Metodyka zdalnego nauczania osób dorosłych w zakresie kompetencji kluczowych. Poradnik. Szczecin, sierpień 2013. Dorota Dżega

Metodyka zdalnego nauczania osób dorosłych w zakresie kompetencji kluczowych Poradnik Szczecin, sierpień 2013 Dorota Dżega

O Autorze dr Dorota Dżega doktor nauk technicznych w dyscyplinie informatyka, adiunkt w Zachodniopomorskiej Szkole Biznesu w Szczecinie, trener na studiach podyplomowych i MBA, metodyk zdalnego nauczania. Posiada bogate i długoletnie doświadczenie w kierowaniu i realizacji projektów informatycznych oraz szkoleniowych. W swoim dorobku naukowym posiada liczne publikacje z zakresu zarządzania projektami informatycznymi, data miningu oraz metodyk zdalnego nauczania. Członek Polskiego Towarzystwa Informatycznego oraz Stowarzyszenia E-learningu Akademickiego, w którym wchodzi w skład Komisji Egzaminacyjnej certyfikacji metodyków zdalnego nauczania oraz e-nauczycieli. Od 2007 roku kieruje Centrum e-learningu Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu w Szczecinie.

Dorota Dżega Metodyka zdalnego nauczania osób dorosłych w zakresie kompetencji kluczowych Zawartość Wprowadzenie... 4 1. JAK SIĘ UCZĄ DOROŚLI?... 6 Kim jest dorosła osoba ucząca się?... 6 Jakie należy przyjąć założenia w pracy z dorosłą osobą uczącą się?... 7 Dlaczego tak ważne jest kształcenie w zakresie kompetencji kluczowych?... 11 2. ZDALNE NAUCZANIE A STUDIA PODYPLOMOWE... 14 Studia podyplomowe + e-learning = Slow Learning?... 15 Studia podyplomowe + m-learning = Fast Learning?... 17 Cykl Kolba w nauczaniu zdalnym? To możliwe!... 19 3. PROJEKTOWANIE I REALIZACJA PROCESU ZDALNEGO NAUCZANIA NA STUDIACH PODYPLOMOWYCH Z WYKORZYSTANIEM MODELU KNOWLEDGE@WORK... 23 Efekty kształcenia a metodyka zdalnego nauczania... 25 Jak poznać grupę?... 25 Dlaczego warto udostępniać materiały dydaktyczne przed zajęciami?... 26 Jedzie pociąg z daleka..., czyli kilka słów o mobilności i uczeniu się... 28 Społeczność słuchaczy i wykładowców? To (nie) dla mnie!... 29 Blisko, coraz bliżej. Czyli jak wspomóc procedurę dyplomową... 30 Wszystko pięknie, ale co z obawami słuchaczy i wykładowców?... 30 ZAKOŃCZENIE... 31 LITERATURA... 32

Wprowadzenie Otwierając dorosłe umysły, nie przeciążaj ich. Włóż tam tylko iskrę. Anatole France Żyjemy w czasach, w których niezależnie od wieku jesteśmy zobligowani do nieustannego uczenia się. Uczymy się zarówno w życiu zawodowych, jak i w prywatnym. Uczenie się w życiu zawodowym jest determinowane potrzebą dostosowywania się do potrzeb rynku pracy. Natomiast uczenie się w życiu prywatnym to dążenie do odpowiedniego funkcjonowania we współczesnym systemie społeczno-gospodarczym. Uczenie się w życiu prywatnym obejmuje także nasze dążenie do samorozwoju. Niezależnie od obszaru, w którym podejmujemy naukę potrzebujemy odpowiednio zaprojektowanego procesu uczenia się. To oznacza, że oczekujemy przygotowanego środowiska uczenia się zgodnie w naszymi potrzebami. Środowisko uczenia się stanowią nauczyciele, materiały dydaktyczne, system oceniania, system komunikacji oraz środki techniczne. Oddajemy w Państwa ręce opracowanie, którego głównym celem jest zwiększenie zainteresowania nowoczesnymi formami kształcenia osób dorosłych, takimi jak uelastycznione studia podyplomowe z wykorzystaniem możliwości technologii internetowych i mobilnych (e-learningu i m-learningu). Opracowanie ma postać zbioru praktycznych wskazówek przydatnych do prawidłowego zaprojektowania metodyki zdalnego nauczania osób dorosłych ze szczególnym uwzględnieniem obszaru kompetencji kluczowych. W pierwszej części opracowania uwagę skupiono na Dorosłej Osobie Uczącej się (DOU) oraz na zasadach, które należy przyjąć w pracy z tą osobą. Ponadto, zwrócona została uwagę na rolę, jaką ogrywają kompetencje kluczowe w kształceniu na poziomie studiów podyplomowych. Położenie nacisku na kompetencje kluczowe jest szczególnie istotne ze względu na ich uniwersalność oraz praktyczność. Kompetencje kluczowe stanowią obszar, który powinien znajdować się w szczególnym zainteresowaniu osób odpowiedzialnych za kształtowanie oferty Lifelong Learning. 4

W drugiej części opracowania poruszono kwestie związane z możliwościami zdalnego nauczania w zakresie projektowania procesu kształcenia na studiach podyplomowych. Szczególną uwagę zwrócono na praktyczne aspekty wykorzystania w tym procesie technologii informatycznych, w szczególności e-learningu i m-learningu. W trzeciej części opracowania przedstawiono sposób projektowania i realizowania procesu zdalnego nauczania w zakresie kompetencji kluczowych na studiach podyplomowych z wykorzystaniem modelu Knowledge@Work. Wszystkie informacje zawarte w niniejszym opracowaniu są zgodne z obecnym stanem wiedzy oraz zostały poparte kilkuletnim doświadczeniem we wdrażaniu rozwiązań e-learningowych oraz m-learningowych do procesów kształcenia osób dorosłych na poziomie studiów wyższych, w tym na poziomie studiów podyplomowych oraz krótkich form szkoleniowych. 5

1. JAK SIĘ UCZĄ DOROŚLI? We wprowadzeniu do niniejszego opracowania odwołano się do słów francuskiego pisarza, filozofa Anatole France, który powiedział: Otwierając dorosłe umysły, nie przeciążaj ich. Włóż tam tylko iskrę. Myśl ta stała się inspiracją oraz motorem działań, które pozwoliły na ustalenie tego, czego chcą się uczyć osoby dorosłe, w jaki sposób ma być im przekazywana wiedza oraz w jaki sposób zweryfikować czego tak naprawdę się nauczyli. Kim jest dorosła osoba ucząca się? Naturalną granicę po przekroczeniu której uznajemy, że mamy do czynienia z Dorosłą Osobą Ucząca się przyjmuje się wiek ok. 20-22 lat. Jest to najczęściej spotykany okres, w którym osoba ucząca się wychodzi z formalnego systemu kształcenia (tzw. K-12) i wchodzi na rynek pracy. Wraz z jej wejściem na rynek pracy następuje (zazwyczaj) pierwsza konfrontacja kształcenia formalnego z kształceniem nieformalnym. Pojawiają się pierwsze instruktaże stanowiskowe, pierwsze szkolenia branżowe, kursy kwalifikacyjne, egzaminy certyfikujące itp. Na tym etapie DOU dostrzega, że: zmianie uległa rola Nauczyciela z nauczyciela oświaty, wykładowcy na studiach na trenera, szefa, a często na kolegę lub koleżankę z biurka obok; materiał do nauki różni się zawartością i źródłem pochodzenia od materiału dostarczanego w szkole lub na studiach; coraz większe znaczenie zaczyna odgrywać samodyscyplina, samoorganizacja, umiejętność zarządzania czasem, umiejętność planowania działań i ich skutków, a także zdolności adaptacyjne. Wraz ze zwiększeniem poziomu doświadczenia DOU zauważa potrzebę uczenia się tego co jest niezbędne, np. do podjęcia decyzji lub wykonania zadania itp. Zmianie ulega także poziom percepcji u DOU. Pojawia się nieodparta potrzeba uczenia się na przykładach odwołujących się do konkretnych doświadczeń. Ponadto uruchamiają się mechanizmy sterujące potrzebą uczenia się tego co naprawdę jest interesujące, najczęściej interesujące w danym momencie. Stąd też wszystkie podmioty zaangażowane w kształcenie DOU powinny zwracać szczególną uwagę na konieczność odpowiedniego zaprojektowania oferty 6

dydaktycznej oraz na odpowiedni dobór nauczycieli (wykładowców, trenerów, instruktorów itp.) do pracy z DOU. W niniejszym opracowaniu szczególna uwaga została poświecona procesowi uczenia się DOU wspomaganego e-learningiem i m-learningiem. Osoby zainteresowane tematyką edukacji osób dorosłych (andragogiką) mogą uzupełnić swoją wiedzę zapoznając się z opracowaniem pt. O czym należy pamiętać w procesie kształcenia osób dorosłych 1. Jakie należy przyjąć założenia w pracy z dorosłą osobą uczącą się? Helsińska Fundacja Praw Człowieka w zrealizowanym projekcie pt. Weź kurs na wielokulturowość i w przygotowanym w ramach tego przedsięwzięcia e-podręczniku określiła trzy podstawowe zasady, którymi należy kierować się w pracy z DOU 2. Zaprezentowane poniżej rozwinięcie zasad przedstawionych na rysunku 1 stanowi ich interpretacja dokonana przez autora niniejszego opracowania. Rysunek 1. Zasady pracy z dorosłą osobą uczącą się Zasada 1 Zasada 2 Zasada 3 "Dorośli to nie puste naczynia, gotowe, by wykładowcy je wypełnili" "Podczas nauki nie ma możliwości uzyskania odpowiedzi na wszystkie pytania" "Nauka nie jest biernym procesem" Źródło: E-podręcznik Weź kurs na wielokulturowość. Helsińska Fundacja Praw Człowieka 1 B. Sack O czym należy pamiętać w procesie kształcenia osób dorosłych. Produkt w projekcie innowacyjnym Knowledge@Work - zintegrowany model kształcenia przez całe życie na uczelniach wyższych, Szczecin 2013 2 E-podręcznik Weź kurs na wielokulturowość, dostępny w Internecie w dniu 15.07.2013, pod adresem: http://www.hfhr.org.pl/wezkurs/epodrecznik/index.php?option=com_content&view=article&id=22&itemid=36 7

Stosując się do pierwszej z powyższych zasad wykładowcy na studiach podyplomowych powinni dostrzegać i umiejętnie wykorzystywać doświadczenie, które posiadają słuchacze. Możliwe jest to między innymi poprzez: przygotowywanie symulacji na zajęciach osadzonych w realiach dobrze znanych słuchaczom, przykładowo poznawanie rynków kapitałowych finansowych to biuro maklerskie lub bank, przygotowywanie kampanii marketingowej to agencja reklamowa, a zarządzanie projektami informatycznymi to przygotowanie dokumentacji projektowej niezbędnej do uruchomienia projektu; angażowanie słuchaczy w przygotowywanie i realizację zajęć z zakresu, który jest zbieżny z ich pracą zawodową lub zainteresowaniami, przykładowo ustalenie scenariusza zajęć z zakresu metodyk zarządzania projektami podczas których słuchacze wcielają się w role kierowników projektów i przeprowadzają krótki instruktaż z zakresu metodyki stosowanej w ich firmie (pozostała część grupy traktowana jest jako nowi członkowie zespołów, których należy wprowadzić do projektu). Pole do popisu mogą mieć słuchacze z wysokim poziomem tzw. miękkich kompetencji. Wykładowca może odpowiednio zaaranżować zajęcia z technik sprzedaży, negocjacji czy też mediacji gospodarczych. Ponadto, umiejętności pracy z ludźmi można trenować przy współudziale słuchaczy, którzy na co dzień są pracownikami działów HR, szefami zespołów lub właścicielami firm; odpowiednie dobieranie treści szkoleniowej ze szczególnym uwzględnieniem jej aktualności, wiarygodności oraz możliwości zastosowania w praktyce. Dobór treści szkoleniowej w kształceniu DOU w pierwszej refleksji jest czymś prostym. Niemal każdy wykładowca wie co w tym obszarze należy zrobić. Jednak wieloletnie doświadczenie w pracy z DOU wykazuje, że wykładowcy na studiach podyplomowych ulegają urokom szkolnego podejścia, w którym na pierwszym miejscu wciąż jest stawiana wiedza teoretyczne, potem przykłady, ćwiczenia i pytania kontrolne. Aby praca z DOU była efektywna należy zerwać ze schematem liniowości zajęć. Dobór treści szkoleniowej powinien zachowywać właściwe proporcje między teorią a praktyką, między powagą a żartem oraz między wiedzą trudną do przyswojenia a tą łatwiejszą. 8

Podczas wystąpień publicznych lub w trakcie szkoleń można zaobserwować sytuację, w której prezentujący w połowie swojego wystąpienia wtrąca żart. Czyni to postępując zgodnie z poradnikami, w których to znajduje recepty na podtrzymywanie uwagi u słuchaczy. W skrócie: aby wystąpienie było odbierane jako interesujące prowadzący mniej więcej w jego połowie opowiada dowcip. Niestety wielu z prezentujących robi to w tak nienaturalny sposób, że na pierwszy plan wysuwa się ich zachowanie godne precyzji szwajcarskiego zegarka. Efekt? Część słuchaczy nie odbiera tego jako elementu wzmocnienia uwagi, a wręcz przeciwnie demaskuje zabiegi prowadzącego. Druga zasada głosi, że podczas nauki osoby uczące się nie będą miały możliwości uzyskania odpowiedzi na wszystkie pytania, które nasuną im się na myśl. To oznacza, że: wykładowca nie powinien za wszelką cenę dążyć do udzielania odpowiedzi, szczególnie na pytania co do których nie ma pewności. W przypadku niektórych wykładowców jest to dość trudne doświadczenie. Jednak w takich sytuacjach należy być przygotowanym do poinformowania słuchaczy o tym, że nie zna się lub nie jest się pewnym odpowiedzi na zadane pytanie; słuchacze dość często poprzedzają zasadniczą część pytania stwierdzeniem: A u mnie w firmie to robimy tak i tak Następnie pada pytanie o meritum, czyli najczęściej o konfrontację informacji przekazywanych przez wykładowcę z doświadczeniem DOU. W takiej sytuacji wykładowca nie musi udowadniać, że jest alfą i omegą i posiadł wiedzę absolutną. Sytuację tą można wykorzystać do zaangażowania osoby zadającej pytanie w rozwinięcie pytania lub w pełniejsze przedstawienie problemu w taki sposób, aby możliwe było wyciągnięcie generalnych wniosków. Dzięki takiemu zabiegowi uczący się doświadczą, że nie jest możliwe udzielenie informacji na każde pytanie, które padnie oraz że nie jest możliwe podawanie rozwiązań na bardzo wysokim poziomie szczegółowości pasujących do każdej sytuacji i każdego problemu; część pytań, które padają podczas zajęć powinna pozostać bez podawania jednoznacznej odpowiedzi. Wykładowca może posłużyć się wyrażeniem: 9

To zależy, dzięki któremu słuchacze dostrzegą wieloaspektowość sytuacji przedstawionej w pytaniu. Zabieg ten może także stać się zachętą do dalszych poszukiwań, dyskusji, weryfikacji informacji. Uwaga! Nie należy nadużywać tego sformułowania. Trzecia zasada głosi, że nauka nie jest biernym procesem. Oznacza to, że proces uczenia się wymaga zaangażowania w nim, wszystkich jego uczestników, zarówno słuchaczy jak i wykładowców. Aby skutecznie włączać DOU w proces uczenia się należy przede wszystkim: wykorzystać energię słuchaczy. W każdej grupie znajdują się osoby o różnych typach osobowości, z różnym bagażem doświadczeń i o różnym podejściu do zajęć. Zadanie wykładowcy polega na trafnej diagnozie energii grupy do której wchodzi na zajęcia. Informacja ta może zostać wykorzystana do szybkiego, odpowiedniego przemodelowanie zajęć. Inaczej bowiem należy pracować z grupą zdominowaną przez introwertyków, którzy w większości pochodzą z jednej firmy, a po której to firmie krążą pogłoski o redukcji zatrudnienia niż z grupą zdominowaną przez ekstrawertyków, którzy marzą o sukcesie swojego nowego produktu. W praktyce na tę diagnozę wykładowca ma zaledwie kilka minut, od zamknięcia drzwi do sali do momentu przedstawienia się; zaimprowizować sytuację, w której słuchacze będą mogli osobiście zaangażować się w zajęcia. Najpopularniejszą formą osobistego zaangażowania słuchaczy jest stosowanie różnego rodzaju gier symulacyjnych lub decyzyjnych. Gra jako narzędzie dydaktyczne wymaga czasu niezbędnego do przekazania instrukcji, przeprowadzenia rozgrywki i przekazania informacji zwrotnej o jej przebiegu i osiągniętych wynikach. Efekt osobistego zaangażowania się można także osiągnąć prosząc słuchaczy o przyniesienie przedmiotów związanych z tematyką zajęć lub z wykonaniem prac poprzedzających dane zajęcia. Przyniesione przedmioty doskonale sprawdzają się w roli rekwizytów do zajęć. Natomiast, prace poprzedzające zajęcia mogą przyjąć formę zapoznania się z dokumentacją projektu na podstawie której będą realizowane zajęcia, przeczytania kilku 10

artykułów na dany temat lub zapoznania się z instrukcją działania danego urządzenia lub oprogramowania; nie unikać aranżowania potrzeby pomagania innym. Ludzie z natury lubią być pomocni, stąd też warto tą wiedzę wykorzystać w procesie uczenia się. Plan studiów podyplomowych sprzyja rozwijaniu tej potrzeby. Spotkania 1-2 razy w miesiącu, odległość geograficzna, zmiana środowiska to najlepsze motywatory, do tego aby DOU zaczęły sobie pomagać. Wykładowca może w odpowiedni sposób przygotować zadania projektowe wymagające pracy zespołowej, która ma trwać także poza godzinami spędzonymi na uczelni. Może aranżować sytuacje, w których słuchacze zaangażują się w działania mające na celu niesienie pomocy innym. Działania te sprawią, że DOU odczują to, że są potrzebni, co ma pozytywny wpływ na ich stosunek do otoczenia, a tym samym na proces uczenia się. Przedstawione zasady wraz z odniesieniem ich do konkretnych sytuacji mogących mieć miejsce na studiach podyplomowych dowodzą jak trudnym i złożonym przedsięwzięciem jest zaplanowanie efektywnego i skutecznego procesu uczenia się DOU. Dlaczego tak ważne jest kształcenie w zakresie kompetencji kluczowych? Słuchacze studiów podyplomowych to najczęściej osoby o ukształtowanej pozycji zawodowej i społecznej. Od takich osób oczekiwane jest posiadanie nie tylko doświadczenia, ale i ukształtowanych kompetencji kluczowych. Kompetencje kluczowe zgodnie z rekomendacjami modelu Knowledge@Work są stałym elementem każdego programu studiów podyplomowych. Rekomendacje te zostały poparte licznymi badaniami oraz obserwacjami. Podjęcie przez słuchacza decyzji o rozpoczęciu studiów podyplomowych powinno być poprzedzone analizą potrzeb i predyspozycji. Są osoby, które podejmują daną formę kształcenia ze względu na rozwój kariery zawodowej lub ze względu na zainteresowania. Są także osoby, które ulegają trendom w modzie na dany kierunek. Przed kilkoma laty w Polsce nastąpił wysyp kierunków związanych z bezpieczeństwem narodowym. Co jest dość interesujące, gdyż przed laty likwidacji uległ przedmiot Przysposobienie obronne (zastąpiono 11

go Edukacją dla bezpieczeństwa) realizowany na poziomie szkoły średniej. Jednak zaangażowanie się Polski w działania militarne z ramienia NATO, ilość informacji medialnych o zagrożeniu atakami terrorystycznymi oraz szalejący kryzys gospodarczy wykreowały modę na dokształcanie się w zakresie bezpieczeństwa narodowego. Kluczowe kompetencje pożądane na rynku pracy i nie tylko 3 : 1. Autoprezentacja 2. Funkcjonowanie w otoczeniu międzynarodowym 3. Komunikacja interpersonalna 4. Kreatywność 5. Praca w zespole 6. Prawo w działalności gospodarczej 7. Ugruntowane podstawy matematyki 8. Zarządzanie wiedzą 9. Zarządzanie zespołami 10. Znajomość technologii informatycznych Raporty z przeprowadzonych badań pierwotnych i wtórnych oraz rekomendacje Unii Europejskiej zwróciły uwagę na fakt, iż kadry nowoczesnej gospodarki powinny posiadać dobrze ukształtowane kompetencje kluczowe, dzięki którym możliwe jest podnoszenie wartości pracowników na rynku pracy. Zazwyczaj w programach studiów podyplomowych znajdują się przedmioty, na których są kształtowane umiejętności interpersonalne. Jednak z praktyki wynika, że mogą być one dyskryminowane na rzecz przedmiotów specjalistycznych ściśle związanych ze specyfiką danego kierunku studiów. Stąd też w modelu Knowledge@Work rekomendowana jest struktura programu studiów, która traktuje na tym samym poziomie istotności i ważności efekty kształcenia w zakresie kompetencji profesjonalnych (wiedza specjalistyczna), jak i kompetencji kluczowych. Na rysunku 2 przedstawiono w poglądowy sposób pożądany rozkład kompetencji. 3 Raport PARP Foresight kadr nowoczesnej gospodarki, Warszawa 2009 12

Rysunek 2. Zalecany udział kompetencji profesjonalnych i kluczowych w programach studiów podyplomowych 60% 40% Kompetencje kluczowe Kompetencje specjalistyczne (profesjonalne) Źródło: dokumentacja projektu Knowledge@Work - zintegrowany model kształcenia przez całe życie na uczelniach wyższych. Szczegółowe informacje dotyczące kompetencji kluczowych, ich pomiaru i wpływu na przebieg studiów podyplomowych znajdują się w opracowaniu Podręcznik Barometru Kompetencji Kluczowych dla uczelni 4. 4 B. Dobińska Podręcznik Barometru Kompetencji Kluczowych dla uczelni. Produkt w projekcie innowacyjnym Knowledge@Work - zintegrowany model kształcenia przez całe życie na uczelniach wyższych, Szczecin 2013. 13

2. ZDALNE NAUCZANIE A STUDIA PODYPLOMOWE Termin zdalne nauczanie obejmuje wszystkie formy wspomagania procesu uczenia się technologiami informacyjno-komunikacyjnymi. Najpopularniejszą postacią zdalnego nauczania się jest e-learning, czyli uczenie się na odległość z wykorzystaniem technologii internetowych. Wraz z rozwojem urządzeń mobilnym dość prężnie rozwija się m-learning, jako uczenie się z wykorzystaniem takich urządzeń jak: smartfon, tablet, urządzania mobilne w samochodzie, czy też smartwatch (zegarek wyposażony w system operacyjny na urządzenie mobilne). Wdrożenie metodyki zdalnego nauczania sprawia, że jest możliwe podniesienie jakości i atrakcyjności kształcenia na poziomie studiów podyplomowych poprzez: przeniesienie części wykładowej zajęć do przestrzeni wirtualnej, wówczas słuchacze mają możliwość zapoznania się z niezbędnym materiałem przed fizycznym rozpoczęciem zajęć, a tym samym mają możliwość efektywniejszego wykorzystania godzin kontaktowych z wykładowcą; wykorzystanie zaoszczędzonego czasu poświeconego na przedstawienie całej teorii na to co jest naprawdę ważne, trudne do zrozumienia lub wymaga dodatkowego objaśnienia, przykładowo instruktażu urządzeń w laboratorium; wprowadzenie metod aktywizujących słuchaczy oraz warsztatowych form zajęć podczas, których będzie kładziony główny nacisk na uczenie się praktyczne. Wyróżnikiem studiów podyplomowych powinna być ich elastyczność oraz zdolność do szybkiego reagowania na zapotrzebowanie płynące z rynku. Stąd też przed wdrożeniem zdalnego nauczania w proces kształcenia zalecane jest wytypowanie zestawu przedmiotów kanonowych, które niezależnie od sytuacji zewnętrznej, będą stanowić trzon oferty dydaktycznej danej uczelni i są dość odporne na zmiany. Niewątpliwą zaletą zdalnego nauczania jest wsparcie indywidualizacji procesu uczenia się. Indywidualizacja procesu uczenia się jest możliwa dzięki dostosowaniu poziomu trudności szkoleń e-learningowych, będących odpowiednikiem przedmiotu w tradycyjnym rozumieniu programu studiów, do predyspozycji DOU oraz warunków środowiskowych. W modelu Knowledge@Work rekomendowane jest zastosowanie Barometru Kompetencji 14

Kluczowych w celu dostarczenia niezbędnych informacji osobom decyzyjnym (Brokerowi edukacyjnemu oraz samemu słuchaczowi) do dokonania odpowiedniego doboru zestawu szkoleń e-leaningowych zgodnych z potrzebami DOU oraz z efektami kształcenia przypisanymi do wybranego programu studiów. Barometr Kompetencji Kluczowych to narzędzie diagnostyczne opracowane do celów diagnozy kompetencji kluczowych rozumianych jako szeroki wachlarz posiadanych przez słuchacza umiejętności i wiedzy niezbędnych do sprawnego funkcjonowania na współczesnym rynku pracy. Barometr Kompetencji Kluczowych to zestaw 10 testów, który umożliwia dokonanie oceny poziomu kompetencji kluczowych u danego słuchacza. Diagnozowane kompetencje stanowią istotne uzupełnienie kompetencji profesjonalnych (specjalistycznych) i bezpośrednio wpływają na podniesienie atrakcyjności zawodowej DOU. Studia podyplomowe + e-learning = Slow Learning? e-learning to nowoczesny sposób uczenia się z wykorzystaniem technologii informatycznych i Internetu. Od blisko 10. lat jest stosowany z powodzeniem na wielu uczelniach oraz w firmach szkoleniowych, zazwyczaj do wspomagania tradycyjnych zajęć lub szkoleń. W modelu Knowledge@Work rekomendowany jest zestaw 10 szkoleń e-learningowych z zakresu kompetencji kluczowych. Szkolenia e-learningowe z zakresu kompetencji kluczowych mogą być samodzielnymi przedmiotami na studiach podyplomowych, mogą także stanowić uzupełnienie kształcenia tradycyjnego. Szkolenia e-learningowe rekomendowane w modelu Knowledge@Work wyróżniają się innowacyjnym procesem planowania materiałów dydaktycznych ukierunkowanym na ich dostosowanie do sposobu uczenia się DOU oraz na spełnieniu założeń cyklu Kolba. Więcej informacji o wykorzystaniu cyklu Kolba w zdalnym nauczaniu znajduje się w dalszej części opracowania. Uczenie się z wykorzystaniem e-learningu oprócz możliwości łatwiejszego godzenia pracy zawodowej z nauką, oszczędności czasu, dostępu do odpowiednio przygotowanych materiałów e-learningowych, cechuje możliwość dostosowywania zakresu i tempa nauki do 15

predyspozycji oraz potrzeb osoby uczącej się. e-learning jest formą wspomagającą uczenie się, która doskonale wpisuje się w ideę znaną pod angielskojęzyczną nazwą Slow Learning. Slow Learning: Promuje głębokie uczenie się Obejmuje kilka dziedzin, dyscyplin, obszarów Skoncentrowany na osobie uczącej się Wskazuje przyjemność z uczenia się Pobudza dociekliwość Trwa przez całe życie Poszukuje niezapośredniczonych doświadczeń Wspiera i jest wspierany przez społeczności uczących się DOU w swojej świadomości mają zakorzeniony pogląd, że proces kształcenia preferuje osoby, które potrafią szybko rozwiązywać zadania, szybko udzielają odpowiedzi na pytania, szybko biegają na setkę. Jednak wraz z upływem lat dorosła osoba ucząca się zauważa, że zmienia się jej podejście do określenia szybko w sensie najlepiej. DOU docenia takie zajęcia podczas których może zrozumieć interesujące ją zagadnienie, poznać metody i techniki, które będzie mogła wykorzystać w swojej pracy zawodowej. Zastosowanie metod i technik zdalnego nauczania na studiach podyplomowych pozwala osiągać dobre wyniki w kształceniu. Badania własne polegające na obserwacji aktywności słuchaczy e-learningowych studiów podyplomowych w Zachodniopomorskiej Szkole Biznesu w latach 2010-2013 wskazują, że: 92% DOU kończy z sukcesem studia podyplomowe realizowane w trybie e-learningowym (przystępuje do testów zaliczeniowych i składa pracę dyplomową); 78% DOU uzyskuje wyniki z testów zaliczeniowych na poziomie co najmniej 15 pkt. przy wymaganych do zaliczenia 20 pkt.; 89% DOU dotrzymuje terminów zaliczeń. 16

Wysoki poziom zaangażowania DOU w studia podyplomowe realizowane w trybie e-learningowym jest po części zasługą odpowiednio zaprojektowanej metodyki zdalnego nauczania. Metodyka ta obejmuje m.in. przygotowanie materiałów e-learningowych pod kątem merytorycznym, organizacyjnym oraz technologicznym, ustalenie zasad dostępu do testów zaliczeniowych, natychmiastową informację zwrotną o wynikach zaliczenia, opiekę ze strony wykładowców oraz osób odpowiedzialnych za stronę organizacyjną i technologiczną studiów. DOU najczęściej cenią e-learning za możliwość dostępu do materiałów dydaktycznych w dogodnym czasie i miejscu. Wpływ na proces uczenia się DOU ma także możliwość swobodnego poruszania się po treści szkoleniowej. Elementy te wpływają na komfort środowiska uczenia się, w którym na pierwszym miejscu stawiany jest słuchacz. Studia podyplomowe + m-learning = Fast Learning? m-learning to nowoczesny sposób uczenia się z wykorzystaniem urządzeń mobilnych i Internetu. Uczelnie, które decydują się na wdrożenie m-learningu do wzbogacenia swojej bazy dydaktycznej odpowiadają na zapotrzebowanie koncepcji uczenia się Just-in-Time. Koncepcja ta zakłada korzystanie z wiedzy w sytuacjach, w których zachodzi potrzeba jej niemal natychmiastowego zastosowania. Szkolenia przygotowane zgodnie z koncepcją Justin-Time powalają na optymalne wykorzystanie czasu, którym dysponują uczący się 5. W praktyce oznacza to, że m-learning doskonale wpisuje się w: uczenie się na żądanie zadawanie pytań, wybór tematów z listy itp., przyswajanie małych porcji wiedzy krótkie informacje, powtarzalność treści itp., szybkie otrzymywanie propozycji rozwiązań filmy, podcasty, pliki pomocy, realizację procesu głębokiego przetwarzania, łączenie nauki z zabawą gry, symulacje, zagadki logiczne. Ponadto, zastosowanie nośników mobilnych uwalnia osoby uczące się od przywiązania do komputera, tak jak ma to miejsce w e-learningu. W modelu Knowledge@Work m-learning proponowany jest w postaci gry Pigułki kompetencji. 5 T.G. Tucker, W.W. Winchester Mobile Learning for Just-In-Time Applications, [w:] ACM-SE 47 Proceedings of the 47th Annual Southeast Regional Conference 2009. 17

Proces głębokiego przetwarzania to wielokrotne manipulowanie treściami, których chcemy się nauczyć. Głębokie przetwarzanie można osiągać za pomocą prostego zabiegu parafrazowania przerabianych treści. Proces zachodzi w momencie przyswajania wiedzy. Przykładem procesu głębokiego przetwarzania są reklamy radiowe i telewizyjne kliku sieci spożywczych w Polsce. W reklamach tych dominuje jeden komunikat: Ogórki 2,99 za kilo, ogórki 2,99 za kilo. Naprawdę ogórki za 2,99 za kilo. Zastosowanie m-learningu w modelu Knowledge@Work wspomaga osiągnięcie efektów kształcenia zakładanych dla poszczególnych kompetencji kluczowych. Pigułki kompetencji mogą być stosowane oddzielnie, mogą także stanowić uzupełnienie szkoleń e-learningowych lub kształcenia tradycyjnego. To zależy od ustaleń poczynionych w danej uczelni. Rysunek 3. Wizualizacja składowej Pigułki kompetencji Pytanie lub problem do danej sytuacji Odpowiedź / Decyzja Prawidłowa odpowiedź Nieprawidłowa odpowiedź Informacja zwrotna po: Prawidłowej odpowiedzi Nieprawidłowej odpowiedzi Źródło: opracowanie własne. 18

Cykl Kolba w nauczaniu zdalnym? To możliwe! Cykl Kolba jest to model uczenia się eksperymentalnego, w którym zachodzi głębokie przetwarzanie treści oraz zachowane są różne style uczenia się takie jak odczuwanie, obserwowanie, myślenie, działanie 6. Jest to podstawowy mechanizm, który wykorzystują DOU. W modelu Knolwedge@Work rekomendowane jest odpowiednie przygotowanie materiałów dydaktycznych wykorzystywanych w zdalnym nauczaniu kompetencji kluczowych. Rysunek 4. Cykl Kolba w zdalnym nauczaniu Studium przypadku Raport, opis zdarzenia, stastyki itp. DOŚWIAD- CZENIE REFLEKSJA ZASTOSO- WANIE W PRAKTYCE NOWA WIEDZA Testy i zadania Teoria Źródło: opracowanie własne. Etap I. DOŚWIADCZENIE rozumiane jako zanurzenie w doświadczeniu. W tej części szkolenia następuje odwołanie do doświadczeń, które posiadają DOU. Odwołanie się do doświadczeń przyczynia się do różnego rozwiązywania tych samych problemów. 6 A. Kolb, D. A. Kolb Experiential Learning Theory Bibliography 1971-2001, Boston, Ma.: McBer and Co 2001 19

W materiałach e-learningowych do kompetencji kluczowych zanurzenie w doświadczeniu lub w danym temacie osiągane jest poprzez dostarczenie osobie uczącej się odpowiednio skonstruowanej treści w postaci studium przypadku (case study). Znaczenia nabiera odpowiednio skonstruowana informacja zwrotna, która przyjmuje postać rozbudowanych komentarzy po każdym wyborze dokonanym przez osobę uczącą się: po najbardziej właściwej odpowiedzi oraz po odpowiedzi najmniej właściwej w danej opisanej sytuacji. Etap II. REFLEKSJA rozumiana jako moment zastanowienia się nad tym co się stało oraz co zostało zobrazowane w odwołaniu się do doświadczeń. Z uwagi na charakter materiałów e-learningowych w tym miejscu następuje skonfrontowanie toku rozumowania osoby uczącej się z tokiem rozumowania eksperta (autora materiałów). Niezwykle istotnym elementem tej części szkolenia jest pozytywny pogłębiony feedback. Pogłębiony feedback powinien nawiązywać do informacji w komentarzach zwrotnych. Jego celem jest podtrzymanie motywacji u osób uczących się oraz próba wyjaśnienia jak powinno wyglądać modelowe zachowanie. W szkoleniach e-learningowych z zakresu kompetencji kluczowych refleksję można osiągnąć poprzez dostarczenie osobie uczącej się krótkich treści: kilka zdjęć, kilka rysunków wraz z interpretacją, kilka tekstów, kilka danych liczbowych, dotyczących tego samego problemu, ale wyeksponowanego w różnych sytuacjach. Etap III. NOWA WIEDZA rozumiana jako teoria. W tej części materiałów DOU posiada własne wyobrażenie na temat tego co zostało przedstawione w dwóch pierwszych częściach. Rolą autora materiałów w tej części szkolenia jest uzupełnienie wiedzy, którą posiada osoba ucząca się o nową wiedzę. Uzupełnienie wiedzy odbywa się poprzez prezentację treści merytorycznych w formie mini wykładów. Prezentacja treści może odbywać się za pomocą tekstu, odwołań do zasobów Internetu, zdjęć, rysunków, itp. Prezentowane treści muszą silnie korespondować z zawartością doświadczeń i refleksji. Etap IV. ZASTOSOWANIE W PRAKTYCE, czyli możliwość przetestowania przez DOU zdobytej wiedzy. W tej części materiałów e-learningowych ekspert (autor materiałów) projektuje działania mające na celu sprawdzenia za pomocą pytań testowych czy osoba ucząca się potrafi wykorzystać tą wiedzę i czy wprowadza ewentualne korekty w swoim działaniu (możliwość wielokrotnego podejścia do danego testu). Istotnym elementem sprawdzania nowej wiedzy jest informacja zwrotna po każdym pytaniu testowym. Informacja 20

ta przyjmuje postać rozbudowanych komentarzy zwrotnych po każdym wyborze dokonanym przez DOU. Przygotowanie szkoleń e-learningowych odpowiadających cyklowi Kolba to wyzwanie zarówno w sensie merytorycznym, metodycznym, jak i technologicznym. Jednakże trud włożony w przygotowanie takich szkoleń bardzo szybko zaczyna procentować. Na etapie nieformalnych testów wewnętrznych przeprowadzonych w trakcie przygotowywania materiałów e-learningowych zaprojektowanych zgodnie z cyklem Kolba obserwowane były następujące reakcje: zaciekawienie osoby testujące szkolenia z trudem przerywały czytanie materiałów; zaangażowanie w przypadku zadań wymagających obliczeń testujący sięgali po kalkulatory i przystępowali do wykonywania obliczeń; transformacja wiedzy do praktyki następowała reakcja w końcu wiem jak to mogę wykonać ; konfrontacja posiadanej wiedzy i doświadczeń ze stanowiskiem eksperta, w szczególności ustalanie kto ma rację; dociekanie szczegółów poprzez rozpoczęcie samodzielnych poszukiwań informacji rozszerzających treść ze szkolenia. Przedstawione reakcje są kolejnym elementem przemawiającym za prawdziwością i aktualnością motywu przewodniego niniejszego opracowania. Kształcenie na poziomie studiów podyplomowych nie musi być wypełnione po brzegi nową wiedzą, nie musi być także realizowane w tempie wyścigów Formuły 1. Wystarczy wskrzesić iskrę, a umysły słuchaczy otworzą się nie tylko na nową wiedzę, ale i na nowe doświadczenia. Aby cykl Kolba odniósł sukces warto także ustalić właściwą proporcję między e-leariningiem ukierunkowanym na zanurzenie i poznawanie (Slow Learning) a m-learnigiem zorientowanym na szybkie uczenie się i pamiętanie (Fast Learning). 21

Rysunek 5. Dążenie do doskonałości w kształceniu osób dorosłych Slow Learning Fast Learning Źródło: opracowanie własne. W dalszej części opracowania zostanie przedstawiona metodyka zdalnego nauczania słuchaczy na studiach podyplomowych opracowana w ramach modelu Knowledge@Work. 22

3. PROJEKTOWANIE I REALIZACJA PROCESU ZDALNEGO NAUCZANIA NA STUDIACH PODYPLOMOWYCH Z WYKORZYSTANIEM MODELU KNOWLEDGE@WORK Projektowanie oraz realizacja procesu zdalnego nauczania na studiach podyplomowych jest złożonym przedsięwzięciem, które wymaga zaangażowania niezbędnych zasobów finansowych, rzeczowych oraz zasobów ludzkich dysponujących odpowiednimi kompetencjami. Proces ten może zostać ułatwiony poprzez adaptację części lub wdrożenie całości modelu Knowledge@Work w obszarze metodyki zdalnego nauczania. Model Knowledge@Work w zakresie zdalnego nauczania wspomaga działania uczelni poprzez: dostarczenie opracowanych przez specjalistów efektów kształcenia na studiach podyplomowych w obszarach ekonomii, zarządzania i informatyki z uwzględnieniem możliwości e-learnignu i m-learningu; dostarczenie narzędzia do diagnozy i rozwijania kompetencji kluczowych u słuchaczy studiów podyplomowych (Barometru Kompetencji Kluczowych); wspomaganie procesu przygotowywania zindywidualizowanych ścieżek kształcenia; dostarczenie nowoczesnych środków dydaktycznych w postaci materiałów e-learningowych i m-learningowych. Głównymi wyróżnikami modelu Knowledge@Work są: diagnoza kompetencji kluczowych z wykorzystaniem narzędzia Barometr Kompetencji Kluczowych i przy wsparciu Brokera edukacyjnego; praktyczne wsparcie organizacyjne i merytoryczne uczelni; uelastycznienie programów studiów podyplomowych poprzez zastosowanie różnych form nauczania z wykorzystaniem nowoczesnych technologii; uniwersalność modelu i wsparcie przy jego wdrożeniu w różnych obszarach nauki i na różnych uczelniach w Polsce. 23

Rysunek 6. Nawigator po modelu Knowledge@Work KROK 1 Działania Brokera edukacyjnego Barometr Kompetencji Kluczowych Analiza dokumentacji KROK 2 Ustalenie ścieżki kształcenia dla słuchacza Kompetencje profesjonalne (70-60%) Kompetencje kluczowe wybór 8 z 10 (40-30%) Rekomenduje Broker (50%) Wybór Słuchacza(50%) KROK 3 Realizacja procesu kształcenia Pre-testy Realizacja zajęć Post-testy Szkolenia e-learningowe z Kompetencji Kluczowych Gra mobilna Pigułki kompetencji KROK 4 Procedura dyplomowa Praca/Projekt dyplomowy Egzamin dyplomowy KROK 5 Walidacja efektów kształcenia Ocena jakości kształcenia Źródło: opracowanie własne. 24

Efekty kształcenia a metodyka zdalnego nauczania Efekty kształcenia opracowane na potrzeby realizacji kształcenia na poziomie studiów podyplomowych są ściśle związane z pozyskiwaniem wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych przy zastosowaniu takich środków nauczania jak: studia przypadków, dyskusje moderowane, rozwiązywanie zadań problemowych, ćwiczenie umiejętności pracy w zespole. Osiągnięcie zakładanych efektów kształcenia wymaga od słuchaczy między innymi aktywnego uczestnictwa w zajęciach, samodzielnego studiowania literatury przedmiotu, czy też wykonywania prac projektowych. Metodyka zdalnego nauczania znajduje szczególne zastosowanie we wspomaganiu procesu uczenia się w zakresie pracy własnej słuchacza. Jak poznać grupę? Dobrą praktyką spotykaną wśród wykładowców na studiach podyplomowych przygotowujących się do zajęć jest zapoznanie się z profilem słuchaczy. Najczęściej przyjmuje to formę wywiadu bezpośredniego przeprowadzonego z pracownikiem biura studiów podyplomowych. Informacje pozyskane w ten sposób obejmują zazwyczaj tylko strukturę wiekową grupy oraz branże w których są zatrudnieni DOU. Nie jest jednak znany poziom wiedzy i doświadczenia słuchaczy w zakresie tematycznym danych zajęć. Bardzo często zdążają się sytuacje, gdy wykładowca przyjmuje nietrafne założenie poziomu zajęć. Wyobraźmy sobie, że wykładowca przystępuje do ćwiczenia polegającego na konstrukcji budżetu projektu inwestycyjnego. Po czym okazuje się, że połowa słuchaczy na zajęciach potrafi świetnie konstruować budżet, gdyż robi to na co dzień w pracy zawodowej. Natomiast druga połowa nie jest w stanie wykonać najprostszych poleceń z powodu braku elementarnej wiedzy ekonomicznej, ba nie potrafi odróżnić podstawowych pojęć: koszt wydatek, podatek VAT podatek PIT itp. Niniejszy przykład ilustruje dwubiegunowość poziomu wiedzy słuchaczy, od bardzo zaawansowanego do bardzo niskiego. Badania Międzynarodowego Programu Oceny Umiejętności Uczniów (PISA) i OECD (Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju) ukazały, że prawie połowa badanych Polaków nie potrafiła odczytywać rozkładu jazdy pociągów lub analizować map pogody. 25

W modelu Knowledge@Work rekomendowane jest przygotowanie, a następnie przeprowadzenie sprawdzenia poziomu wiedzy wejściowej i wyjściowej w formie pre- i posttestów. Z jednej strony dzięki pre-testom słuchacze będą mieli możliwość zapoznania się z wymaganiami wstępnymi niezbędnymi do przystąpienia do zajęć. Zaś z drugiej strony wykładowca będzie dysponował wiedzą na temat grupy, którą może wykorzystać do odpowiedniego przygotowania zajęć. Dopełnienie pre-testów stanowią post-testy. Post-testy pozwalają obserwować przyrost wiedzy u DOU, a tym samym umożliwiająca lepszą ocenę skuteczności procesu kształcenia. Zalecane jest przeprowadzanie pre- i post-testów z wykorzystaniem technologii stosowanych w e-learningu. Twórcy modelu Knowledge@Work nie narzucają konkretnych rozwiązań e-learningowych. Pozostawiają tą decyzję uczelniom. Na rynku dostępne jest szerokie spektrum narzędzi, zarówno komercyjnych, jak i na licencji Open/Free Software wspomagających e-learning. Do przygotowania i przeprowadzenia pre- i post-testów można wykorzystać platformy e-learningowe (wymagana instalacja na serwerze uczelni lub zakup usługi Software as a Service), zewnętrzne serwisy internetowe oferujące taką funkcjonalność (wymagana rejestracja w zewnętrznym serwisie) lub serwis internetowy uczelni (przygotowanie modułu testów w oprogramowaniu CMS). Dlaczego warto udostępniać materiały dydaktyczne przed zajęciami? Zmiany, które zaszły na przestrzeni ostatnich lat pokazują w jaki sposób zrewolucjonizowało się podejście DOU do pozyskiwania informacji. Bezpowrotnie minęły czasy, gdy wykładowca przekazywał wiedzę w sposób werbalny, a osoby uczące się słuchały go i sporządzały notatki. Obecnie standardem jest przygotowywanie przez wykładowcę materiałów pomocniczych w postaci prezentacji multimedialnej. Zaś standardem ze strony osób uczących się jest zwerbalizowane oczekiwanie: Gdzie możemy znaleźć tą prezentację? Jeszcze nie tak dawno uczący się dyskretnie zadawali pytanie: Czy możemy dostać tą prezentację? (sic!), jednak bardzo szybko uległo ono przedawnieniu. Po uzyskaniu prezentacji do zajęć następuje przeniesienie uwagi osób uczących się na odpowiednią stronę internetową lub do pliku przekazanego przez wykładowcę. Notatki przeszły do lamusa. 26

Dokumentacja zajęć i tego co zostało napisane przez wykładowcę na tablicy ewentualnie zostaje sporządzana przy pomocy aparatu w telefonie komórkowym. Metodyka zdalnego nauczania rekomenduje udostępnianie materiałów szkoleniowych słuchaczom na kilka dni przed zajęciami. W modelu Knowledge@Work rekomendowany jest zestaw 10 szkoleń e-learningowych z zakresu kompetencji kluczowych. Każde ze szkoleń zostało przygotowane w dwóch wersjach: pełnej zalecanej dla osób, które uzyskały w Barometrze Kompetencji Kluczowych diagnozę na poziomie podstawowym oraz zaawansowanej zalecanej dla osób, które uzyskały w Barometrze Kompetencji Kluczowych diagnozę na poziomie zaawansowanym. Dostęp do szkoleń (materiałów) e-learningowych słuchacze otrzymują od Brokera edukacyjnego z danej uczelni. Broker na podstawie przeprowadzonej analizy dokumentacji wyznacza 4 obowiązkowe szkolenia. Są to szkolenia odpowiadające kompetencjom kluczowym związanym z wybranym przez słuchacza kierunkiem studiów. Kolejne 4 szkolenia słuchacz wybiera. Przy wyborze kompetencji należy kierować się wskazaniami Barometru Kompetencji Kluczowych. Ponadto, zaleca się przyjęcie dobrej praktyki wśród wykładowców do umieszczania swoich materiałów w jednym ustalonym i znanym wszystkim słuchaczom miejscu. Może to być platforma e-learningowa, strona internetowa uczelni, miejsce w chmurze itp. Udostępnianie materiałów dydaktycznych przed zajęciami pozwala DOU na zapoznanie się z zakresem merytorycznym zajęć. Przez to zajęcia mogą być przeprowadzone w całości w formie warsztatowej. Zwiększenie udziału warsztatowej formy zajęć w kształceniu DOU wpływa bardzo pozytywnie na ich ocenę dokonywaną przez słuchaczy. Ulubionym komentarzem słuchaczy do oceny zajęć na studiach podyplomowych jest stwierdzenie: za dużo teorii, za mało praktyki. Niestety, po podjęciu dyskusji ze słuchaczami czym według nich jest teoria, a czym praktyka nie potrafią jednoznacznie wskazać w jaki sposób (praktyczny) rozumieją te dwa pojęcia. Jako teoria na studiach podyplomowych mogą zostać zakwalifikowane przez słuchaczy części wykładowe zajęć poświęcone przykładowo objaśnieniu składników bilansu firmy, zasad sporządzania umowy o pracę, czy też technologii projektowania aplikacji na urządzenia mobilne. 27

Jedzie pociąg z daleka..., czyli kilka słów o mobilności i uczeniu się Wyzwania, które stawia współczesny rynek pracy bardzo często obejmują konieczność dostosowania się do warunków funkcjonowania w mobilnych społecznościach. Bardzo często słuchaczami studiów podyplomowych są osoby, które z racji wykonywanych zawodów oraz zajmowanych stanowisk spędzają dużo czasu w podróży. Podróż środkami transportu publicznego stwarza dobre warunki do uczenia się. Jest to spowodowane zjawiskiem pewnego odizolowania DOU od otoczenia w którym przebywa na co dzień oraz chęcią zajęcia się czymś co sprawi, że podróż minie szybciej. Obecnie nikogo nie dziwi widok podróżnych w porannym pociągu relacji Szczecin-Warszawa przykutych do laptopów lub tabletów. Część z podróżnych czas przejazdu pociągiem przeznacza na przygotowanie się do spotkania, część do realizacji zadań zawodowych, a część na rozrywkę. Warto pamiętać, że jest to także czas, który można wykorzystać na uczenie się. Wystarczy tylko dostarczyć odpowiednią treść szkoleniową. Przedstawiona powyżej sytuacja stwarza wprost idealne warunki do zaprojektowania materiałów dydaktycznych w postaci małych porcji wiedzy, tzw. pigułek wiedzy. W tabeli 1 przedstawiono główne wyróżniki pigułek wiedzy w wersji audio/wideo oraz w wersji tekstowej. Tabela 1. Pigułki wiedzy audio/wideo i wersji tekstowej Obszar porównań Audio/wideo pigułka wiedzy Tekstowa pigułka wiedzy Cel Zrozumienie zasad działania i doświadczenie zamiast Zrozumienie zasad działania zamiast przyswajania faktów przyswajania faktów Czas kursu Do 3 min. Do 15 min. Zawartość Film, dźwięk Do 4500 znaków Elementy dodatkowe Tekst, grafika, (schematy, wykresy, tabele) Zdjęcia, grafiki (schematy, wykresy, tabele) Dystrybucja LMS, urządzenia mobilne, płyty CD/DVD, portale społecznościowe LMS, urządzenia mobilne, płyty CD/DVD, serwisy WWW Źródło: opracowanie własne na postawie Metodyka pigułek wiedzy. Podręcznik mediatora wiedzy. Opracowany pod kierownictwem Fillipe Carrera, Konsorcjum projektu Knowledge Pills, Warszawa 2012. W modelu Knowledge@Work rekomendowane są pigułki wiedzy z zakresu kompetencji kluczowych w postaci gry mobilnej Pigułki kompetencji. Dostęp do gry 28

słuchacz otrzymuje od Brokera edukacyjnego. Mechanizm gry jest dość prosty i polega na losowym wyborze pytań, które mogą mieć charakter pytań, opisów sytuacji lub grafik. Gracz przed rozpoczęciem gry w danej kompetencji ustawia sobie cel (wybierając z listy), który chce osiągnąć. Każda prawidłowa odpowiedź jest punktowana. Mechanizm gry uwzględnia trzy profile graczy: 1. Szybki, tryb który nagradza szybkość udzielania odpowiedzi. 2. Nieomylny, tryb który nagradza ilość prawidłowych odpowiedzi. 3. Systematyczny, tryb który nagradza systematyczność uczenia się. Gra mobilna Pigułki kompetencji została zaprojektowana w taki sposób, aby mogła być stosowana oddzielnie lub mogła stanowić uzupełnienie szkoleń e-learningowych lub kształcenia tradycyjnego. Społeczność słuchaczy i wykładowców? To (nie) dla mnie! Istotnym elementem wspomagającym proces uczenia się osób dorosłych jest przygotowanie odpowiednich mechanizmów komunikacji. Obecnie, poza zajęciami odbywającymi się na żywo, najpopularniejszą formą komunikacji słuchaczy z wykładowcą jest poczta elektroniczna. Pomimo wielu zalet to narzędzie ma swoje liczne wady. Z jednej strony wiadomości wysłane do wykładowcy za pomocą poczty elektronicznej mogą pozostać na długo bez odpowiedzi. Z drugiej strony kliknięcie przycisku Wyślij w programie pocztowym, uruchamia w DOU żądanie niemal natychmiastowej odpowiedzi. W takiej sytuacji nie jest istotne to, że wiadomość została wysłana w środku nocy w dzień wolny od pracy. Ewentualnie nadawca takiej wiadomości (najczęściej jest nim słuchacz, który zalega z zaliczeniem przedmiotu lub jest zagrożony przekroczeniem terminu złożenia pracy dyplomowej) odczekuje kilka godzin do pojawienia się słońca na horyzoncie i następnie podejmuje próbę telefonicznego wywarcia nacisku na wykładowcy celem przyspieszenia uzyskania odpowiedzi na postawione pytania lub sprawdzenia pracy przesłanej w załączniku. W powyższej sytuacji w dość krzywym zwierciadle zobrazowano skutki niewłaściwego wykorzystania technologii informatycznych w procesie komunikacji. Zarówno słuchacz, jak i technologia nie mogą być winione za taki stan rzeczy. Pewnych niedociągnięć należy 29

upatrywać w zasadach komunikacji przyjętych lub akceptowanych na danej uczelni. Zupełnie inaczej mógłby wyglądać proces komunikacji słuchaczy z wykładowcami, gdyby były ustalone czytelne i respektowane przez obie strony zasady komunikacji. Dużym ułatwieniem w komunikacji na poziomie studiów podyplomowych jest wykorzystanie narzędzi zaimplementowanych na platformach e-learningowych, takich jak czaty, fora, blogi itp. Dodatkowo narzędzia te mogą sprzyjać budowaniu społeczności słuchaczy i wykładowców. Blisko, coraz bliżej. Czyli jak wspomóc procedurę dyplomową Procedura dyplomowa jest ostatnim etapem studiów podyplomowych. Zazwyczaj rozpoczyna się na drugim semestrze studiów i trwa chwilę po zakończeniu realizacji zajęć. W ramach metodyki zdalnego nauczania istnieje możliwość wsparcia słuchaczy przygotowujących prace dyplomowe za pomocą e-seminarium. Dodatkowo słuchacze mogą wykorzystywać rozwiązania e- i m-learningowe w przygotowaniach do egzaminu dyplomowego, przykładowo poprzez budowanie repozytorium zagadnień na obronę. Wszystko pięknie, ale co z obawami słuchaczy i wykładowców? Zarówno DOU, jak i wykładowcy rozpoczynając przygodę ze zdalnym nauczaniem są pełni obaw. Najczęściej spotykane obawy są związane z: złymi nawykami w uczeniu się, czyli niesystematycznością, odkładaniem uczenia się na ostatnią chwilę, przekonaniem o zwiększeniu nakładów pracy; przekonaniem, że nie poradzą sobie bez kontaktu z żywym człowiekiem; niską samooceną umiejętności obsługi technologii informatycznych; strachem przed pracą w środowisku on-line; komunikowaniem się on-line w czasie rzeczywistym (kolizja terminów); Zgodnie z zaleceniami metodyki zdalnego nauczania obawy te można zminimalizować poprzez przygotowanie szkoleń z podstaw obsługi narzędzi wykorzystanych w zdalnym nauczaniu, dostarczenie dodatkowych informacji wyjaśniających na czym polega e-learning oraz m-learning. Warto także w przypadku zaistnienia potrzeby zapewnić wsparcie metodyczne, organizacyjne oraz techniczne zarówno słuchaczom, jak i wykładowcom. 30

ZAKOŃCZENIE Przedstawiona w niniejszym opracowaniu metodyka zdalnego nauczania osób dorosłych w zakresie kompetencji kluczowych ukazuje z jednej strony jak złożonym, zaś z drugiej strony jakże potrzebnym działaniem jest wdrożenie rozwiązań e-learningowych oraz m-learningowych do wspomagania kształcenia na poziomie studiów podyplomowych. Projektując rozwiązania charakterystyczne dla zdalnego nauczania należy zachować zgodność z zasadami projektowania systemów informatycznych. Zasady te dotyczą m.in. zapewnienia łatwości uczenia się obsługi interfejsu użytkownika, efektywności i wydajności w użytkowaniu, łatwości zapamiętywania, niskiej podatności zaprojektowanych rozwiązań na błędy oraz satysfakcji z użytkowania 7. Są to zalecenia, które bardzo szybko procentują, ponieważ poprawnie zaprojektowana metodyka zdalnego nauczania umożliwia realizację nie tylko części, ale i pełnego programu studiów podyplomowych z wykorzystaniem rozwiązań e-learningowych oraz m-learningowych. Osoby zainteresowane tematyką projektowania materiałów dydaktycznych mogą uzyskać więcej informacji w opracowaniu pt. Zbiór dobrych praktyk w zakresie tworzenia materiałów e-learningowych i m-learningowych dedykowanych uczeniu się osób dorosłych 8. 7 D. Su Kuen Seong, Usability Guidelines for Designing Mobile Learning Portals [w:] Mobility '06 Proceedings of the 3rd international conference on Mobile Technology, Applications & Systems 2006 8 D. Dżega Zbiór dobrych praktyk w zakresie tworzenia materiałów e-learningowych i m-learningowych dedykowanych uczeniu się osób dorosłych. Produkt w projekcie innowacyjnym Knowledge@Work - zintegrowany model kształcenia przez całe życie na uczelniach wyższych, Szczecin 2013 31