ETYKA Program nauczania w gimnazjum dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim Realizowany w Gimnazjum nr 19 w Zespole Szkół Specjalnych nr 6 w Bytomiu (90 godzin) Opracowanie: mgr Magdalena Saft 1
I. CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU Omówienie założeń dydaktycznych i wychowawczych, na jakich została oparta koncepcja programu, relacji do zakresu podstawy programowej kształcenia ogólnego, a także ewentualnych specjalnych warunków dotyczących realizacji programu; Program nauczania bazuje na nowej podstawie programowej określonej w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r.. Jest on przeznaczony dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim. Najistotniejszym zadaniem nauczyciela etyki jest wprowadzenie uczniów w świat wartości, w którym najprostszym i najlepiej dla nich rozpoznawalnym jest pojęcie dobra. Nauczyciel krok po kroku powinien uwrażliwiać uczniów, ukierunkować na dobro i zachęcać do jego poszukiwania we wszelkich przejawach, a także podejmować proste działania, takie jak włączanie się w szkolne akcje charytatywne, działania na rzecz środowiska itp. Nauczyciel etyki powinien wykazywać się intuicją, elastycznością w działaniach i szybkim dostosowywaniem do aktualnych potrzeb uczniów, wynikających z sytuacji indywidualnej lub społecznej np. konfliktu zaistniałego w klasie, aktu przemocy czy zagrożenia uzależnieniami. Lekcje etyki powinny być czasem oddechu, przez co należy rozumieć umiejętne wytworzenie przez nauczyciela atmosfery, w której uczniowie nabierają pewności, że mogą się swobodnie wypowiedzieć, mają możliwość posłuchania i skonfrontowania swoich wypowiedzi ze zdaniem koleżanek i kolegów. Lekcja etyki może się oczywiście kończyć jakimś wnioskiem, zapisaniem nowopoznanego pojęcia lub pięknej, godnej zapamiętania myśli, ale jeszcze lepiej, jeśli pozostaje w pewien sposób niedomknięta, gdyż tylko wówczas inspiruje, prowokuje twórczo, dostarcza uczniom możliwości dalszych własnych wędrówek po danym obszarze tematycznym. Program ma charakter modułowy, co stwarza możliwość powrotu do tematu na coraz to wyższym poziomie, uzupełniania, rozwinięcia i utrwalenia treści, związanych z hasłem programowym, takim jak np. świat ludzkich spraw (uczucia, wola, uzależnienia, zdrowie, niepełnosprawność, wolontariat), prawa dziecka/człowieka, wartość i ochrona przyrody, patriotyzm itp. System ten posiada wiele zalet, które sprawdzają się z powodzeniem w praktyce, pozostawia dużą swobodę działania nauczycielowi, pozwala uczniom powracać do ulubionych tematów, rozwinąć je i odkrywać coraz to nowe aspekty. Niniejszy program w pełni realizuje zawarty w zaleceniach wstępnych w nowej Podstawie Programowej postulat dotyczący kształtowania postaw sprzyjających dalszemu rozwojowi uczniów indywidualnemu i społecznemu, takich jak: uczciwość, wiarygodność, odpowiedzialność, wytrwałość, poczucie własnej wartości, szacunek dla innych ludzi, ciekawość poznawcza, kreatywność, przedsiębiorczość, kultura osobista, gotowość do uczestnictwa w kulturze, podejmowania inicjatyw oraz do pracy zespołowej. W rozwoju społecznym bardzo ważne jest kształtowanie postawy obywatelskiej, postawy poszanowania tradycji i kultury własnego narodu, a także postawy poszanowania dla innych kultur i tradycji, zapobieganie wszelkiej dyskryminacji. 2
W realizacji treści programu nauczania, w zależności od omawianej tematyki, można opierać się na różnorodnych źródłach, jakimi mogą być: -wybrana literatura dla dzieci i młodzieży, -teksty odwołujące się do przeżyć uczniów, do zaobserwowanych i opisanych przez autora sytuacji w grupach szkolnych i pozaszkolnych, -teksty kultury - dzięki dobrze dobranej, wartościowej lekturze młody człowiek może zmierzyć się z problemami nie w sposób bezpośredni, ale poprzez kontakt z bohaterami literackimi, -artykuły z prasy, -filmy poruszające omawiane na zajęciach kwestie. II. CELE KSZTAŁCENIA WYMAGANIA OGÓLNE 1 Kształtowanie refleksyjnej postawy wobec człowieka, jego natury, powinności moralnych oraz wobec różnych sytuacji życiowych. 2 Rozpoznawanie podstawowych wartości i dokonywanie właściwej ich hierarchizacji; dokonywanie wyboru wartości i tworzenie ich hierarchii. 3 Poznanie specyficznych norm i wartości leżących u podstaw działalności publicznej w szkole (samorząd uczniowski), społeczności lokalnej i państwie demokratycznym; rozpoznawanie sytuacji naruszających te normy i wartości (np. korupcja); podejmowanie działań zgodnych z tymi normami i wartościami w grupie rówieśniczej i szkole. 4 Podjęcie odpowiedzialności za siebie i innych oraz za dokonywane wybory moralne; rozstrzyganie wątpliwości i problemów moralnych zgodnie z przyjętą hierarchią wartości i dobrem wspólnym. 5 Stosowanie zasad harmonijnego współistnienia i współdziałania ze środowiskiem społecznym i przyrodniczym. Szczegółowe cele kształcenia i wychowania: -uświadamianie doniosłości fundamentalnych kwestii egzystencji ludzkiej: narodzin, życia, cierpienia i śmierci; -kształcenie umiejętności rezygnacji z niższych wartości na rzecz wartości wyższych; -poznawanie różnorodnych motywacji do działań etycznych; -kształcenie umiejętności dokonywania ocen moralnych; -kształtowanie więzi międzyludzkich, integrowanie zespołu klasowego; 3
-wdrażanie do samodoskonalenia się, -kształcenie umiejętności formułowania własnych poglądów i przedstawiania ich (umiejętności właściwego argumentowania i poprawnego wypowiadania się, umiejętność asertywnego zachowania się, umiejętności rozwiązywania sytuacji konfliktowych); -poznawanie najważniejszych problemów moralnych współczesności i kształcenie umiejętności dyskutowania o nich i dokonywania refleksji nad nimi; Wiedza Wiedza na temat elementarnych wartości, w tym głównie dobra. Wiedza na temat praw i obowiązków młodego człowieka wobec siebie i innych. Wiedza na temat uczuć, emocji, słabszych i mocniejszych stron własnych oraz innych osób. Wiedza na temat obszaru kulturowego, w którym uczeń żyje, wraz z konsekwencjami takimi jak: religia, sztuka, system wartości, przy jednoczesnym uświadamianiu i zaznaczaniu istnienia alternatywnych obszarów i systemów kulturowych np. arabskiego, dalekowschodniego itd. Wiedza na temat ogólnych problemów moralnych występujących zarówno w najbliższym otoczeniu, jak i w świecie (np. ochrona środowiska naturalnego). Wiedza o zagrożeniach wynikających z faktu wkraczania w życie dorosłe. Umiejętności Umiejętność odróżniania dobra od zła, zarówno na poziomie praktycznych problemów z życia ucznia, jak też na poziomie teoretycznym. Umiejętność identyfikowania dobra i zła w różnych formach i przejawach. Umiejętność nazywania pojęć i posługiwania się nimi we właściwych kontekstach (np. sprawiedliwość, wytrwałość, honor, dzielność, sumienie itp.). Umiejętność kulturalnego dyskutowania wyrażania własnego zdania z użyciem odpowiedniej argumentacji Umiejętność formułowania prostych wypowiedzi i wniosków związanych z omawianym tematem. Umiejętność poszanowania dla odmiennych postaw i poglądów wyrażanych przez koleżanki i kolegów. Umiejętność podejmowania prostych decyzji. Umiejętności rozpoznawania stanów uczuciowych oraz ich następstw (np. gniewu, rozpaczy). Umiejętność przewidywania ewentualnych konsekwencji dokonanych wyborów i decyzji, łączenie przyczyny i skutku. Postawy Wrażliwość na dobro i jego przejawy, gotowość do chronienia dobra. Budowanie fundamentów własnej hierarchii wartości na miarę rozeznania realnego świata. 4
Budowanie poczucia własnej godności, niepowtarzalności i wyjątkowości jako osoby, dostrzeganie i poszanowanie tych samych cech u innych osób. Przekonanie o potrzebie doskonalenia się moralnego (np. postawa rycerska). Otwartość i wrażliwość na potrzeby innych osób oraz wszelkich istot żywych. Wrażliwość na problemy środowiska naturalnego i uświadomienie konieczności chronienia go. Przekonanie o słuszności postawy aktywnej, rozszerzonej również na pole działań ogólnospołecznych (np. udział w akcjach charytatywnych). III. TREŚCI NAUCZANIA Treści nauczania - wymagania szczegółowe 1.Człowiek jako osoba; natura i godność człowieka. 2.Rola i znaczenie sumienia w ocenie moralnej i dla wewnętrznego rozwoju człowieka. 3.Samowychowanie jako droga rozwoju. 4.Główne problemy współczesnej etyki. 5.Człowiek wobec wartości; człowiek wobec cierpienia i śmierci 6.Moralność a religia, wiedza i polityka. 7.Wskazania moralne w religii chrześcijańskiej. Normy społeczne wynikające z nauki społecznej Kościoła. 8.Wskazania moralne w innych religiach świata. 9.Normy i wartości demokratyczne leżące u podstaw aktywności społecznej na poziomie małej grupy, szkoły, społeczności lokalnej. 10.Moralne aspekty stosunku człowieka do świata przyrody. 11.Praca i jej wartość dla człowieka, znaczenie etyki zawodowej. Program ma charakter modułowy. W praktyce oznacza to, że każdy moduł opatrzony oddzielnym hasłem programowym jest realizowany na kolejnych poziomach w sposób adekwatny do możliwości i potrzeb edukacyjnych uczniów. Na poziomie elementarnym następuje wprowadzenie do tematu, zapoznanie z podstawowymi pojęciami, najczęściej za pomocą opowieści, bajki filozoficznej, fragmentu tekstu lektury lub filmu. Poszczególne moduły to np. Człowiek w świecie uczuć, Człowiek w świecie piękna, Człowiek i wola, Praca darem dla siebie i innych wolontariat, Człowiek wobec przyrody, Człowiek i prawo, Sport uczy etyki, Rycerze każdy może stać się rycerzem, Ojczyzna z czego możemy być dumni jako Polacy, Etyka i kultura w życiu codziennym. 5
ZAGADNIENIA / NAZWA MODUŁU Człowiek w świecie uczuć TREŚCI NAUCZANIA rozróżnianie emocji; opanowanie i wyrażanie uczuć co to jest empatia i czy pomaga nam w życiu? najważniejsze sprawy dla każdego człowieka, czyli miłość i przyjaźń dwie zagubione połówki ; odmiany miłości (partnerska, rodzinna, miłość do zwierząt itp.) przyjaźń darem i powinnością etyczną rola zmysłów w poznawaniu świata poznajemy zmysły i ich funkcje czas nauki i czas odpoczynku jak organizować własną naukę, sposoby i techniki uczenia się, gospodarowanie czasem Człowiek w świecie piękna piękno w przyrodzie i wśród wytworów człowieka stosunek ludzi do pięknych wytworów odpowiedzialność za estetykę swojego otoczenia relatywność piękna Człowiek i wola zagrożenia współczesne wola a inne władze człowieka czynniki kształtujące i osłabiające wolę (skutki); ćwiczenie silnej woli co to jest uzależnienie, jakie są rodzaje i skutki uzależnienia asertywność; poszukiwanie skutecznych sposobów profilaktyki uzależnień. Praca darem dla siebie i innych ludzie w potrzebie przykłady pracy na rzecz osób w potrzebie wolontariat, wolontariat organizacje charytatywne egoizm i altruizm Człowiek wobec przyrody docenianie wysiłku innych ludzi człowiek i jego otoczenie człowiek cząstka kosmosu człowiek spolegliwy opiekun czy agresor/niszczyciel skutki działalności człowieka; ekologia wolny wybór czy obowiązek moralny człowiek-zwierzę czy człowiek-władca natury? nasza rola w ekosystemie; problemy Ziemi naszymi problemami; czy mamy ocieplenie klimatu?; czy istnieje coś takiego jak prawa natury, czy im podlegamy? czy ochrona środowiska jest powinnością etyczną ginące gatunki Człowiek i prawo co to jest prawo; mam prawo do...; dziecko też człowiek prawa dziecka (akty prawne Konwencja o Prawach Dziecka). prawa człowieka w Polsce i na świecie 6
łamanie praw człowieka rasizm walka w słusznej sprawie ludzie walczący bez przemocy (L. Wałęsa, M. L. King, Gandhi i in.). poczucie winy i sumienie, ile od nas zależy; nasze działania i ich konsekwencje Sport uczy etyki sport również uczy etyki zasady w sporcie i w życiu codziennym, zasada fair play do stosowania w sporcie i w życiu (np. w szkole nie ściągamy, gramy uczciwie). Rycerze każdy może stać się rycerzem Ojczyzna z czego możemy być dumni jako Polacy Etyka i kultura w życiu codziennym rycerze ludzie honoru. kim był rycerz cechy rycerza (William, Gotfryd, Lancelot, Rolland i in.); rycerze i ich kodeks słowo honoru dotrzymywanie obietnic, posłuszeństwo, wierność bierność czy brak zła jest już dobrem czym jest patriotyzm? ojczyzna i patriotyzm o czym opowiadają zabytki i pomniki; ślady Polaków na świecie (emigracja, Polonia) wartości narodowe nauka o grzeczności; przejawy braku kultury i sposoby przeciwstawiania się temu zjawisku; kultura słowa. człowiek i jego zdrowie dbanie o zdrowie obowiązek etyczny? sprawność i niepełnosprawność; świat osób niepełnosprawnych autorytety co to znaczy autorytet?; kto może być autorytetem cechy autorytetu; wybór bądź odrzucenie autorytetu. człowiek w poszukiwaniu wartości uniwersalnych ile dobra po nas zostanie wartości trwałe i nietrwałe; korzyści osobiste a społeczne; czy opłaca się być dobrym, uczciwym, prawdomównym itd. człowiek i sztuka początki człowieka i sztuka: wyznacznik człowieczeństwa czy strata czasu?; relacja piękna i dobra kultura wysoka i popularna; kultura masowa i miejsce dobra w świecie masowym; kicz jako sztuka szczęścia reklama jak działa reklama (perswazja, manipulacja); funkcje reklamy; ofiary a odbiorcy reklamy; reklama negatywna i pozytywna (społeczna) miejsce człowieka w świecie my wobec ludzkości - społeczne problemy globalne Afryka i głód, Azja i problem 7
pracy czy możemy coś zrobić? konsumpcjonizm być czy mieć: definicja konsumpcjonizmu granice prywatności i prywatność w rodzinie; prywatność w globalnej wiosce. człowiek wobec nauki czym jest nauka i jaka jest jej rola w życiu, czy można poznać wszystko?; jakie są granice poznania; wynalazki i odkrycia czy podlegają analizie etycznej IV. SPOSOBY OSIĄGANIA CELÓW KSZTAŁCENIA I WYCHOWANIA (z uwzględnieniem możliwości indywidualizacji pracy w zależności od potrzeb i możliwości uczniów oraz warunków, w jakich program będzie realizowany) Na III etapie edukacyjnym, do zadań szkoły należy w szczególności: 1) uświadamianie ważnych problemów moralnych i sposobów ich rozwiązywania; 2) ukazywanie znaczenia zasad moralnych dla rozwoju osobistego człowieka, kształtowania się relacji między ludźmi oraz życia społecznego, gospodarczego i politycznego; 3) ułatwianie nawiązywania więzi z własną rodziną, państwem oraz jego kulturą, umożliwiających rzeczywiste otwieranie się na różnorodność kultur w otaczającym świecie; 4) umożliwienie rozwijania umiejętności prezentacji własnego stanowiska w dialogu z innymi i demokratycznego współdecydowania. Zajęcia z etyki mają charakter wychowawczy, zatem podczas ich realizacji musi być prowadzony dialog wychowawczy na temat moralnego wymiaru ludzkiego działania, odnoszący się do otaczającej uczniów rzeczywistości. Program ten kładzie ogromny nacisk na analizę konkretnych zdarzeń mających styczność z doświadczeniem ucznia. W trakcie realizacji programu należy pamiętać o tym, że każda lekcja musi zakończyć się wskazaniem pozytywnych wzorców zachowania. Biorąc pod uwagę uwarunkowania psychologiczne, najlepszą drogą do realizacji nakreślonych celów jest modyfikowanie i kształtowanie pożądanych postaw wobec rówieśników i ludzi dorosłych. Aby to osiągnąć, na lekcjach należy unikać abstrakcji, a omawiać i analizować konkretne sytuacje i wskazywać drogi wyjścia z życiowych problemów przez afirmację pozytywnych cech charakteru: prawdomówności, pracowitości, uczciwości, bezinteresowności itp. Aby osiągnąć założone cele, należy wybrać właściwe metody nauczania. Przede wszystkim takie, które odwołują się do emocji i wyobraźni ucznia, dopasowują do poziomu jego możliwości intelektualnych. Można stosować metody aktywizujące, takie jak na przykład: - wymyślanie zakończenia ( decyzja należy do ciebie ), - burza mózgów, 8
- drzewko decyzyjne, - argumenty za i przeciw, - metaplan Ekspresja uczniów na zajęciach etyki może być jednak różnoraka - jej przykładowe formy ujmuje poniższa tabela: Formy ekspresji słowna plastyczna gest, ruch, mimika Formy pracy ucznia rodzaje ćwiczeń i kształtowane umiejętności Uczeń: -próbuje określać cechy charakteru bohaterów wykorzystywanych utworów literackich -próbuje oceniać postępowanie bohaterów wg racjonalnych kryteriów -określa główny problem wysłuchanego opowiadania -wysłuchuje racji i poglądów innych osób -ocenia różne zjawiska zw. z rozwojem techniki, stara się dostrzec ich możliwe konsekwencje (telewizja, Internet) Uczeń: -ilustruje poznane czy przeżyte sytuacje -wykonuje kolaż dot. danego zagadnienia -bierze udział w organizowaniu wystaw -wyrabia w sobie wrażliwość na piękno Uczeń: -wyraża uczucia, emocje, stany za pomocą języka ciała -odczytuje stany emocjonalne innych osób na podstawie ruchów, mimiki -potrafi pokazać, jak zmienić, naprawić jakąś sytuację V. OPIS ZAŁOŻONYCH OSIĄGNIĘĆ UCZNIA Etyka jest przedmiotem, który ma kształtować określone postawy, wrażliwości i umiejętności. Nauczanie nie powinno być oderwane od codziennych doświadczeń młodzieży. Nauczyciel powinien zwracać uwagę na problemy, które wzbudzają zainteresowanie lub sprzeciw, okazują się niezrozumiałe. Nauczyciel powinien unikać moralizowania, a raczej skłaniać uczniów do samodzielnego wyciągania wniosków. W wyniku realizacji treści programowych etyki przewiduje się, że uczeń absolwent szkoły gimnazjalnej specjalnej powinien: - posiadać wiedzę na temat ogólnych problemów moralnych występujących zarówno w najbliższym otoczeniu, jak i w świecie (np. ochrona środowiska naturalnego), - posiadać wiedzę o zagrożeniach wynikających z faktu wkraczania w życie dorosłe, -posiadać wiedzę na temat praw i obowiązków młodego człowieka wobec siebie i innych, -wypowiadać się na temat uczuć, emocji, słabszych i mocniejszych stron własnych oraz innych osób, - odróżniać dobro od zła, zarówno na poziomie praktycznych problemów z życia ucznia, jak też na poziomie teoretycznym, 9
- identyfikować dobro i zło w różnych formach i przejawach, - być wrażliwym na dobro i jego przejawy, gotowym do chronienia dobra, - kulturalnie dyskutować wyrażać własne zdanie z użyciem odpowiedniej argumentacji - formułować proste wypowiedzi i wnioski związane z omawianym tematem, - szanować odmienne postawy i poglądy wyrażane przez koleżanki i kolegów, - podejmować proste decyzje, - rozpoznawać stany uczuciowe oraz ich następstwa (np. gniew, rozpacz), - przewidywać ewentualne konsekwencje dokonanych wyborów i decyzji, łączyć przyczynę i skutek, - mieć poczucie własnej godności, niepowtarzalności i wyjątkowości jako osoby, dostrzegać i szanować te same cechy u innych osób, - być świadomym potrzeby doskonalenia się moralnego (np. postawa rycerska), - być otwartym i wrażliwym na potrzeby innych osób oraz wszelkich istot żywych, - być wrażliwym na problemy środowiska naturalnego i świadomym konieczności chronienia go, -mieć potrzebę stosowania dobrych manier w codziennych relacjach międzyludzkich, -mieć świadomość aktywnego i rozumnego planowania oraz spędzania wolnego czasu, -dostrzegać piękno w najbliższym otoczeniu i szanowania go, -posiadać umiejętność krytycznego, rozumnego korzystania z propozycji mediów, ze zwróceniem uwagi na niebezpieczeństwo uzależnienia od telewizji, gier komputerowych, Internetu; -posiadać odwagę cywilną przyznawania się do popełnionych błędów, umiejętności przepraszania, naprawiania wyrządzonych szkód; -poczuwać się do odpowiedzialności za własne słowa i czyny; VI. PROPOZYCJE KRYTERIÓW OCENY I METOD SPRAWDZANIA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA Bardzo istotną sprawą w nauczaniu dzieci upośledzonych umysłowo jest motywowanie ich do pracy i ocenianie efektów uczenia się. Ocena powinna stanowić element zachęty do dalszej pracy. Ocenianie powinno być prowadzone systematycznie najlepiej dokonywać oceny aktywności ucznia po każdych odbytych zajęciach z etyki. Każdy uczeń powinien mieć szansę osiągnięcia sukcesu i zdobycia wiary we własne możliwości. Uczeń musi mieć przekonanie, że opanowana wiedza i umiejętności będą przydatne w jego dalszej nauce i życiu. Ocena z etyki powinna, w większym niż w wypadku innych przedmiotów, uwzględniać wysiłek, wkład pracy i zaangażowanie uczniów. Nie należy poddawać ocenie poglądów, należy je przedyskutować, i jeśli są one jawnie fałszywe, oczekiwać ich zmiany pod wpływem argumentacji i pouczających przykładów. Patrząc w sposób ogólny na proces nauczania tak specyficznego przedmiotu, jakim jest etyka, dochodzimy do wniosku, że ocenianie ucznia, aczkolwiek konieczne, ma w tym przypadku nieco inny wymiar. Efektem pracy pedagoga ma być bowiem wychowanie człowieka dokonującego właściwych wyborów moralnych, jednostki wrażliwej na cierpienia ludzi i innych istot i otwartej na działania altruistyczne. Jest to więc rezultat o wymiarach 10
moralnych, trudny do zmierzenia jakimikolwiek narzędziami. Możemy zatem oceniać następuj ące formy pracy ucznia: - umiejętne wyrażanie myśli, uczuć i przekonań poprzez prowadzenie rozmowy, dialogu, zabieranie głosu w dyskusji tematycznej, - stosowanie dobrych manier w codziennych relacjach na terenie szkoły; - aktywność podczas lekcji, -zaangażowanie podczas rozwiązywania zadań i kart pracy, - pracę z tekstem - czytanie/słuchanie ze zrozumieniem, udział w analizie tekstu, - prace twórcze np. prace plastyczne traktujące o jakimś problemie etycznym, - sposób prowadzenia zeszytu. W ocenie osiągnięć uczniów bierze się pod uwagę: indywidualne możliwości i właściwości psychofizyczne ucznia, wykorzystanie nabytej wiedzy w praktyce, które uczeń prezentuje podczas kontaktów z rówieśnikami oraz dorosłymi w sytuacjach szkolnych, zainteresowanie tematyką zajęć, aktywność na zajęciach lekcyjnych. Sposoby rozpoznawania przez nauczyciela poziomu i postępów w opanowaniu przez ucznia wiadomości i umiejętności z etyki: Obserwacja pracy uczniów na lekcji, Obserwacja zachowania uczniów w stosunku do rówieśników, osób dorosłych w sytuacjach szkolnych, Odpowiedzi ustne (wypowiadanie się) - sprawność uczniów w opisywaniu i ocenie rzeczywistości: umiejętność analizy konkretnych zdarzeń mających styczność z doświadczeniem ucznia, umiejętność wskazywania właściwej drogi wyjścia z życiowych problemów przedstawionych postaci, 11
12