Autor: prof. dr hab. Witold Kasperkiewicz mgr J. Karol Słowiński III. Równowaga przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji doskonałej i monopolu Spis treści: Wstęp 1. Klasyfikacja struktur rynku 2. Kształtowanie się utargu całkowitego, przeciętnego i krańcowego 3. Optimum przedsiębiorstwa działającego w konkurencji doskonałej 4. Krótkookresowa i długookresowa krzywa podaży przedsiębiorstwa działającego w warunkach konkurencji doskonałej 5. Istota monopolu pełnego 6. Kształtowanie się utargu całkowitego, przeciętnego i krańcowego 7. Optimum przedsiębiorstwa monopolistycznego Słowa kluczowe: konkurencja doskonała, monopol pełny, konkurencja monopolistyczna oligopol, utarg całkowity, utarg przeciętny, utarg krańcowy, zysk całkowity, próg rentowności, optimum ekonomiczne/punkt równowagi przedsiębiorstwa, granica racjonalnych strat, cena zamknięcia, krótkookresowa krzywa podaży przedsiębiorstwa, długookresowa krzywa podaży przedsiębiorstwa, krzywa podaży gałęzi, monopol naturalny, optimum ekonomiczne monopolu, cena monopolowa. Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 1
Wstęp Punktem wyjścia rozważań na temat działalności przedsiębiorstwa jest założenie, że każdy producent dąży do osiągnięcia maksymalnych korzyści z produkcji. Osiąganiu korzyści towarzyszy konieczność ponoszenia kosztów ekonomicznych. Dotychczas rozpatrywaliśmy kształtowanie się kosztów produkcji w zależności od rozmiarów produkcji zakładając, że warunki zewnętrzne przedsiębiorstwa są stałe. Nie braliśmy pod uwagę kwestii kształtowania się cen rynkowych, po których można sprzedać wytworzone produkty. W gospodarce rynkowej ceny kształtują się na rynku. Rynek może być jednak różnie zorganizowany. Różnice w organizacji rynków odnoszą się przede wszystkim do sposobu, w jaki przedsiębiorstwo lub gałąź wyznaczają ceny i rozmiary produkcji. W warunkach rynku doskonale konkurencyjnego przedsiębiorstwo przyjmuje cenę jako wielkość daną i dla osiągnięcia zakładanego celu może jedynie zmieniać wielkość produkcji. Przedsiębiorstwo działające w ramach konkurencji niedoskonałej posiada natomiast znacznie większy wpływ na ustalanie ceny rynkowej swoich produktów. Monopol pełny jest drugą, skrajną w sensie teoretycznym, strukturą rynkową. Sytuacja ta ma miejsce, gdy na rynku istnieje jedno przedsiębiorstwo wytwarzające produkt nie posiadający substytutów. Przedsiębiorstwa działające w tej strukturze rynku posiadają pewien wpływ na kształtowanie się cen sprzedaży swoich produktów. Ceny monopolowe ustalane są zazwyczaj w formie narzutu dodawanego do kosztów produkcji. Siła monopolu i w konsekwencji zdolność decydowania o cenie rynkowej zależą nie tylko od wielkości przedsiębiorstwa. Przedmiotem analizy przeprowadzonej w niniejszym module jest charakterystyka poszczególnych struktur rynku, jak również kwestie wyznaczania optymalnej ceny i wielkości produkcji przez przedsiębiorstwo działające w warunkach konkurencji doskonałej oraz przez monopolistę. 1. Klasyfikacja struktur rynku Sytuacja rynkowa, w której działa przedsiębiorstwo, determinuje jego zachowanie. Firmy małe, działające w konkurencyjnych warunkach, będą zachowywały się zupełnie inaczej niż firmy monopolistyczne dominujące na rynku. Zachowanie się firm na rynku znajduje odzwierciedlenie m.in. w ich decyzjach dotyczących wielkości i struktury produkcji, wysokości cen itd., które z kolei rzutują na poziom osiąganego przez te firmy zysku i inne wyniki ekonomiczne. Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 2
Przykład 3.1 Gdzie zarabiać pieniądze? Najprostsza odpowiedz na to pytanie brzmi gdziekolwiek konsumenci skłonni są zapłacić cenę, która przekracza koszty produkcji. Ekonomiści oraz biznesmeni mają jednak głębsze spojrzenie na to zagadnienie. Są oni bowiem w stanie zidentyfikować rynki, na których istnieje większe prawdopodobieństwo osiągania zysków. Mogą oni to zrobić ponieważ rozumieją czynniki decydujące o poziome zysków. Pomyślmy o lokalnym biznesie, który znamy i zastanówmy się, jak jest zyskowny. Weźmy na przykład pod uwagę małą restaurację zlokalizowana w pobliżu Twojej uczelni. Czy przynosi ona zyski? Zakładamy, że tak. Rzadko jednak widzimy małe restauracje, które tworzą sieci. Obserwując wyposażenie restauracji, rzadkie renowacje wnętrza można wyciągnąć wniosek, że zyski tej restauracji są ograniczone. Weźmy teraz pod uwagę firmę Google o olbrzymiej wartości rynkowej i generującej olbrzymie zyski. Właściciele Google a wypłacają z firmy olbrzymie sumy i są miliarderami. Co sprawia, że właściciele Google a są miliarderami, a właściciele restauracji nie? Próba odpowiedzi na to pytanie może być następująca. Google odnajdują się doskonale na rynku, zarządzając rynkiem oraz konkurentami w bardzo umiejętny sposób. Dając sobie radę z konkurencją Google stały się niezwykle cenną firmą. Dla kontrastu małe restauracje zlokalizowane wokół uczelni konkurują między sobą w sytuacji, gdy popyt na ich usługi jest elastyczny. Dobrym testem na reakcje popytu jest obniżka cen przez jedną z restauracji. Wielu klientów uda się właśnie tam i zostawi swoje pieniądze. Tak więc konkurencja cenowa oraz jej groźba powoduje utrzymywanie się cen na relatywnie niskim poziomie. Z kolei Google posiadają relatywnie słabą konkurencję. Przy niewielkiej liczbie konkurentów oraz ograniczonej ilości substytutów Google ma do czynienia z popytem relatywnie nieelastycznym. Poziom oferowanych przez nich cen jest wysoki stąd osiągane zyski są również wysokie. Przykład ten ukazuje nam, jak różne struktury rynkowe wpływają na poziomy zysków firm. Źródło: na podstawie artykułu Bena Elgina opublikowanego w BusinessWeek dn. 4.01.2006 r. W literaturze ekonomicznej wyodrębnia się zazwyczaj cztery typy struktur rynkowych: konkurencję doskonałą, konkurencję monopolistyczną, oligopol i monopol. Jako kryteria wyodrębniania różnych typów rynku przyjmuje się: liczbę firm działających na rynku, mobilność czynników produkcji (swobodę wejścia nowych przedsiębiorstw na rynek), cechy produktów (stopień ich zróżnicowania) oraz stopień kontroli cen przez firmę. Zwięzłą charakterystykę Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 3
alternatywnych struktur rynkowych zamieszczamy w tabeli 1 (Milewski, Kwiatkowski 2005: 143). Tablica 1. Cechy alternatywnych struktur rynkowych. Modele rynku Cechy rynku Liczba firm Rynek doskonały (konkurencja doskonała) Bardzo dużo Rynki niedoskonałe Konkurencja monopolistyczna Oligopol Monopol Dużo (np. kilkadziesiąt) Kilka Jedna Swoboda wejścia na rynek Nieograniczona Nieograniczona Ograniczona Bardzo ograniczona Cechy produktów Jednorodne (niezróżnicowane) Zróżnicowane Niezróżnicowane lub niezbyt zróżnicowane Nieporównywalne Znaczący wpływ Wpływ na cenę (krzywa popytu na produkty firmy Cena jest niezależna od firmy (pozioma krzywa popytu) Firma ma pewien wpływ na cenę (krzywa popytu opada, ale popyt jest relatywnie elastyczny) producenta na cenę (opadająca krzywa popytu, relatywnie nieelastyczny popyt zależy od reakcji konkurentów na Firma ma bardzo duży wpływ na cenę (opadająca krzywa popytu, popyt mniej elastyczny niż w oligopolu) zmiany cen) Przykłady rynków Pszenica, marchew, ziemniaki Restauratorzy, architekci Cementownie, cukrownie Elektrociepłownie, komunikacja miejska w wielu miastach Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005: 143. 2. Kształtowanie się utargu całkowitego, przeciętnego i krańcowego Konkurencja doskonała istnieje wtedy, gdy spełnione są następujące warunki (Rekowski 1993: 206): 1. Na rynku występuje duża liczba kupujących i sprzedających. Każdy z producentów wytwarza znikomą część łącznej produkcji. Zmiana wielkości ich produkcji nie wpływa na podaż. Producenci nie mają wpływu na ceny cena jest niezależna od producenta. Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 4
2. Istnieje doskonała mobilność czynników produkcji (swobodny ich przepływ między poszczególnymi gałęziami produkcji) oraz możliwość zakładania nowych firm. Nie ma barier wejścia na rynek. 3. Oferowane do sprzedaży towary mają jednakowe (zbliżone) cechy użytkowe. Reklama i marka firmowa nie odgrywają żadnej roli. 4. Kupujący i sprzedający mają doskonałą znajomość rynku (dysponują pełną informacją). Oznacza to, że producenci mają pełne rozeznanie dotyczące cen, kosztów i możliwości sprzedaży produktu na rynku, a konsumenci mają pełne informacje o cenach, jakości i dostępności dóbr. W warunkach konkurencji doskonałej przedsiębiorstwo jest jednym z licznych podmiotów na rynku. Zwiększenie podaży przez przedsiębiorstwo nie wpływa na poziom ceny (c). Wykres ceny jest prostą równoległą do osi odciętych. Utarg całkowity (Uc), czyli przychód ze sprzedaży, jest równy iloczynowi sprzedanych produktów (Q) i ich ceny (Milewski, Kwiatkowski 2005: 145). Utarg przeciętny (Up = Uc/Q) jest sumą pieniędzy uzyskanych za jednostkę sprzedanego towaru. Ze względu na to, że cena nie zmienia się wraz ze zmianami sprzedaży, utarg przeciętny jest równy cenie. Również utarg krańcowy (Uk), czyli przyrost utargu całkowitego związany ze wzrostem sprzedaży o jedną dodatkową jednostkę (Uk = Uc/ Q), jest równy cenie, ponieważ przedsiębiorstwo każdą następną jednostkę produkcji sprzedaje po tej samej cenie. Rysunek 1 przedstawia krzywe utargu całkowitego, przeciętnego i krańcowego w przedsiębiorstwie działającym w warunkach konkurencji doskonałej. Rysunek 1. Utarg całkowity, przeciętny i krańcowy w przedsiębiorstwie działającym w konkurencji doskonałej Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005: 145 Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 5
3. Optimum przedsiębiorstwa działającego w konkurencji doskonałej Podejmując decyzje dotyczące rozmiarów produkcji, przedsiębiorstwo kieruje się kryterium maksymalizacji zysku. Całkowity zysk przedsiębiorstwa to różnica między utargiem całkowitym i kosztami całkowitymi (Zc = Uc-Kc). Na rynku doskonale konkurencyjnym cena jest wielkością niezależną od producenta. Cena jest ukształtowana przez rynek i poszczególni producenci nie mają na nią wpływu. Dążące do maksymalizacji zysku przedsiębiorstwo będzie zwiększało rozmiary produkcji dopóty, dopóki utarg krańcowy (w warunkach konkurencji także cena, ponieważ Uk = Up = c) będzie wyższy od kosztu uzyskania kolejnej jednostki produkcji (czyli kosztu krańcowego). Możemy więc powiedzieć, że przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne maksymalizuje zysk przy rozmiarach produkcji wyznaczonych przez punkt zrównania się kosztu krańcowego z utargiem krańcowym, który jest równy cenie (Peterson 1991: 223). Na rysunku 2 punkty A i D wyznaczają przedział opłacalnej produkcji, mieszczący się między Q1 i Q2. Od punktu A, któremu odpowiada produkcja Q1, przedsiębiorstwo zaczyna osiągać zysk. Punkt ten nazywa się progiem rentowności. W punkcie E, w którym koszt krańcowy zrównuje się z utargiem krańcowym (i ceną), przedsiębiorstwo osiąga maksimum zysku całkowitego. Punkt E wyznacza zatem optimum ekonomiczne przedsiębiorstwa, nazywane też punktem równowagi przedsiębiorstwa (w tym punkcie koszt krańcowy zrównuje się z utargiem krańcowym) (Milewski, Kwiatkowski 2005: 146). Zysk całkowity przedsiębiorstwa jest równy zakreskowanemu polu prostokąta KCEF na rysunku 2. Powstaje on jako różnica między utargiem całkowitym, wyznaczonym przez pole OCEQr (iloczyn ceny OC i ilości sprzedanych jednostek produktu OQr) i kosztami całkowitymi wyznaczonymi przez pole OKFQr (iloczyn kosztu przeciętnego OK i ilości sprzedanych jednostek produktu OQr). Poczynając od punktu zrównania się kosztu przeciętnego z ceną, czyli od punktu D, któremu odpowiada produkcja Q2, przedsiębiorstwo przynosiłoby coraz większe straty (Caban 2001: 156). Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 6
Rysunek 2. Krótkookresowa równowaga w warunkach doskonałej konkurencji Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005: 146. Przedsiębiorstwo znajduje się w stanie równowagi dopóty, dopóki nie zmieniają się takie czynniki, jak np. ceny wytwarzanych przez to przedsiębiorstwo produktów czy też ceny nabywanych przez nie czynników produkcji. W okresie krótkim liczba firm działających w gałęzi jest stała. Prowadzą one działalność gospodarczą w ramach posiadanego aparatu produkcyjnego, który wyznacza poziom kosztów całkowitych, przeciętnych i krańcowych. Na zmiany ceny firma może reagować tylko zmianami wielkości produkcji, gdyż w okresie krótkim nie może zmienić kosztów. Jeśli cena wzrośnie, firma zwiększy produkcję i zwiększy zysk lub zmniejszy stratę. Jeśli cena spadnie, firma zmniejszy produkcję i zmniejszy zysk lub powiększy stratę. a zatem w zależności od tego, jak kształtuje się cena rynkowa produktu firmy, może ona osiągać krótkotrwałą równowagę (spełniającą warunek Kk = Uk = c) przy większym lub mniejszym zysku, a nawet stracie. Na rysunku 3. przedstawiamy trzy charakterystyczne sytuacje (Milewski, Kwiatkowski 2005: 151). Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 7
Rysunek 3. Punkty równowagi przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji doskonałej (a) zysk ekonomiczny (ponadnormalny) (b) zysk normalny (c) strata Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005: 148 Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 8
Rysunek 3a pokazuje sytuację, w której cena jest wyższa od kosztów przeciętnych i przedsiębiorstwo osiąga zysk. Jeżeli przyjmiemy, że koszty firmy obejmują nie tylko typowe wydatki księgowe, ale uwzględniają także koszt alternatywne i zysk normalny przedsiębiorcy, to przedstawiony na rysunku 3a zysk określimy jako zysk ekonomiczny (ponadnormalny). Rysunek 3b odzwierciedla sytuację, gdy punkt równowagi firmy znajduje się w punkcie przecięcia kosztu krańcowego z kosztem przeciętnym. Cena, po której producent sprzedaje swoje produkty, pokrywa jedynie jego koszty przeciętne. Można powiedzieć, że zysk wynosi zero. Musimy jednak pamiętać, że koszty alternatywne włączone do kosztów całkowitych umożliwiają opłacenie wszystkich czynników produkcji. Przy tak ukształtowanym punkcie równowagi przedsiębiorstwo osiąga zysk normalny (Caban 2001: 154). Rysunek 3c przedstawia taką sytuację, w której cena rynkowa jest niższa od kosztów przeciętnych, wówczas przedsiębiorstwo ponosi straty. Czy w sytuacji tej przedsiębiorstwo powinno zaprzestać produkcji? Zależy to od tego, czy cena rynkowa jest wyższa czy też niższa od przeciętnego kosztu zmiennego. Musimy bowiem pamiętać, że przedsiębiorstwo funkcjonujące w okresie krótkim ponosi koszty stałe niezależnie od skali działalności gospodarczej. Cena nie niższa niż przeciętny koszt zmienny zapewnia przedsiębiorstwu odtworzenie kapitału obrotowego i w konsekwencji umożliwia minimalizację strat. Przedsiębiorstwo będzie ponosiło straty, będą one jednak mniejsze niż wtedy, gdy zaniechałoby produkcji. Granicę racjonalnych strat wyznacza więc poziom przeciętnego kosztu zmiennego (Kzp=Kz/Q). Dopóki cena jest wyższa od tego kosztu, nie należy przerywać produkcji, ponieważ pokrywa ona co najmniej koszty bieżące związane z produkcją. Cena równa przeciętnym kosztom zmiennym (punkt a na rysunku 4) jest określana jako cena zamknięcia (Milewski, Kwiatkowski 2005: 149). Gdyby cena spadła poniżej tego poziomu, należałoby zaprzestać produkcji, ponieważ prowadziłoby to do powiększania się strat. Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 9
Rysunek 4. Granica racjonalnych strat (cena zamknięcia) Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005: 149 4. Krótkookresowa i długookresowa krzywa podaży przedsiębiorstwa działającego w konkurencji doskonałej Analizując decyzje przedsiębiorstwa podejmowane na podstawie wielkości kosztów krańcowych możemy wyjaśnić kształt krzywej podaży firmy. Jeżeli założymy, że cena produktu wytwarzanego przez przedsiębiorstwo będzie rosnąć w krótkim okresie, np. z poziomu c1 do c2, c3,... itd. (rysunek 5), to punkt równowagi przedsiębiorstwa będzie także przesuwał się w górę, do kolejnych punktów przecięcia krzywej kosztu krańcowego z nowym poziomem cen. Łącząc kolejne punkty przecięcia krzywej kosztu krańcowego z ceną otrzymamy krzywą krótkookresowej podaży przedsiębiorstwa działającego w warunkach konkurencji doskonałej (Milewski, Kwiatkowski 2005: 150). Na rysunku 5 krzywa krótkookresowej podaży firmy pokrywa się z górnym prawym odcinkiem krzywej kosztu krańcowego (pogrubiona część krzywej kosztu krańcowego powyżej punktu przecięcia kosztu krańcowego z przeciętnym kosztem zmiennym). Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 10
Rysunek 5. Krzywa krótkookresowej podaży przedsiębiorstwa działającego w warunkach konkurencji doskonałej Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005: 150 Krzywą długookresowej podaży przedsiębiorstwa działającego w konkurencji doskonałej stanowi natomiast odcinek krzywej kosztu krańcowego powyżej minimum kosztów przeciętnych (pogrubiona część krzywej kosztu krańcowego powyżej punktu przecięcia kosztu krańcowego z kosztem przeciętnym). Krzywa podaży gałęzi jest sumą jednostkowych krzywych podaży wszystkich przedsiębiorstw. 5. Istota monopolu pełnego Monopol pełny występuje wówczas, gdy spełnione są następujące warunki (Rekowski 1993: 229): 1) Na rynku działa jeden producent (sprzedawca) i wielu kupujących. 2) Nie ma możliwości wejścia na rynek opanowany przez jednego producenta monopolistę, co może wynikać z przyczyn technicznych (wymagany patent), ekonomicznych (wysokie nakłady finansowe na budowę nowej firmy, np. fabryki samochodów) lub administracyjno-prawnych (ustalony przez państwo monopol spirytusowy, tytoniowy itp.). 3) Produkty są zróżnicowane, nie mają bliskich substytutów. 4) Uczestnicy rynku dysponują doskonałą informacją. Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 11
Wiele przyczyn może sprawiać, że produkcją danego dobra zajmuje się jeden producent, mający 100% udziału w rynku. Najczęściej wymienia się następujące źródła monopolu (Milewski, Kwiatkowski 2005: 152): rząd lub władze przyznają firmie prawo do wyłącznej produkcji danego produktu lub świadczenia danej usługi; przedsiębiorstwo może wejść w posiadanie patentu, praw autorskich lub znaków firmowych, uniemożliwiających powielanie technologii lub produktów przez innych producentów; monopol może wynikać z prawa własności do specyficznych, niepowtarzalnych zasobów naturalnych; monopol może być związany z korzyściami skali; sytuacja taka występuje wówczas, gdy jeden producent, wytwarzając taniej niż pewna liczba mniejszych firm, jest w stanie zaspokoić całkowity popyt rynkowy. W tej sytuacji przedsiębiorstwo ma tak duże szanse ekspansji, że konkurencja nie może się utrzymać. Przykładami takich przedsiębiorstw są zakłady energetyczne, gazowe wodociągowo-kanalizacyjne. W przypadku tych przedsiębiorstw mamy do czynienia z tak poważnymi korzyściami skali, że długookresowe koszty przeciętne maleją bardzo znacznie wraz ze wzrostem produkcji. Z tego powodu działalność więcej niż jednego przedsiębiorstwa w gałęzi jest bardzo utrudniona i ekonomicznie nieuzasadniona. Sytuacja ta określana jest jako monopol naturalny. Bariery wejścia na rynek tworzą tu czynniki ekonomiczne, a nie administracyjno-prawne czy techniczne. Przedsiębiorstwa zajmujące pozycję monopolistyczną mają wpływ na podaż i ceny. Kontrolując sytuację na rynku mogą one ograniczać rozmiary podaży i sprzedawać towary po wyższych cenach. Oznacza to równocześnie, że przy podejmowaniu decyzji o zwiększeniu rozmiarów produkcji monopolista musi liczyć się z koniecznością obniżenia ceny. Konkurencja na rynku leków a zyski firmy Pfizer Firma Pfizer może stracić patent na lek przeciw artretyzmowi Celebrex, w związku z jego ubocznymi skutkami, powodującymi zawały serca oraz wylewy krwi do mózgu. Po ujawnieniu ubocznych skutków leku, jego sprzedaż spadła o 44%, do poziomu 446 mln USD. Kwartalne zyski ze sprzedaży tego leku spadły aż o 52%. Neurotin to kolejny znaczący lek (przeciw padaczce) produkowany przez firmę Pfizer. Jego sprzedaż spadła aż o 80% w związku z niezwykle silną konkurencją leków Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 12
generycznych. Leki generyczne zawierają tę samą czynną substancję leczniczą co lek oryginalny. Z uwagi na terapeutyczną ekwiwalentność mogą być stosowane wymiennie z lekiem oryginalnym. Leki te są wprowadzane na rynek po wygaśnięciu patentu na lek oryginalny. Kolejny lek Zithromax najlepiej sprzedający się antybiotyk będzie musiał konkurować po wygaśnięciu patentu (tj. za kilka miesięcy) z generycznymi kopiami. Sprzedaż leków na recepty w USA spadła w ciągu trzech kwartałów o 3% w wyniku presji konkurencyjnej leków generycznych. Sprzedaż najlepiej sprzedającego się na świecie leku na obniżenie cholesterolu (Lipitor) wzrosła do poziomu 2,9 mld USD, aczkolwiek dynamika wzrostu znacząco spadła. Pfizer informuje, że sprzedaż pierwszego na rynku leku na impotencję Viagra, spadła o 4% głównie w związku z pojawianiem się podobnych leków, oferowanych przez konkurentów. Próby monopolizowania rynku leków spotykają się ze zdecydowaną reakcją konkurentów. W grę wchodzą przecież olbrzymie zyski. Adaptowane z artykułu Davida Teathera, The Guardian, 21 października 2005 r. Ekstraklasa piłki nożnej w UK a Komisja Europejska Organizacja transmisji na żywo rozgrywek brytyjskiej ekstraklasy piłkarskiej dostarcza interesujących spostrzeżeń dotyczących modelu biznesowego realizowanego w strukturze rynku monopolistycznego. Ekstraklasa brytyjska liczy 20 drużyn, co daje możliwość przeprowadzenia w sezonie 380 meczów. Można z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że sprzedanie transmisji ze wszystkich meczów (szczególnie tych z dołu tabeli) jest raczej niemożliwe. Właścicielem praw do transmisji na żywo jest firma BSkyB, która transmitowała zaledwie 60 meczów. Kiedy porównujemy monopol z rynkiem doskonałym dochodzimy do wniosku, że monopole przyczyniają się do ograniczenia podaży. W naszym przypadku fakt, że Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 13
tylko 60 meczów z 380 możliwych było transmitowanych potwierdza to spostrzeżenie. Pierwszym punktem naszej analizy jest dociec, czy rzeczywiście BSkyB jest monopolistą? Posiadając prawa wyłączności na transmisje na żywo BSkyB jest rzeczywistym monopolistą. Sprawa ta była przedmiotem dochodzeń prowadzonych przez brytyjskie oraz unijne organy antymonopolistyczne. Jeśli BSkyB jest monopolistą to czy miał jakieś powody biznesowe by ograniczać liczbę transmisji? Ograniczenie liczby transmisji czyni je bardziej niedostępnymi. Mamy więc do czynienia z celowym ograniczeniem podaży powodującym wzrost cen za transmisje, które płacą stacje telewizyjne. Co byłoby konkurencyjnym rozwiązaniem? Gdyby każdy klub sprzedawał prawa do swoich meczów różnym stacjom telewizyjnym doszłoby do znacznego zwiększenia ilości transmisji oraz dużego obniżenia ich cen. Kibice piłki nożnej byliby takim rozwiązaniem zachwyceni. Innym rozwiązaniem mogłoby być zachowanie praw do znacznej liczby meczów przez BSkyB oraz przekazania praw do reszty stacjom telewizyjnym, takim jak BBC czy ITV. Właśnie ta opcja brana jest pod uwagę przez Komisję Europejską by rozwiązać problem monopolu. 6. Kształtowanie się utargu całkowitego, przeciętnego i krańcowego Monopolista jako jedyny producent na rynku nie bierze pod uwagę zachowania innych firm, gdyż nie ma konkurentów. Musi się jednak liczyć z istniejącym popytem. Oznacza to, że monopolista nie może zwiększyć rozmiarów sprzedaży bez równoczesnego obniżenia ceny lub może sprzedawać mniej po wyższej cenie. Utarg krańcowy i przeciętny kształtują się więc inaczej niż w warunkach konkurencji doskonałej, gdzie utargi te kształtowały się na poziomie niezależnym od przedsiębiorstwa, zgodnie z zasadą: Uk = Up = c. W warunkach monopolu wzrost rozmiarów podaży wywołuje spadek ceny. Spada więc utarg przeciętny, jak i utarg krańcowy. Utarg krańcowy spada w tempie szybszym niż utarg przeciętny, bowiem każde zwiększenie sprzedaży wymaga obniżenia ceny produkowanych wyrobów (rysunek 6). Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 14
Rysunek 6. Krzywe utargu w warunkach monopolu Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005: 154 Krzywa popytu na produkty wytwarzane przez monopol jest równocześnie krzywą popytu rynkowego (Rekowski 1993: 229). Reakcja popytu na zmianę ceny może być różna. Zależy to od stopnia elastyczności popytu. Krzywa popytu w warunkach monopolu pokrywa się z krzywą utargu przeciętnego (rysunek 6). Utarg całkowity monopolu rośnie wraz ze wzrostem sprzedaży i osiąga maksimum przy rozmiarach produkcji Q1. Cenowa elastyczność popytu wynosi wówczas 1, a utarg krańcowy jest równy 0. Monopolista nie będzie więc zainteresowany zwiększaniem rozmiarów produkcji ponad poziom Q1, gdyż utarg krańcowy z każdej następnej jednostki sprzedanego produktu będzie ujemny, elastyczność cenowa popytu będzie mniejsza od 1, a utarg całkowity zacznie spadać. Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 15
7. Optimum przedsiębiorstwa monopolistycznego Równowagę przedsiębiorstwa monopolistycznego w okresie krótkim wyznacza, podobnie jak przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego, punkt zrównania utargu krańcowego z kosztem krańcowym (punkt a na rysunku 7). Rysunek 7. Krótkookresowa równowaga przedsiębiorstwa monopolistycznego Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005: 155 Przedsiębiorstwo monopolistyczne maksymalizuje zysk przy wielkości produkcji równej Qr, przy której krzywa utargu krańcowego przecina się z krzywą z krzywą kosztów krańcowych (Peterson 1991: 239). Przedsiębiorstwo znajduje się wtedy w stanie równowagi, czyli osiąga optimum ekonomiczne (Caban 2001: 161). Rozmiary produkcji większe niż Qr oznaczają, że utarg krańcowy jest niższy od kosztu krańcowego zwiększanie produkcji poza Qr staje się więc nieopłacalne. Z kolei przy rozmiarach produkcji mniejszych od Qr utarg krańcowy jest większy od kosztów krańcowych, co oznacza, że wskazane jest zwiększenie rozmiarów produkcji do poziomu Qr, gdyż przynosi to dodatkowe zyski. Zysk monopolu (rysunek 7) pole CDEF jest różnicą między utargiem całkowitym (pole OFCQr, które powstaje z pomnożenia ilości sprzedanych produktów, czyli OQr, przez cenę, czyli OF) i kosztami całkowitymi (pole OEDQr, czyli iloczyn ilości sprzedanych produktów OQr i kosztu przeciętnego OE). Cena, która umożliwia maksymalizację zysku monopolowego, określana jest jako cena monopolowa (Caban 2001: 161). W warunkach pełnego monopolu sam producent wyznacza wielkość produkcji maksymalizującej zysk, musi on jednak brać pod uwagę czynniki wpływające na kształtowanie się popytu. Wysokość ceny monopolowej zależy przede wszystkim od cenowej elastyczności popytu. Im Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 16
mniejsza jest elastyczność popytu, tym bardziej opłacalne jest dla monopolu ograniczenie rozmiarów produkcji, ponieważ monopol może swobodnie podnosić ceny bez obawy poważniejszego spadki popytu. 8. Porównanie konkurencji doskonałej z monopolem Porównanie konkurencji doskonałej z przedsiębiorstwem monopolistycznym pozwala wskazać negatywne efekty działalności monopolu. Rysunek 8 stanowi porównanie wielkości produkcji i wysokości cen w gałęzi produkcji w warunkach monopolu i doskonałej konkurencji (Milewski, Kwiatkowski 2005: 156). Rysunek 8. Produkcja i ceny w warunkach monopolu i doskonałej konkurencji Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005: 156 Rozważmy sytuację, gdy producenci buraków cukrowych, którzy działali dotychczas w warunkach zbliżonych do doskonałej konkurencji, postanawiają utworzyć wspólną firmę, za pośrednictwem której będą sprzedawać całą swoją produkcję i która będzie mogła określać limity produkcji buraków i ich ceny. Firma ta staje się więc jedynym dostawcą, monopolistą, który zaczyna decydować o wielkości łącznej podaży buraków oraz ich cenie. Poza tym nic się nie zmienia, m.in. koszty produkcji buraków. W okresie krótkim (rysunek 8) monopolista będzie dostarczał na rynek produkcję Q1 po cenie c1, która to cena równa jest utargowi przeciętnemu. Wielkości te wyznacza punkt przecięcia krzywej kosztu krańcowego z krzywą utargu krańcowego (punkt A). Jeśli w tej gałęzi nadal panowałaby doskonała konkurencja, to poszczególne firmy zrównałyby swoje koszty krańcowe Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 17
z ceną, ponieważ koszt krańcowy równy utargowi krańcowemu byłby równocześnie równy utargowi przeciętnemu, czyli cenie. Gdyby postępowały tak wszystkie firmy w danej gałęzi, to ich łączna produkcja wyniosłaby Q2 przy cenie c2. Wielkości te wyznaczyłby tym razem punkt B (rysunek 9), czyli punkt zrównania się gałęziowej podaży (określonej przez koszty krańcowe firm) z gałęziowym popytem (określonym przez utargi przeciętne). Wynika to z tego, że w porównaniu z doskonałą konkurencją monopol prowadzi do niższej łącznej produkcji i wyższej ceny produktu (Milewski, Kwiatkowski 2005: 157). Analogicznie jest w okresie długim. w warunkach silnej konkurencji i swobody wejścia na rynek nowych firm produkcja w danej gałęzi będzie rosła, ceny będą spadać, a firmy będą zmuszone do produkowania przy możliwie najniższych poziomach swoich długookresowych kosztów przeciętnych. Efektem tego będzie tendencja do eliminowania zysków ekonomicznych. Będą one jedynie występowały częściowo. W długim okresie pozostaną tylko zyski normalne, wliczane w koszty. W przypadku monopolu natomiast zyski nadzwyczajne będą mogły utrzymywać się nawet w długim okresie, w tej strukturze bowiem istnieją silne bariery uniemożliwiające nowym firmom wejście na rynek. Wady monopolu widoczne są nie tylko w zakresie wielkości produkcji i wysokości cen. Inne negatywne efekty monopolizacji to np. prawdopodobieństwo produkcji przy relatywnie wysokich kosztach (z powodu braku konkurencji) oraz nierówny, dyskryminujący drobne firmy, podział globalnego dochodu. Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 18
Bibliografia Milewski R., Kwiatkowski E. (2005): Podstawy ekonomii, PWN, Warszawa, s. 143-152. Rekowski M. (1993): Wprowadzenie do mikroekonomii, Polsoft-Akademia, Poznań, s. 201-226. Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 19