FOLIA POMERANAE UNIVERSITATIS TECHNOLOGIAE STETINENSIS Foli Pomer. Univ. Tehnol. Stetin. 212, Agri., Aliment., Pis., Zooteh. 293 (21), 13 26 Bet FELEDYN-SZEWCZYK PORÓWNANIE ZDOLNOŚCI KONKURENCYJNYCH W STOSUNKU DO CHWASTÓW ORAZ PLONÓW ZIARNA PSZENICY ORKISZ (TRITICUM AESTIVUM SSP. SPELTA) Z ODMIANAMI PSZENICY ZWYCZAJNEJ (TRITICUM AESTIVUM SSP. VULGARE) W EKOLOGICZNYM SYSTEMIE PRODUKCJI THE COMPARISON OF COMPETITIVENESS AGAINST WEEDS AND GRAIN YIELD OF SPELT WHEAT (TRITICUM AESTIVUM SSP. SPELTA) WITH COMMON WHEAT (TRITICUM AESTIVUM SSP. VULGARE) VARIETIES IN ORGANIC SYSTEM Zkłd Systemów i Ekonomiki Produkji Roślinnej, Instytut Uprwy NwoŜeni i Gleoznwstw Pństwowy Instytut Bdwzy, ul. Czrtoryskih 8, 24-1 Pułwy; e-mil: szewzyk@iung.pulwy.pl Astrt. The im of the study ws to ssess the ompetitive potentil ginst weeds nd grin yield of spelt whet (Tritium estivum ssp. spelt) s ompred to vrieties of ommon whet (Tritium estivum ssp. vulgre) under orgni frming onditions. The study ws onduted in the yers 25 27 t the Experimentl Sttion of IUNG PIB in Osiny (Lulin provine), on field used in orgni wy sine 1994. The vrieties of spelt whet: Shwenkorn (25 nd 27) nd R12 (26) nd vrieties of ommon whet: Kor, Mew, old vriety Ostk Kzimiersk were ultivted. Speies omposition, numer of weeds nd their dry mtter were ssessed in tillering nd dough stge. Biometri nlysis of whet plnts nd plnt nopy rhiteture were lso done. The smllest dry mtter of weeds in dough stge ws reorded in spelt whet Shwenkorn, old vriety of ommon whet Ostk Kzimiersk nd modern vriety Mew. High ompetitive potentil ginst weeds of spelt Shwenkorn nd Ostk Kzimiersk ws ssoited with the morphologil fetures suh s the iggest height, tillering, lef re nd lef re index (LAI). The smllest ility to ompete with weeds nd the higher level of weed infesttion ws noted in Kor nd spelt R12. Despite of the fvorle prmeters of growth nd development of spelt Shwenkorn nd Ostk Kzimiersk, ffeting their ompetitiveness ginst weeds, they hve smll yielding potentil. The verge grin yields of modern vrieties: Kor nd Mew were out 4 t h 1 in orgni system. Słow kluzowe: hwsty, konkurenyjność, odminy pszeniy, plon, pszeni orkisz, system ekologizny. Key words: ommon whet, ompetitiveness, orgni system, spelt whet, weeds, vrieties of whet, yield. WSTĘP W osttnih lth oserwuje się wzrost zinteresowni konsumentów pszenią orkisz ze względu n enne wlory Ŝywieniowe zirn i produktów z niego otrzymywnyh (Tyurski i śuk-gołszewsk 25, Ceglińsk i Ck-Pietrzk 29). Wykorzystnie zirn pszeniy orkisz, ook pszeniy zwyzjnej, któr jest głównym surowem hleowym, jest sposoem n zwiększenie róŝnorodnośi roślinnyh surowów Ŝywnośiowyh i wzogenie
14 B. Feledyn-Szewzyk diety o enne skłdniki (Wg i in. 22). Pszeni orkisz jest polen do uprwy w systemie ekologiznym, poniewŝ nie wymg intensywnego nwoŝeni i ohrony roślin (Sulewsk 24). UwŜ się, Ŝe dwne odminy pszeniy orkisz i pszeniy zwyzjnej hrkteryzowły się większą konkurenyjnośią w stosunku do hwstów ze względu n ehy morfologizne, tkie jk: duŝ wysokość, duŝe rozkrzewienie i powierzhni liśi, szykie tempo wzrostu pozątkowego, które wpływły n zgęszzenie łnu i zienienie powierzhni gley, ogrnizją wshody hwstów (Lemerle i in. 1996, Eisele i Köpke 1997). Ntomist współzesne odminy roślin zoŝowyh mją prwdopodonie mniejszą zdolność konkurowni z hwstmi, gdyŝ hodowl konentrowł się n poprwie indeksu plonowni, między innymi przez skrnie źdźł (Didon 22). Celem dń ył oen wpływu eh morfologiznyh orz temp wzrostu pszeniy orkisz n zdolnośi konkurenyjne w stosunku do hwstów w porównniu z odminą pszeniy zwyzjnej orz określenie rekji dnyh odmin n konkurenję z hwstmi występująymi w łnie n podstwie wielkośi plonu zirn. MATERIAŁ I METODY Bdni przeprowdzono w lth 25 27 w Stji Doświdzlnej IUNG PIB w Osinh (woj. luelskie), n polu uŝytkownym od 1994 roku zgodnie z zsdmi rolnitw ekologiznego. Doświdzenie zloklizowno n gleie płowej, o skłdzie grnulometryznym pisku glinistego monego, przehodząego w glinę lekką, zliznej do kompleksu Ŝytniego rdzo dorego. Powierzhni pol (5 h) podzielon jest n pięć 1-hektrowyh pól, n któryh relizowny jest płodozmin: ziemnik, pszeni jr z wsiewką konizyny z trwmi, konizyn z trwą (I rok), konizyn z trwą (II rok), pszeni ozim + międzyplon śierniskowy. Doświdzenie prowdzone jest w jednym powtórzeniu, polmi wszystkih roślin równoześnie. W polu pszeniy ozimej złoŝono dodtkowo doświdzenie z odminmi pszeniy, metodą długih psów. Uprwino pszenię orkisz (Tritium estivum ssp. spelt): w 25 i 27 roku dwną odminę Shwenkorn, w 26 roku testowno współzesny ród R12 orz odminy pszeniy zwyzjnej (Tritium estivum ssp. vulgre), róŝniąe się ehmi morfologiznymi: Kor, Mew (ostk) i dwn odmin Ostk Kzimiersk. Odmin pszeniy orkisz Shwenkorn hrkteryzuje się duŝym ulistnieniem, sztywną słomą, długimi, wąskimi, luźnymi nie wymłjąymi się kłosmi, rozpdjąymi się n zęśi. Współzesny ród pszeniy orkisz R12, pohodząy z Hodowli Roślin Strzele, ehuje się wymłlnymi kłoskmi i pod względem eh morfologiznyh jest rdziej zliŝony do odmin współzesnyh pszeniy zwyzjnej niŝ odmin Shwenkorn. Normy wysiewu pszeniy yły jednkowe dl wszystkih odmin: 5 mln ziren h 1, orkiszu wysiewno 25 kg h 1. Tylko w 25 roku Ostkę Kzimierską wysino w ilośi 2,5 mln ziren h 1 ze względu n młą ilość mteriłu siewnego. Ogrniznie zhwszzeni
Porównnie zdolnośi konkurenyjnyh... 15 poległo n oddziływniu 5-polowego zminowni orz mehniznym niszzeniu siewek hwstów z pomoą rony hwstownik. Bronownie wykonywno jeden rz jesienią orz rz lu 2-krotnie wiosną. Przeprowdzono jkośiowo-ilośiowe nlizy zhwszzeni w łnh dnyh odmin pszeniy w fzie krzewieni i dojrzłośi woskowej, oejmująe skłd gtunkowy, lizeność i powietrznie suhą msę hwstów. Oznzeni wykonywno n powierzhnih prónyh (,5 m 2 ) wyznzonyh z pomoą rmki, w ztereh powtórzenih dl kŝdej odminy. Bdni iometryzne roślin pszeniy orz rhitektury łnu, przeprowdzne w róŝnyh fzh rozwojowyh pszeniy, uwzględniły: rozkrzewienie roślin, wysokość, powierzhnię liśi, indeks pokryi liśiowego (LAI), średni kąt ustwieni liśi (MTA), osdę roślin orz suhą msę zęśi ndziemnyh pszeniy. Powierzhnię liśi mierzono z pomoą skner wrz z oprogrmowniem firmy Delt T-Sn, indeks LAI i kąt ustwieni liśi (MTA) ył określny z pomoą prtu LI-COR 2. Oznzono plon zirn dnyh odmin pszeniy ozimej. Dl porównni stopni zhwszzeni odmin pszeniy wykorzystno równieŝ współzynnik iomsy, wyznzony według wzoru (Ptriquin 1998): ioms rośliny uprwnej/ ioms hwstów + rośliny uprwnej x 1%. Do wylizeń przyjęto powietrznie suhą msę zęśi ndziemnyh pszeniy i hwstów, wyprodukowną n 1 m 2, oznzną w fzie krzewieni pszeniy i dojrzłośi woskowej. N podstwie prmetrów wzrostu i rozwoju poszzególnyh odmin pszeniy wyznzono nstępująe wskźniki (Didon 22): względne tempo wzrostu (RGR reltive growth rtes) według wzoru RGR = (1n W2 1n W1) / (T2 T1), w którym W1 i W2 oznzją plony ndziemnej zęśi iomsy oznzne w terminh poszzególnyh fz T1 i T2 orz rekję odmin n konkurenję (CR ompetitive response), stosują wzór CR = 1 (Zw / Z), w którym Zw i Z oznzją plon ndziemnej iomsy pszeniy, rosnąej z lu ez hwstów. Dl wyznzeni wskźnik CR utrzymywno poletk kontrolne ez hwstów (ręznie odhwszzne). Wyniki dń przedstwiono oddzielnie dl kŝdego roku ze względu n odmienny przeieg pogody w poszzególnyh lth, róŝne odminy pszeniy orkisz orz zróŝniowne normy wysiewu Ostki Kzimierskiej. Wrunki pogodowe w okresie jesienno-zimowym 24/25 nie sprzyjły doremu przezimowniu dnyh odmin pszeniy, które hrkteryzowły się mniejszą osdą roślin i gorzej konkurowły z hwstmi. Susz występują od okresu kłoszeni prwie do dojrzłośi woskowej powodowł, Ŝe hwsty wygrywły konkurenję o wodę i skłdniki pokrmowe, o mogło powodowć strty plonów pszeniy. W nlizownym 3-leiu wyjątkowo niekorzystne wrunki pogodowe wystąpiły w 26 roku. Opdy zerw i lip tego roku stnowiły tylko około 25% średnih z wielolei, przez o uzyskno rdzo młe
16 B. Feledyn-Szewzyk plony pszeniy orkisz orz dnyh odmin pszeniy zwyzjnej. Ntomist w 27 roku stosunkowo duŝe opdy w mju i zerwu orz korzystny ukłd tempertur sprzyjły wzrostowi orz doremu plonowniu pszeniy ozimej. Wyniki dń poddno nlizie wrinji, istotność róŝni oenino z pomoą testu Tukey n poziomie istotnośi α =,5. Zstosowno jednozynnikowy model nlizy wrinji dl ukłdu kompletnej rndomizji, w którym zynnikiem klsyfikująym ył odmin. Istotność róŝni między odminmi oznzono z pomoą liter lfetu, róŝnie sttystyznie nieistotne zznzono tymi smymi litermi. Olizeni wykonno z pomoą progrmu Sttgrphi Plus wersj 2.1. WYNIKI Zhwszzenie łnu Zoserwowno róŝnie w poziomie zhwszzeni odmin pszeniy zwyzjnej i orkisz w kolejnyh lth dń. Szzególnie duŝą lizę i msę hwstów stwierdzono w 25 roku, o yło spowodowne liznym występowniem mku polnego (Ppver rhoes), podzs gdy w 26 roku występowły głównie drone siewki komosy iłej (Chenopodium lum) (rys. 1 3, t. 1). 3 25 g m -2 2 15 1 Kor Mew Ostk Kzim. 5 25 26 27 Średni Men Rys.1. Suh ms hwstów (g m 2 ) w odminh pszeniy zwyzjnej i orkisz w fzie krzewieni Fig. 1. Weed dry mtter (g m 2 ) of ommon whet nd spelt whet vrieties in tillering stge *średnie oznzone tą smą literą w oręie lt nie róŝnią się istotnie według testu Tukey; mens mrked y the sme letter did not differ signifintly within the yer ording to Tukey s test.
Porównnie zdolnośi konkurenyjnyh... 17 35 3 Kor 25 Mew g m 2 2 15 Ostk Kzim. 1 5 25 26 27 Średni Men Rys. 2. Suh ms hwstów (g m 2 ) w odminh pszeniy zwyzjnej i orkisz uprwinyh w fzie dojrzłośi woskowej Fig. 2. Weed dry mtter (g m 2 ) of ommon whet nd spelt whet vrieties in dough stge *ojśnieni jk n rys. 1; see the fig. 1. 3 25 szt. m 2 plnts m 2 2 15 1 5 Kor Mew Ostk Kzim. 25 26 27 Średni Men fz krzewieni tillering stge 25 26 27 Średni Men fz dojrzłośi woskowej dough stge Rys. 3. Lizeność hwstów (szt. m 2 ) w odminh pszeniy zwyzjnej i orkisz Fig. 3. Numer of weeds (plnts m 2 ) in ommon whet nd spelt whet vrieties *ojśnieni jk n rys. 1; see the fig. 1. W fzie krzewieni pszeniy suh ms hwstów we wszystkih lth dń i odminh ył mł, poniŝej 3 g m 2 (rys. 1). W fzie dojrzłośi woskowej, któr jest końowym etpem konkurenji łnu pszeniy z hwstmi, njmniejsze zhwszzenie mierzone suhą msą hwstów stwierdzono w odminie pszeniy zwyzjnej Mew (średnio 23 g m 2 ) i orkiszu (średnio 33 g m 2 ) (rys. 2). We wszystkih lth dń duŝą lizę i msę hwstów pod konie sezonu wegetyjnego rejestrowno w odminie Kor (średnio 9 szt. m 2, 12 g m 2 ) (rys. 2). W 25 roku w łnie tej odminy oserwowno duŝe nsilenie Ppver rhoes, podzs gdy pszeni orkisz, odmin Shwenkorn skuteznie konkurowł z tym gtunkiem (t. 1, rys. 2, 3).
Tel 1. Skłd gtunkowy i lizeność hwstów w odminh pszeniy zwyzjnej i orkisz w fzie dojrzłośi woskowej (szt. m 2 ) Tle 1. Weed speies nd numer of weeds in ommon whet nd spelt whet vrieties in dough stge (plnts m 2 ) Lt dń i odminy pszeniy Yers of reserh nd whet vrieties 25 26 27 Lp. No Gtunki hwstów Weed speies Shwenkorn Kor Mew Ostk Kzimiersk R12 Kor Mew Ostk Kzimiersk Shwenkorn Kor Mew Ostk Kzimiersk 1 Viol rvensis 1, 16,5 13,5 8, 2,5,5 1, 1, 7, 7,5 3,5 5, 2 Polygonum onvolvulus 7, 6,5 7, 4, 14,5 36, 19,5 18,5 2,5 3, 5,5 4, 3 Chenopodium lum 3, 7,5 1, 11, 121, 64, 73,,5 3,5 4,5 4 Cpsell urspstoris 7,5 9, 5,5 25,,5 1,,5,5 5 Glium prine 1,5 2, 2, 1, 3,5 4, 1,5 6 Ppver rhoes 2,5 1, 5,5 27,5,5,5 1,5 7 Mtriri inodor 1,,5 2,,5 1,,5 8 Stellri medi 1,5,5 4,5 5,5 6, 11, 9 Lpsn ommunis,5 1,5 2,5 8,5 4,5 1 Myosotis rvensis 2, 4, 2,,5,5 5, 1,,5,5 11 Melndrium lum 1,5,5,5,5 12 Vii hirsut 1,,5,5,5 13 Cirsium rvense 1,5 1,,5,5 14 Trifolium rvense,5,5,5,5 15 Erigeron ndensis,5,5,5 16 Myosurus minimus,5 17 Medigo stiv,5,5 18 Polygonum viulre,5,5 1, 19 Lyopsis rvensis,5 2 Lmium mplexiule,5 21 Consolid reglis,5 22 Gnphlium uliginosum,5 23 Euphori heliosopi,5 24 Centure ynus,5 25 Anthemis rvensis,5 1, 26 Trxum offiinle 1,,5 27 Gernium molle 1,5,5 28 Veroni sp. 2,5 1 Lmium purpureum,5 19 Thlspi rvense,5 34 Seneio vulgris,5 Dwuliśienne Diotyledonous 36,5 52,5 43, 7,5 128,5 165,5 88,5 94,5 35,5 35, 21, 32,5 35 Aper spi-venti 6,5 12, 8,5 9,,5 4,5,5 1, 36 Agropyron repens 1,5,5 2,5 1,5 2,5 38 Lolium perenne,5,5 39 Ehinohlo rus- -glli,5 1, 37 Po nnu,5 Jednoliśienne Monootyledonous 6,5 13,5 9, 9, 3, 2, 2,5, 5, 1,5 1, 1, 4 Equisetum rvense 1, 2,,5,5 RAZEM TOTAL 44, 66, 52, 81,5 131,5 167,5 91,5 94,5 4,5 36,5 22,5 33,5 Liz gtunków Numer of speies 13,5 12,5 11,5 1,5 8 14 12 7 19 15 13 12
Porównnie zdolnośi konkurenyjnyh... 19 We współzesnym rodzie pszeniy orkisz R12 w 26 roku, w wrunkh młej presji hwstów, stwierdzono zliŝone zhwszzenie, jk w odminie Kor (rys. 2, 3). W dwnej odminie pszeniy zwyzjnej Oste Kzimierskiej tylko w 25 roku duŝ lizeność i ms hwstów występowł w iągu łego sezonu wegetyjnego, o wynikło z młej normy wysiewu tej odminy i niskiej osdy roślin w łnie. W kolejnyh lth dń, przy optymlnej osdzie roślin, jej konkurenyjność w stosunku do hwstów ył duŝ, o wyrŝło się njmniejszą msą hwstów przed ziorem (rys. 2). Skłd gtunkowy flory segetlnej ył njogtszy w pszeniy orkisz odminie Shwenkorn (t. 1). We wszystkih testownyh odminh pszeniy przewŝły hwsty dwuliśienne, które stnowiły od 8 do 1% łego ziorowisk hwstów. Gtunkmi dominująym w fzie dojrzłośi woskowej w 25 roku yły: Ppver rhoes, Viol rvensis, Cpsell urs-pstoris, Polygonum onvolvuls. W 26 roku w ziorowiskh hwstów, niezleŝnie od odminy, występowły głównie siewki Chenopodium lum, w 27 roku lizniej wystąpiły: Viol rvenis i Stelri medi. Cehy morfologizne i prmetry łnu Bdne odminy róŝniły się ehmi morfologiznymi orz strukturą łnu, o wpływło n ih zdolnośi konkurenyjne w stosunku do hwstów. Njlepszymi prmetrmi, zwiększjąymi konkurenyjność łnu, ehowł się odmin orkiszu Shwenkorn orz dwn odmin pszeniy zwyzjnej Ostk Kzimiersk, które hrkteryzowły się njwiększą wysokośią, rozkrzewieniem, powierzhnią liśi, w konsekwenji tego wrtośią indeksu LAI (t. 2). Lizne ehy sprzyjjąe konkurenji z hwstmi wykzywł tkŝe odmin pszeniy zwyzjnej Mew, któr jest odminą ośistą, o duŝej krzewistośi, osdzie roślin i msie zęśi ndziemnyh pszeniy, zwłszz w pozątkowyh fzh wzrostu. U odminy tej, podonie jk u Ostki Kzimierskiej, stwierdzono njrdziej poziome (plnofilne) ustwienie liśi w stosunku do powierzhni gley, sprzyjjąe większemu jej zieniniu, o dził ogrnizjąo n rozwój hwstów. Wysoki poziom zhwszzeni w Oste Kzimierskiej w 25 roku, mimo eh morfologiznyh sprzyjjąyh konkurowniu z hwstmi, mógł yć spowodowny młą osdą roślin, ędąą wynikiem rzdszego siewu. Wykonnie siewu w odpowiedniej ilośi w 26 i 27 roku skutkowło znznym zmniejszeniem zhwszzeni. Njmniej eh poŝądnyh, z punktu widzeni konkurenyjnośi z hwstmi, stwierdzono u Kory, któr ył odminą o młym rozkrzewieniu, wysokośi i wrtośih indeksu LAI (t. 2). Kor hrkteryzowł się pondto rdziej pionowym (erektoidlnym) ustwieniem liśi. Mniejsze zdolnośi konkurowni z hwstmi wykzywł teŝ testowny w 26 roku orkisz R12 o ehh morfologiznyh zliŝonyh do współzesnyh odmin pszeniy. WyŜszy poziom zhwszzeni mógł wynikć z młej osdy roślin n jednoste powierzhni orz msy pszeniy.
Tel 2. Prmetry wzrostu i rozwoju odmin pszeniy zwyzjnej i orkisz Tle 2. Some growth nd development prmeters of ommon whet nd spelt whet vrieties Lt dń i odminy pszeniy Yers of reserh nd whet vrieties 25 26 27 Prmetry Prmeters Fz rozwojow Growth stge Shwenkorn Kor Mew Ostk Kzimiersk R12 Kor Mew Ostk Kzimiersk Shwenkorn Kor Mew Ostk Kzimiersk Powierzhni liśi Lef re (m 2 ) Rozkrzewienie ogólne Totl tillering Wysokość Height (m) Indeks powierzhni liśiowej Lef re index (LAI) Średni kąt ustwieni liśi Men folige tip ngle (MTA) Osd roślin (szt./m 2 ) Numer of plnts per m 2 Suh ms pszeniy Dry mtter of whet (g m - 2 ) Współzynnik iomsy (%) Biomss index krzewienie tillering krzewienie tillering strzelnie w źdźło shouting kłoszenie ering krzewienie tillering strzelnie w źdźło shouting dojrzłość woskow dough stge strzelnie w źdźło shouting kłoszenie ering dojrzłość woskow dough stge strzelnie w źdźło shouting kłoszenie ering krzewienie tillering strzelnie w źdźło shouting kłoszenie ering krzewienie tillering strzelnie w źdźło shouting kłoszenie ering dojrzłość woskow dough stge krzewienie tillering dojrzłość woskow dough stge 64,9 d 6,1 5, 4,7 17,3 82,9 133 4,9 3,8 3,1 2,3 14,4 65,5 79 35,6 4,3 3,6 2,4 14,4 66,1 85 46,8 4,6 3,1 2,4 13,2 91,1 124 35,6 4,3 2,8 2,8 11,8 5,6 75 35,4 3,4 2,4 2, 12, 52,4 73 42, 4,7 2,4 2,2 11,8 56,8 8 32,9 3,9 2,9 2,1 12,4 71,7 116 77,5 7,4 4,6 4, 19,3 6,6 126 79,4 5,1 3,3 2,5 19, 5,8 83 74,9 5,3 3,2 2,9 17,5 6, 3,2 2,2 2,8 3,4 1,7 1,7 2,4 1,9 4,9 3,7 5,9 5,3 3,4 2,3 3, 3,9 2,5 2,7 3,6 3,6 4,7 4,4 6,2 3,7 3,8 3, 3,2 3,8 1,7 2,1 2,4 2,4 3, 2,3 2,8 62 64 56 57 61 61 58 54 52 56 5 54 58 52 54 52 293 321 372 282 329 414 428 393 392 43 454 437 123 168 136 139 255 212 27 273 22 274 34 343 113 139 138 16 195 178 224 21 178 253 262 194 84 57 74 49 5,2 65,5 76,8 74,4 143 154 158 193 473 434 369 391 387 32 398 467 667 65 687 671 91 73, 4,4 3,6 3,2 19,5 61,3 1298 923 895 742 991 766 921 861 123 125 145 14 1517 1139 127 923 1152 1278 1146 119 1286 1333 1464 1432 83,3 84,6 86,4 65,8 99,3 98,8 99,2 99,4 95,7 93,1 96,3 95,3 96,4 81,5 95,7 74,4 98, 97,8 99,1 99,7 98,4 98,7 99,6 99,7 136 *średnie oznzone tą smą literą w oręie lt nie róŝnią się istotnie według testu Tukey; mens mrked y the sme letter did not differ signifintly within the yer ording to Tukey s test.
Porównnie zdolnośi konkurenyjnyh... 21 Dodtkowym wskźnikiem mówiąym o stopniu zhwszzeni łnu jest współzynnik iomsy (t. 2). Wysokie wrtośi tego współzynnik stwierdzono dl orkiszu Shwenkorn, Mewy orz Ostki Kzimierskiej w 26 i 27 roku, o wskzuje n mły udził msy hwstów w ogólnej iomsie roślin n jednoste powierzhni. Ntomist njniŝsze wrtośi wskźnik odnotowno dl Kory, o świdzy o duŝym udzile msy hwstów w ogólnym plonie iomsy roślin wyprodukownym n jednoste powierzhni. Gorsze prmetry wzrostu i rozwoju orz plonowni pszeniy w 26 roku yły związne z suszą pnująą przez większą zęść okresu wegetji. Bdne odminy pszeniy róŝniły się powierzhnią liśi flgowego i podflgowego (rys. 4). W lth 25 i 26 Kor ehowł się istotnie njmniejszą powierzhnią tyh liśi. Ntomist njwiększe powierzhnie liśi flgowego i podflgowego średnio w okresie dń tworzył Mew. 18 16 14 12 1 8 6 4 2 flgowy flg podflgowy suflg flgowy flg podflgowy suflg flgowy flg podflgowy suflg flgowy flg podflgowy suflg m 2 Kor Mew Ostk Kz. 25 26 27 Średni Men Rys. 4. Powierzhni liśi flgowego i podflgowego (m 2 ) u odmin pszeniy zwyzjnej i orkisz Fig. 4. Flg nd under flg lef re (m 2 ) of ommon whet nd spelt whet vrieties ultivted *ojśnieni jk n rys. 1; see the fig. 1. Oen konkurenyjnośi w stosunku do hwstów z pomoą wskźników N podstwie oznzeń suhej msy pszeniy w róŝnyh terminh wyznzono ezwzględne tempo wzrostu roślin w posti dziennyh przyrostów suhej msy n jednostkę powierzhni, jk równieŝ względne tempo wzrostu (RGR) (t. 3, rys. 5). Njwiększe tempo wzrostu pozątkowego wykzywł orkisz Shwenkorn, le w końowyh fzh rozwojowyh jego przyrosty iomsy yły njmniejsze. Spośród odmin pszeniy zwyzjnej, duŝym tempem wzrostu odznzł się Mew, ntomist Kor w porównniu z innymi odminmi hrkteryzowł się utrzymywniem njwiększyh przyrostów iomsy do koń sezonu wegetyjnego (t. 3, rys. 5).
Tel 3. Bezwzględne dzienne przyrosty suhej msy pszeniy ozimej (g m 2 dzień 1 ) u róŝnyh odmin pszeniy zwyzjnej i orkisz Tle 3. Asolute dily inreses of whet dry mtter (g m 2 dy 1 ) of ommon whet nd spelt vrieties Lt Yers Termin oznzeń Odminy Vrieties Terms of nlysis Kor Mew Ostk Kzim. 25 26 27 krzewienie strzelnie w źdźło tillering shouting strzelnie w źdźło kłoszenie shouting ering kłoszenie dojrzłość woskow ering dough stge krzewienie strzelnie w źdźło tillering shouting strzelnie w źdźło kłoszenie shouting ering kłoszenie dojrzłość woskow ering dough stge krzewienie strzelnie w źdźło tillering shouting strzelnie w źdźło kłoszenie shouting ering kłoszenie dojrzłość woskow ering dough stge 6,9 5,4 7,1 6,2 13,6 14,6 22,9 9,8 12, 17,3 12,2 1,1 6,2 7,8 8,2 9,6 13,9 16,3 18,9 12,3 32, 14,1 1,1 15,5 9,9 1,6 1,5 9,6 15,8 2,5 16,1 2,8 4,9 2,3 2,2 1,2,5,4,3,2,1 Kor Mew Ostk Kzim.,5,4,3,2,1 I II III I II III 25 26,5,4,3,2,1 I II III Rys. 5. Względne tempo wzrostu (RGR) odmin pszeniy zwyzjnej i orkisz (g g 1 dzień 1 ) w róŝnyh lth i fzh rozwojowyh: I krzewienie strzelnie w źdźło, II strzelnie w źdźło kłoszenie, III kłoszenie dojrzłość woskow Fig. 5. Reltive growth rte (RGR) of ommon whet nd spelt whet vrieties (g g 1 dy 1 ) in different yers nd growth stge: I tillering shouting, II shouting ering, III ering dough stge 27
Porównnie zdolnośi konkurenyjnyh... 23 Określono tkŝe rekję dnyh odmin n konkurenję z hwstmi z pomoą wskźnik CR (ompetitive responses) (rys. 6). Dodtnie wrtośi wskzują n negtywny wpływ hwstów n roślinę uprwną, ujemne wrtośi o pozytywnym ih oddziływniu n roślinę uprwną. Njwięej wrtośi ujemnyh tego wskźnik stwierdzono dl odminy Mew i pszeniy orkisz, o świdzy o tym, Ŝe regują one njmniej negtywnie n zhwszzenie, hoć moŝe mieć to związek z młym poziomem zhwszzeni tyh odmin, wynikjąym z ih duŝyh zdolnośi konkurenyjnyh. Negtywny wpływ hwstów n roślinę Negtive effet of weeds on rop,4,3,2 Kor Mew Ostk Kzim. CR,1 Pozytywny wpływ hwstów n roślinę Positive effet of weeds on rop,1 -,1,2 -,2 I II III I II III I II III 25 26 27 Rys. 6. Rekj odmin pszeniy zwyzjnej i orkisz n konkurenję z hwstmi (CR) w róŝnyh lth i fzh rozwojowyh: I strzelnie w źdźło, II kłoszenie, III dojrzłość woskow Fig. 6. The retion of ommon whet nd spelt whet vrieties to ompetition from weeds (CR) in different yers nd growth stges: I shouting, II ering, III dough stge W pierwszym terminie dń wskźnik CR zęśiej wykzywł wrtośi ujemne, poniewŝ ioms pszeniy ył większ w łnie zhwszzonym niŝ n poletkh odhwszznyh, o moŝe sugerowć, Ŝe mł liz hwstów stymuluje pozątkowy wzrost pszeniy. Wrtośi ujemne w lth 26 i 27 w późniejszyh fzh (II i III) mogą yć związne z ogólnie niskim poziomem zhwszzeni pszeniy, kiedy oeność młej lizy i msy hwstów w łnie nie ogrnizł wzrostu pszeniy, wręz go stymulowł (rys. 6). Plony zirn Zhwszzenie jest jednym z zynników wpływjąyh n plony zirn pszeniy zwyzjnej i orkisz. Tylko w pierwszym roku dń (25) zhwszzenie w odminh Kor i Ostk Kzimiersk yło n tyle duŝe, Ŝe mogło yć zynnikiem ogrnizjąym plony, ntomist w kolejnyh dwóh lth dń (26 i 27 r.) nie przekrzło 3 g m 2, wię pozostwło n poziomie nie mjąym prwdopodonie istotnego wpływu n plon zirn pszeniy. NiezleŜnie od poziomu zhwszzeni plonownie dwnej odminy pszeniy zwyzjnej Ostki Kzimierskiej pozostwło n niŝszym poziomie, średnio
24 B. Feledyn-Szewzyk 2,5 t h 1, w porównniu z odminmi współześnie uprwinymi: Mewy i Kory, które dły plon średnio 4 t h 1 (rys. 7). Plony zirn pszeniy orkisz yły njrdziej zmienne w lth. R12 w suhym 26 roku plonowł n poziomie 2 t h 1, ntomist orkisz Shwenkorn od 3,3 t h 1 zirn oplewionego w 27 roku do 4,8 t h 1 w 25 roku. t h 1 6 5 4 3 2 1 25 26 27 Średni Men Kor Mew Ostk Kzim. NIR,5 LSD.5 Rys. 7. Plon zirn odmin pszeniy zwyzjnej i orkisz (orkisz Shwenkorn w lth 25 i 27 plon zirn oplewionego) Fig. 7. The grin yield of ommon whet nd spelt whet vrieties (spelt Shwenkorn in 25 nd 27 the yield of hulled grin) DYSKUSJA Przeprowdzone dni wskzują n pewne zleŝnośi między ehmi morfologiznymi odmin pszeniy zwyzjnej i orkisz, deydująymi o konkurenyjnośi w stosunku do hwstów, poziomem zhwszzeni. Njwięej eh sprzyjjąyh konkurenji z hwstmi, tkih jk: wysokość, rozkrzewienie, powierzhni liśi, kąt ustwieni liśi, osd roślin, stwierdzono u dwnej odminy pszeniy orkisz Shwenkorn, dwnej odminy pszeniy zwyzjnej Ostki Kzimierskiej orz odminy współzesnej pszeniy zwyzjnej Mew, o pokrywło się z młym zhwszzeniem tyh odmin. N przydtność odminy Mew do uprwy ekologiznej wskzują wyniki dń Krwzyk i in. (28). Mniejsze zdolnośi konkurenyjne w stosunku do hwstów, w konsekwenji wyŝszy poziom zhwszzeni, oserwowno w łnie odminy krótkosłomej Kor i orkiszu R12. W dnih Hul (1998) odminy zóŝ o średniej wysokośi nie yły tk efektywne w hmowniu wzrostu i rozwoju hwstów jk odminy wyŝsze, n o wskzują tkŝe wyniki dń włsnyh prowdzonyh n większej grupie odmin pszeniy zwyzjnej (Feledyn-Szewzyk i Duer 26, 28). Z litertury wynik, Ŝe odminy dwne posidją więej eh morfologiznyh sprzyjjąyh konkurenji z hwstmi, le wykzują niŝszy potenjł plonotwórzy (Lemerle i in. 1996, Eisele i Kopke 1997, Didon 22). Przeprowdzone dni wykzły, Ŝe plony zirn pszeniy orkisz yły mniejsze w porównniu z odminmi współzesnymi pszeniy
Porównnie zdolnośi konkurenyjnyh... 25 zwyzjnej. Potwierdzją to pre innyh utorów, którzy zwrją teŝ uwgę n zmienność plonowni w lth pszeniy orkisz w zleŝnośi od przeiegu pogody (Lko-Brtosov i Antl 1998, Sulewsk i in. 28, Podolsk i in. 211). NleŜy jednk podkreślić, Ŝe m on duŝą zdolność przystosowwzą do wrunków ekstensywnej uprwy i w stresowyh wrunkh mleje róŝni w plonowniu między pszenią zwyzjną i orkiszem. Mimo Ŝe jest uwŝny z gtunek ekstensywny, to zoserwowno korzystną rekję n zwiększjąe się dwki nwoŝeni zotem do 6 kg h 1 (Sulewsk i Kozir 211), według niektóryh utorów Ŝ do 12 kg h 1 (Bepirszz i Budzyński 211) ez wylegni, o zyni go przydtnym do integrownej, średnionkłdowej produkji zirn. Zdolnośi konkurowni z hwstmi orz potenjł plonowni pszeniy orkisz zleŝy od genotypu orz wrunków siedliskowyh (Sulewsk i in. 28). Bdni Lko-Brtosovej i Antl (1998) wykzły większą osdę kłosów, plon i jego stilność w lth odminy Buländer Speltz w porównniu z Shwenkorn. Ntomist Sulewsk i in. (28) stwierdzili, Ŝe w wrunkh środkowej Wielkopolski odmin Shwenkorn plonowł wyŝej niŝ Buländer. W dnih Krwzyk i Sulewskiej (211) orkisz Shwenkorn ehowł się mniejszą konkurenyjnośią w stosunku do hwstów niŝ odmin orkiszu Bdengold. W proesie hodowli odmin orz przy ih doorze do uprwy w systemie rolnitw ekologiznego powinny yć rne pod uwgę oie ehy: zrówno potenjł plonotwórzy odminy, jk i jej zdolnośi konkurowni z hwstmi. WNIOSKI 1. Njwiększe zdolnośi konkurowni z hwstmi stwierdzono u dwnej odminy pszeniy orkisz Shwenkorn orz dwnej odminy pszeniy zwyzjnej Ostki Kzimierskiej, le plony zirn tyh odmin yły niskie w porównniu z odminmi współzesnymi pszeniy zwyzjnej. 2. DuŜą konkurenyjność w stosunku do hwstów orz wysoki poziom plonowni odnotowno u odminy współzesnej pszeniy zwyzjnej Mewy. 3. Njwiększe zhwszzenie oserwowno w łnie odminy Kor i orkiszu R12, o wskzuje n ih njmniejszy potenjł konkurenyjny w stosunku do hwstów. PIŚMIENNICTWO Bepirszz K., Budzyński W. 211. Plonownie Tritium estivum ssp. vulgre i ssp. spelt w zleŝnośi od poziomu grotehniki [w: Hodowl i wykorzystnie pszeniy orkisz w wrunkh zmin klimtu]. Mt. Konf., IUNG-PIB, Pułwy, 28 29 zerw 211, 3 5. Ceglińsk A., Ck-Pietrzk G. 29. Mity nuk. Mgizne włśiwośi dzikih zóŝ św. Hildegrdy orkisz, szrłt, komos ryŝow. Wrołwskie Wydw. Nuk. ATLA 2, Wrołw. Didon U.M.E. 22. Vrition etween rley ultivrs in erly response to weed ompetition. J. Agron. & Crop Siene 188, 176 184.
26 B. Feledyn-Szewzyk Eisele J.-A., Köpke U. 1997. Choie of ultivrs in orgni frming: New riteri for winter whet ideotypes. Pflnzenuwissenshften 1, 19 24. Feledyn-Szewzyk B., Duer I. 26. Oen konkurenyjnośi odmin pszeniy ozimej uprwinej w ekologiznym systemie produkji w stosunku do hwstów. J. Res. Appli. Agriult. Eng., 51 (2), 3 35. Feledyn-Szewzyk B., Duer I. 28. Konkurenyjność wyrnyh odmin pszeniy ozimej w stosunku do hwstów testown w wrunkh rolnitw ekologiznego. Biul. IHAR, 247, 3 13. Hul P. 1998. Response to weed ontrol y four spring whet genotypes differing in ompetitive ility. Cndin Journl of Plnt Siene. 78, 171 173. Krwzyk R., Kzmrek S., Kniuzk Z. 28. Wyrne metody grotehnizne regulji zhwszzeni pszeniy ozimej uprwinej w ekologiznym i konwenjonlnym systemie produkji roślinnej [w: Poszukiwnie nowyh rozwiązń w ohronie uprw ekologiznyh]. Red. E. Mtyjszzyk. IOR-PIB, Poznń 28, 242 249. Krwzyk R., Sulewsk H. 211. Wpływ dwki zotu n zhwszzenie odmin ozimyh orkiszu pszennego (Tritium estivum ssp. spelt) [w: Hodowl i wykorzystnie pszeniy orkisz w wrunkh zmin klimtu]. Mt. Konf. IUNG-PIB, Pułwy, 28 29 zerw 211, 22 23. Lko-Brtosov M., Antl M. 1998. Quntittive hrters of spelt whet ultivrs grown in southern Slovki [w: Fifth Congress of ESA. Short Communitions]. Vol. I M. Zim, M.L.- Brtosov (red.), 91 92. Lemerle D., Vereek B., Cousens R.D., Coomers N.E. 1996. The potentil for seleting whet vrieties strongly ompetitive ginst weeds. Weed Res. 36, 55 513. Ptriquin D.G. 1988. Weed ontrol in orgni frming systems [w: Weed Mngement in Agroeosystems: Eologil Approhes], Altieri M.A., Liemn M. (eds), CRC Press, In., 33 317. Podolsk G, Wyzińsk M., Antonik M., Zsd A. 211. Ksztłtownie się poziomu plonowni i eh struktury plonu pszeniy Tritium spelt, Tritium durum i Tritium estivum w zleŝnośi od dwki zotu i niedooru wody w gleie [w: Hodowl i wykorzystnie pszeniy orkisz w wrunkh zmin klimtu]. Mt. Konf. IUNG-PIB, Pułwy, 28 29 zerw 211, 34 35. Sulewsk H. 24. Wpływ wyrnyh ziegów grotehniznyh n plonownie i skłd hemizny zirn formy ozimej orkiszu pszennego (Tritium estivum ssp. spelt). Pm. Puł., 135, 286 293. Sulewsk H., Kozir W., Pnsiewiz K., Ptszyńsk G. 28. Plonownie dwóh odmin ozimyh orkiszu pszennego w zleŝnośi od terminu i ilośi wysiewu w wrunkh środkowej Wielkopolski. J. Res. Appli. Agri. Eng. Vol. 53 (4), 85 91. Sulewsk H., Kozir W. 211. Produkyjność pszeniy Tritium estivum ssp. spelt w Polse uwrunkowni genetyzne, siedliskowe i grotehnizne [w: Hodowl i wykorzystnie pszeniy orkisz w wrunkh zmin klimtu]. Mt. Konf. IUNG-PIB, Pułwy, 28 29 zerw 211, 43 44. Tyurski J., śuk-gołszewsk K. 25. Pszeni orkisz zoŝe nszyh przodków. Postępy Nuk Rol. 4, 3 13. Wg J., Węgrzyn S., Boros D., Cygnkiewiz A. 22. Wykorzystnie orkiszu (Tritium estivum ssp. spelt) do poprwy włśiwośi odŝywzyh pszeniy zwyzjnej (Tritium estivum ssp. vulgre). Biuletyn IHAR, 221, 3 16.