazy spadkowej cyklu koniunkturalnego (dane z bilansu przepływów, ceny bazowe, w tys. zł) EFEKTY (przychody ze sprzedaży działu 01 do poniższych działów i sektorów) 1995 r. Indeks wolumenu 1995 = 100 2000 r. w cenach z 1995 r. 2000 Deflator 1995= 100 2000 r. w zł z 1995 r. Renty podzielone (+)/ Straty rezydualne (1) (2) (3) (4) = (1) # (3) (5) (6) (7) = (5) : (6) (8) = [(7) (4) # (1) Produkty rolnictwa i łowiectwa (01) 12 789 302 0,93 11 536 294 15 638 217 1,73 9 037 957 2 498 338 - * Artykuły spożywcze i napoje (15) 17 123 286 1,02 17 515 677 24 805 735 1,73 14 336 235 3 179 442. Usługi w zakresie handlu hurtowego i komisowego (51) Usługi w zakresie handlu detalicznego (52) Usługi hotelarskie i gastronomiczne (55) Usługi wspomagające transport; usługi turystyczne (63) Usługi związane z nieruchomościami (70) 803 048 0,47 380 912 539 448 1,73 311 769 69 143. 2 073 242 0,35 717 309 1 015 854 1,73 587 103 130 206. 56 498 3,00 169 246 239 686 1,73 138 524 30 721. 741 30,10 22 306 31 590 1,73 18 257 4 049. 4 549 8,03 36 516 51 714 1,73 29 888 6 628. Pozostałe efekty pośrednie 1 715 859 0,65 1 116 698 1 581 470 1,73 913 995 202 703. Spożycie ogółem 10 150 9740 1,31 13 313 370 18 854 419 1,73 10 896 730 2 416 640. Nakłady brutto na środki trwałe 18 440 ** # 20 006 28 333 1,73 16 375 3 632 - Przyrost rzeczowych środków obrotowych oraz aktywów o wyjątkowej wartości 1 281 423 ** # 828 027 1 172 654 1,73 677 724 150 303 - Eksport fob łącznie 1 651 958 1,06 1 749 123 1 838 943 1,73 1 062 799 686 323. Marże 5 222 0030 1,09 5 686 947 15 496 589 1,73 8 956 104 3 269 157. Podatki należne minus dotacje do produktów 562 1160 1,09 612 164 299 6360 1,73 173 172 438 993 -
220 Bazyli Czyżewski, Aldona Mrówczyńska-Kamińska cd. tab. 6 Efekty ogółem 53 416 559 1,09 58 461 878 79 248 980 1,73 45 801 183 12 660 695 Suma 53 416 559 > 52 048 541 79 248 980 6 247 358 Produkty rolnictwa i łowiectwa (01) Węgiel kamienny i brunatny; torf (10) NAKŁADY (na materiały z poniższych działów i pozostałe czynniki produkcji): 12 416 798 0,93 11 536 294 15 638 217 1,73 9 037 957 2 498 338-642 291 0,35 222 150 356 804 1,73 206 211 15 939 - Artykuły spożywcze i napoje (15) 3 059 244 0,96 2 927 940 4 437 473 1,73 2 564 595 363 345 - Drewno i wyroby z drewna (20) 310 441 0,18 56 563 76 088 1,73 43 974 12 588 - Masa włóknista, papier i wyroby z papieru (21) Koks, produkty rafinacji ropy naftowej (23) Chemikalia i wyroby chemiczne (24) Wyroby z pozostałych surowców niemetalicznych (26) 10 957 3,41 37 388 43 802 1,73 25 315 12 073-1 229 909 0,56 691 408 1 663 082 1,73 961 162 269 755. 1 957 205 0,90 1 758 547 2 505 769 1,73 1 448 185 310 362-224 092 0,65 146 672 217 560 1,73 125 737 20 935 - Wyroby metalowe gotowe (28) 506 513 0,66 336 378 433 462 1,73 250 515 85 863 - Maszyny i urządzenia (29) 799 851 1,06 844 683 1 160 736 1,73 670 836 173 847 - Maszyny i aparatura elektryczna (31) Pojazdy samochodowe, przyczepy i naczepy (34) 77 206 2,03 156 360 198 708 1,73 114 841 41 518-93 795 0,55 52 026 70 106 1,73 40 517 11 509 - Meble i wyroby pozostałe (36) 46 025 0,26 11 911 15 991 1,73 9 242 2 669 - Energia elektryczna, gaz, para wodna i gorąca woda (40) 728 378 0,87 636 673 1 060 350 1,73 612 819 23 854 - Roboty budowlane (45) 197 717 0,43 84 693 152 522 1,73 88 148 3 456. Usługi transportu lądowego i rurociągowego (60) 226 527 0,97 218 841 402 377 1,73 232 550 13 709.
Przepływy międzygałęziowe i podział rent w sektorze rolno-żywnościowym 221 Usługi pocztowe i telekomunikacyjne (64) Pozostałe nakłady pośrednie (głównie handel hurtowy) 114 118 0,54 61 800,1 87 059 1,73 50 315 11 485-1 632 055 3,33 5 428 236 8 369 728 1,73 4 837 204 591 032 - Koszty związane z zatrudnieniem 1 458 928 1,17 1 713 014 2 932 364 1,73 1 694 732 18 282- Nadwyżka operacyjna brutto 16 784 047 1,00 16 784 047 16 174 058 1,73 9 347 641 7 436 406. Import cif *** 3 433 254 0,93 3 181 230 5 730 113 1,73 3 311 664 130 434. Podatki naliczone od produkcji minus dotacje Podatki od producentów (tj. podatki od dochodów i majątku w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie) 1 461 883 0,95 1 385 558 1 237 398 1,73 715 142 670 415-746 200 1,02 758 518 1 147 400 1,73 663 129 95 389 - Dotacje dla rolnictwa łącznie 524 992 1,00 524 992 658 412 1,73 380 523 144 469. Dochody z marż 5 222 003 1,09 5 686 947 15 496 589 1,73 8 956 104 3 269 157. Podatki należne minus dotacje do produktów 562 116 1,09 612 164 299 636 1,73 173 172 438 993 - Nakłady ogółem 53 416 559 0,82 43 997 249 79 248 980 1,73 45 801 183 1 803 934 Suma 53 416 559 < 54 805 047 79 248 980 9 003 864 Nadwyżka produktywności 2000/1995 Pozostałe wydatki na rolnictwo bez KRUS i bez środków z UE na dany rok Wartość brutto środków trwałych ogółem 2 756 507 1 693 359 1,00 1 693 359,0 2 871 492 1,73 1 659 551 33 808. 110 030 979 0,61 67 190 635 109 073 800 1,73 63 038 150 4 152 485. Amortyzacja 3 720 706 1,00 3 720 706 1 963 287 1,73 1 134 6630 2 586 043 - * - Renta zrealizowana w sektorze rolnictwa i łowiectwa.. Renta przejęta przez otocznie sektora rolnictwa i łowiectwa (drenaż renty ekonomicznej). ** W cenach nabywcy. *** Pozycja import obejmuje łączny przepływ rent związanych z produktami rolnictwa i łowiectwa z Polski na rzecz zagranicy, w tym udział strat samego rolnictwa szacuje się na około 60%. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [GUS 1999, 2004, 2009], [GUS 1996, 1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006], [GUS 1999c, 2004c, 2009c], [GUS 2001, 2007], [GUS 2007], [GUS 1996a, 1997a, 1998a, 1999a, 2000a, 2001a, 2002a, 2003a, 2004a, 2005a, 2006a], [GUS 1996b, 1997b, 1998b, 1999b, 2000, 2001b, 2002b, 2003b, 2004b, 2005b, 2006b], [Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 1995,2000, 2005].