Ewaluacja programu Dotacja na uzyskanie certyfikatu edycja 2003 Raport końcowy dr Piotr Tamowicz współpraca: Dorota Pawelec Gdańsk, listopad 2004 r.
1. Wnioski i rekomendacje Dystans jaki nas dzieli od pozostałych państwa europejskich pod względem nasycenia przedsiębiorstw systemami zarządzania jakością (SZJ) jest dość znaczny. Przykładowo w takich krajach jak: Czechy, Węgry, Finlandia czy Słowacja na 1 milion mieszkańców przypada odpowiednio 870, 776, 411 i 227 certyfikatów ISO 9000. W Polsce wskaźnik ten wynosi obecnie ok. 125-150. Aby uzyskać poziom nasycenia odpowiadający np. Słowacji popyt na wdrożenia i certyfikację musiałby utrzymywać się na poziomie co najmniej takim, jak w obecnej transzy programu dotacji do certyfikacji - czyli przez dwa lata po około 2 tysiące aplikacji rocznie. Szybkie dorównanie Finom wymagałoby z kolei dynamiki jeszcze większej - np. po 3,3 tys. aplikacji rocznie przez 3 lat. Obecne stosunkowo wysokie tempo aplikacji SZJ jest wywołane przez wzrost świadomości kadry kierowniczej przedsiębiorstw oraz pojawienie się impulsów rynkowych wymuszających wdrażanie takich systemów. Dużą rolę w zwiększeniu popytu odegrała pomoc publiczna w postaci programu Dotacji na uzyskanie certyfikatu (dalej: Program) oraz programu Wstęp do jakości (dalej: WDJ). Od roku 2000 do chwili obecnej pomoc publiczna wsparła wdrożenie ok. 62-77% spośród wszystkich SZJ (ISO 9000, 14000 i 18000) 1. Programy te ułatwiły wielu przedsiębiorstwom podjęcie decyzji o wdrożeniu SZJ obniżając barierę finansową i łagodząc ogólną dolegliwość tego procesu. Jest mało prawdopodobne aby obecne tempo wdrażania SZJ dało się utrzymać bez kontynuacji pomocy publicznej. Jej wycofanie spowodowałoby najprawdopodobniej drastyczny spadek liczby wdrożeń i w konsekwencji pogorszenie pozycji rynkowej wielu przede wszystkim mniejszych podmiotów 2. Jest to tym bardziej niewskazane, że badane przez nas firmy postrzegają Program zdecydowanie pozytywnie i co za tym należy rozumieć oczekują jego kontynuacji. Za bardzo potrzebny i raczej potrzebny Program uznało 97% badanych. Badania wykazały jednak, że zarówno rynek szkoleniowo-doradczy, jak i certyfikacyjny nie nadążają pod względem standardów i mechanizmów swojego funkcjonowania za znacznym wzrostem popytu. Na rynku pojawiły się firmy oferujące wdrożenia SZJ na bardzo niskim poziomie; istnieje też przekonanie, że obniżeniu uległ standard audytów niektórych jednostek certyfikacyjnych. Mechanizmy regulacji oddolnej (samokontrola zainteresowanych środowisk), jak i regulacji odgórnej nie dostosowały się wystarczająco szybko do nowej sytuacji. 1 Szacunek ten nie obejmuje firm, które skorzystały z dofinansowania do usług doradczych w ramach WDJ, ale nie korzystały z dotacji na przeprowadzenie audytu certyfikującego w ramach programu Dotacja na uzyskanie certyfikatu. 2 Spadek liczby wdrożeń może być jednak wywołany spadkiem pomocy publicznej poprzez objęcie nią tylko wdrożenia co przewiduje SPO WKP w priorytecie 2 (bezpośrednie wsparcie przedsiębiorstw) działanie 2.1. Konstrukcja działania 2.1 czyli przekazanie dotacji dopiero po okazaniu certyfikatu może skłaniać do pośpiechu przy wdrożeniach i wystawianiu do certyfikacji systemów młodych jeszcze nie w pełni działających. Może to więc tworzyć środowiska sprzyjające obniżaniu jakości systemów (a także wyboru tanich certyfikatorów). 2
Jeśli zatem pomoc publiczna w tym zakresie ma być kontynuowana (a faktycznie tak będzie bowiem przewiduje to SPO WKP działanie 2.1) to niewątpliwie konieczne jest pilne zaadresowanie wszystkich pojawiających się problemów. Tylko bowiem w ten sposób będzie możliwe utrzymanie wysokiego poziomu ekonomicznej użyteczności zaangażowanych środków publicznych. Kluczowym pytaniem obecnie jest więc jak usprawnić interesujące nas rynki tak aby to usprawnienie odbywało się przy jak najmniejszych kosztach i np. ryzyku ich przeregulowania. Nie sądzimy by w tej kwestii możliwe i wskazane było aby PARP zaczął odgrywać rolę super-arbitra, kontrolera i regulatora. Oba rynki i ich uczestnicy muszą sami zdecydowanie usprawnić regulację odgórną (przede wszystkim jednostki certyfikacyjne). Rynek wdrożeniowy który jest rynkiem usług musi być za to bardziej przejrzysty informacyjnie (bowiem trudno liczyć tu na jakąś szczególną regulację odgórną). Mimo, że główny ciężar przywrócenia równowagi na tych rynkach musi spoczywać na jego uczestnikach (firmach szkoleniowo-doradczych i jednostkach certyfikacyjnych) PARP powinien jednak podjąć pewne leżące w jego mocy - działania prowadzące do minimalizacji niektórych zjawisk. Przeprowadzone badania pozwalają nam na sformułowanie pewnych propozycji w tym względzie. W przypadku obu rynków PARP powinien nawiązać kontakty z instytucjami regulacyjnymi, jak i środowiskowymi dla stworzenia stałych relacji i kanałów wymiany informacji i przede wszystkim wyrażania swoich (PARP-u) poglądów, opinii, krytyki i obaw względem aktorów tych rynków (firm szkoleniowodoradczych, jednostek certyfikacyjnych). W przypadku rynku certyfikacyjnego konieczny tu jest stały i szczery dialog z Polskim Centrum Akredytacji, jak i poszczególnymi podmiotami. Kontakty te powinny zaowocować wspólnym sformułowaniem i zadeklarowaniem polityki zero tolerancji dla obniżania jakości certyfikacji. Sądzimy, że w tej presji na poprawę jakości i standardów działania obu rynków warto nawet posłużyć się najmocniejszymi argumentami typu: jeśli jakość będzie spadać pieniądze publiczne nie będą mogły wspierać tego typu działań; będzie więc to oznaczać spadek liczby klientów, wdrożeń i w końcu zysków uczestników obu rynków. PARP może taką politykę ( zero tolerancji ) wesprzeć ze swej strony także bardzo konkretnymi - nie pociągającymi za sobą specjalnych kosztów działaniami. Chodzi tu przede wszystkim o nie angażowanie pieniędzy publicznych wszędzie tam gdzie na rynku istnieje jakaś ewidentna nieefektywność (np. występowanie konfliktu interesów). W ten sposób zmniejszy się ryzyko ich niewłaściwego wykorzystania, jak i przy okazji wskaże luki w systemie regulacji. Dla przykładu ograniczone powinno być korzystanie z podmiotów działających w ramach tej samej grupy kapitałowej (firma szkoleniowo-doradcza i jednostka certyfikująca). Beneficjent pomocy publicznej jeśli chce skorzystać z usług to wyłącznie jednego z tych podmiotu (albo firmy doradczej albo certyfikatora). Ograniczona lub wręcz wykluczona powinna być możliwość korzystania przez przedsiębiorstwo z usług 3
jednostki certyfikującej SZJ, która dokonuje na rzecz takiego przedsiębiorstwa certyfikacji urządzeń i ma w tym zakresie faktyczny monopol. Dla zwiększenia efektywności rynku certyfikatorów wskazane jest także oddziaływanie na świadomość wyborów dokonywanych przez przedsiębiorców. Opracowanie i wręczanie każdemu uczestnikowi programu prostego poradnikaprzewodnika o tym jak wybrać certyfikatora, jakimi kryteriami się kierować na co zwracać uwagę byłoby bardzo przydatne. Podpowiedzi ze strony firm szkoleniowo-doradczych mogą być objęte konfliktem interesów dlatego takie praktyki trzeba ograniczać (ale nie łudźmy, że da się je wyeliminować). Firmy te raczej powinny uczyć jak wybierać, a nie kogo wybierać. Jeśli więc przedsiębiorca i decydent będzie miał w tej kwestii (wyboru certyfikatora) jakieś niezależne źródło informacji (np. informator/poradnik) wówczas łatwiej będzie mu ocenić sensowność porad i podpowiedzi formułowanych przez firmę szkoleniowodoradczą. Nieco trudniejszym zadaniem do rozwiązania są problemy działania rynku szkoleniowo-doradczego, a dokładniej spadku jakości usług. Rynek ten jest dosyć zatomizowany i z przyczyn naturalnych nie podlega szczególnemu nadzorowi. Błędem byłoby więc działanie na rzecz znacznego podwyższenia barier wejścia czy tworzenia jakiejś struktury regulacyjnej. Jesteśmy zdania, że raczej trzeba postawić na wprowadzanie dobrowolnych standardów postępowania oraz zwiększanie świadomości wyboru usługodawcy. Błędem byłoby także liczenie na to, że sam system akredytacji jest w stanie załatwić problemy tego rynku - musi to być wiązka różnych działań i rozwiązań wzajemnie się uzupełniających. Działaniem zgodnym z postulowanym przez nas kierunkiem jest np. podjęcie przez PARP współpracy ze Stowarzyszeniem Doradców Gospodarczych (co już faktycznie nastąpiło) czy też propagowaniem pewnych standardów etycznych (co też się dzieje). Konieczne jest także ułatwienie usługobiorcom procesu oceny wiarygodności usługodawców. Cenną inicjatywą w tym względzie jest internetowe forum wymiany informacji, jakie pojawiło się na portalu PARP-u. Należy dołożyć starań aby forum to zaczęto intensywniej wykorzystywać do wymiany opinii. Niezwykle użyteczne byłoby także podawanie na listach instytucji akredytowanych ich dorobku wdrożeniowego z nazwami konkretnych obsłużonych firm i ich danymi kontaktowymi. Ujawniana powinna być także praktyka wypożyczanie i migracji audytorów i ekspertów pomiędzy firmami szkoleniowo-doradczymi (co skutkuje przypisywaniem dorobku jednej osoby kilku akredytowanym firmom). Dlatego sugerowalibyśmy aby firmy szkoleniowo-doradcze wraz ze swoim dorobkiem wdrożeniowym ujawniały też realnych wykonawców usług (z podziałem na stałych i kontraktowanych ekspertów/konsultantów). Pozwoli to lepiej ocenić wiarygodność usługodawcy, na ile to jest realny producent usługi, a na ile pośrednik. Taka pełna transparentność firm szkoleniowo-doradczych ułatwi także prowadzenie przez PARP kontroli. PARP mógłby też wesprzeć oddolne ruchy samoregulacyjne na rynku wdrożeniowym o ile oczywiście takie się pojawią. Byłby to sposób na akredytację 4
w ramach akredytacji wypracowaną przez samo środowisko firm szkoleniowodoradczych. Taka samo-organizacja firm byłaby na pewno z pożytkiem dla jakości oferowanych przez nie usług. Stabilizacji tego rynku służyć też będzie likwidacja jego cykliczności czyli pojawianie się nagłego popytu, a po nim długiego okresu posuchy. Takie cykle stop-go rozregulowują rynek i sprzyjają pojawianiu się nierzetelnych oferentów. Jeśli z przyczyn organizacyjnych konieczne jest utrzymanie zasady składania na termin to raczej powinno być tych terminów więcej niż mniej (np. co miesiąc). Terminy w procedurze aplikacyjnej wyznaczane przez samych organizatorów programów muszą być dotrzymywane z żelazną konsekwencją. Przedłużanie się procesu aplikacji nie może bowiem konsumować czasu przeznaczonego na wdrożenie SZJ. Ważnym zadaniem jest ograniczenie niewielkiej populacji firm wycofujących się z utrzymywania SZJ, na istnienie której wskazywali niektórzy nasi rozmówcy. Istnienie tego typu firm jest zapewne kosztem, którego nie da się uniknąć, ale który powinien być minimalizowany. Przede wszystkim wskazane byłoby dokładniejsze przebadanie i rozpoznanie tego zjawiska, jego skali, określenie na ile to zjawisko jest efektem oportunistycznych zachowań przedsiębiorców, a na ile wynika z przyczyn obiektywnych np. z gwałtownego pogorszenia się ich sytuacji finansowej. Jeśli okazałoby się, że zjawisko to ma podłoże zdecydowanie negatywne wówczas należałoby rozważyć podjęcie pewnych działań korygujących: np. zmniejszenie stopy dotacji poniżej 50%, uzależnienie wypłaty pewnej części dotacji od wyników audytu kontrolnego, stosowanie kar wobec przedsiębiorców rezygnujących z utrzymania SZJ po roku od jego wdrożenia (np. ograniczenie możliwości uczestniczenia w innych programach). Wydaje się zasadne stałe rozszerzanie zakresu podmiotowego programu tj. obejmowanie coraz to nowszych i bardziej zaawansowanych systemów zarządzania jakością. Konieczne są w tym względzie pewne prace analityczne i prognostyczne tak aby dostępne zasoby środków publicznych jak najlepiej spożytkować (przeznaczyć je na te SZJ, które mogłyby wygenerować największy przyrost konkurencyjności MSP) 3. Warte rozważenia jest także wsparcie popytu na wdrażanie systemów zintegrowanych (np. obniżenie dotacji dla jednego systemu lub podwyższenie stopy dotacji i progu kwotowego dla systemu zintegrowanego). Oprócz zwiększenia stopnia nasycenia gospodarki tymi systemami działanie takie miałoby jeszcze jedną zaletę. Ograniczałoby to oportunistyczne zachowania niektórych przedsiębiorców traktujących certyfikat ISO na pokaz czy też jako 3 Zapisy jakie znajdują się w Sektorowym Programie Operacyjnym Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, Priorytet 2, działanie 2.1 nie różnią się w tej kwestii (z wyjątkiem systemu HACCP) od tego co przedmiotowo obejmował Program i WDJ (ISO 9000, 14000 i 18000). Zdaniem niektórych ekspertów zapisy te jednak pozwalają na objęcie pomocą publiczną także i innych systemów zarządzania jakością (np. IFS, BRC, BS 7799). Oznaczałoby to faktyczną liberalizację podejścia tak jak rekomendujemy to w niniejszym raporcie. Porównaj: Uzupełnienie Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost konkurencyjności Przedsiębiorstw, strona 72, dokument dostępny w wersji elektronicznej na stronie www.konkurencyjnosc.gov.pl 5
jednorazową inwestycję pod oczekiwany kontrakt (dla tych celów najczęściej chyba inwestuje się w jeden podstawowy system). Preferowanie zintegrowanych SZJ oznaczałoby także lepsze (oszczędniejsze) spożytkowanie środków publicznych. Jest tak bowiem na skutek różnych synergii koszty wdrożenia i certyfikacji zintegrowanego systemu są niższe niż suma kosztów wdrożenia i certyfikacji kolejnych pojedynczych systemów (wdrażanych jeden po drugim). Wreszcie ostatnią naszą rekomendacją jest stworzenie systemu kontroli opartego o bazę danych beneficjentów korzystających z Programu, pozwalającą tanim kosztem wskazać dziwne tendencje, spiętrzenia czy przepływy na rynku szkoleniowo-doradczym i także certyfikacyjnym. Dzięki temu kontrola będzie mogła być bardziej trafna (punktowa) i nie ograniczać się do kwestii formalnych. Musi to być jednak baza danych dobrze przemyślana i konstruowana pod kątem potrzeb obserwacyjnych, a nie ewidencyjnych. Powinna ona pozwolić prześledzić całą ścieżkę realizacji działań objętych pomocą publiczną z możliwością wskazywania powiązań poziomych i pionowych : kto realnie (jaka osoba i jaka firma) wdrażał SZJ w danej firmie, u kogo jeszcze dana firma szkoleniowo-doradcza dokonywała wdrożeń w tym samym czasie, jak kształtowały się koszty tych wdrożeń w relacji do charakterystyki klienta (sektor, wielkość), kto certyfikował klientów tej firmy itd. Już samo zwrócenie się PARP po analizie danych z takiej bazy - do firmy - beneficjenta z prośbą o wyjaśnienie pewnych faktów może zadziałać otrzeźwiająco na tych co liczą, że pieniądze publiczne mogą być łatwym sposobem na poprawianie zysków firmy. Socjotechniczny zabieg polegający na stworzeniu realnego wrażenia, że wiemy więcej niż ci się zdaje może być tak samo skutecznym mechanizmem kontrolnym, jak wizyty kontrolerów w firmach. 6
Spis treści 1. Wnioski i rekomendacje...2 2. Tło problemu...8 3. Opis programu Dotacja na uzyskanie certyfikatu...9 a) transza 2000-2002...9 b) ewaluacja transz 2000-2002...10 c) transza 2003...11 4. Cele i metodologia ewaluacji...13 5. Wyniki badania ewaluacyjnego transzy 2003...14 a) wpływ Programu na ilość certyfikatów...14 b) trwałość efektów Programu...15 c) zagrożenia dla trwałości efektów...16 d) efekty Programu na poziomie przedsiębiorstw...17 e) znaczenie dotacji dla przedsiębiorstw...18 f) głębokość certyfikacji...19 g) wyłączenie kosztów wdrożenia SZJ...21 h) parametry dotacji...22 i) rynek szkoleniowo-doradczy...24 j) rynek jednostek certyfikujących...26 k) wybór jednostki certyfikującej...28 l) inne zagadnienia źródła informacji o Programie, ocena procedury aplikacyjnej...29 Załączniki...30 Nr 1. Kwestionariusz do badanie beneficjentów Programu...30 Nr 2. Dyspozycje do wywiadów pogłębionych...37 Nr 3. Aneks statystyczny opis populacji beneficjentów Programu...40 Nr 4. Aneks statystyczny zestawienie tabelaryczne wyników badania ankietowego...45 Nr 5. Baza danych z wynikami badani ankietowego (w formacie SPSS)...45 Nr 6. Lista respondentów do wywiadów pogłębionych...45 7
2. Tło problemu Transformacja gospodarcza wymusiła na przedsiębiorstwach wprowadzanie nowoczesnych standardów zarządzania i organizacji. Tempo realizacji tych procesów jest bardzo zróżnicowane. Niewątpliwie najszybciej przedsiębiorstwa wprowadzają zmiany techniczne i technologiczne; w dalszej kolejności postępują na ogół procesy informatyzacji produkcji i zarządzania. Dane statystyczne wskazują, że stosunkowo najwolniej postępuje proces wdrażania systemów zarządzania jakością. Pod tym względem zdecydowanie odstajemy od średniej europejskiej. Przykładowo w takich krajach jak: Czechy, Węgry, Finlandia czy Słowacja na 1 milion mieszkańców przypada odpowiednio 870, 776, 411 i 227 certyfikatów ISO 9000. W Polsce wskaźnik ten wynosi obecnie ok. 125-150. W roku 2000 Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) uruchomiła program pomocy publicznej mający wesprzeć proces wdrażania SZJ i certyfikacji. Celem Programu było obniżenie bariery finansowej w dostępie do certyfikacji systemów zarządzania jakością (ISO serii 9000, 14000, 18000) i tym samym zwiększenie skali posiadania certyfikatów przez polskie MSP. W okresie 2000-2002 uruchomiono trzy transze finansowania, a umowy o udzielenie dotacji podpisano z ok. 1,5 tys. przedsiębiorstw. W roku 2003 dokonano zmiany zasad realizacji Programu poprzez wyłącznie z niego możliwości uzyskania dotacji na finansowanie przygotowania i wdrażania systemu zarządzania jakością, a utrzymanie jedynie finansowania procesu certyfikacji (audyt certyfikacyjny). Niniejszy raport prezentuje wyniki ewaluacji transzy 2003 programu Dotacji na uzyskanie certyfikatu prowadzonej przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową w okresie wrzesień-listopad 2004 r. Poniżej w poszczególnych podrozdziałach omawiamy najistotniejsze problemy ewaluacyjne: efekty programu, ich trwałość i zagrożenia, problemy rynku szkoleniowo-wdrożeniowego oraz certyfikacji. W aneksie statystycznym umieszczono tabele prezentujące badaną populację w kilku użytecznych przekrojach. Tabele z wynikami badań kwestionariuszowych ze względu na swoją objętość zamieszczone zostały w osobnym pliku. Podziękowania Wszystkim osobom, które poświęciły nam swój czas dzieląc się swoimi uwagami i obserwacjami serdecznie dziękujemy. Słowa podziękowania należą się naszym kolegom Stanisławowi Szultce i Maciejowi Dzierżanowskiemu za uwagi zgłoszone do roboczej wersji raportu. 8
3. Opis programu Dotacja na uzyskanie certyfikatu a) transza 2000-2002 W okresie 2000-2002 PARP zorganizował kilka rund aplikacji o dotację na uzyskanie certyfikatu. W ich trakcie zgłoszono ok. 1,5 tyś. wniosków spośród których wyłoniono przedsiębiorców-beneficjentów Programu. Warunki finansowe Programu zostały określone w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 21 maja 2001 w sprawie warunków i trybu udzielania dotacji przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości. Wyznaczało ono procentowy i kwotowy limit kosztów usług szkoleniowych oraz audytu certyfikacyjnego (patrz tabela 1). Tabela 1. Warunki finansowe Programu (transza 2000-2001-2002). Usługi doradcze i Audyt certyfikacyjny w tym Limity dotacji szkoleniowe w zakresie także audyt wstępny projektowania i wdrażania systemów zarządzania jakością Limit procentowy Mały Limit przedsiębiorca kwotowy Średni przedsiębiorca Dotacja uzupełniająca Źródło: dane PARP 60% ceny netto usług (bez VAT) 20.000,- zł 25.000,-zł Limity kwotowe zwiększa się o 50% w przypadku projektowania i wdrażania jednocześnie więcej niż jednego systemu zarządzania 60% ceny netto usług (bez VAT) 6.000,- zł 12.000,- Limity kwotowe zwiększa się o 50% w przypadku projektowania i wdrażania jednocześnie więcej niż jednego systemu zarządzania Warunki udzielenia dotacji przewidywały konieczność zastosowania ustawy o zamówieniach publicznych dla wyboru usługodawcy gdy kwota dotacji - w przypadku obu dotacji - przekraczała 50% kosztów usług i równowartość kwoty 3000 euro. Wniosek o dotację mógł być złożony dopiero po podpisaniu umowy o wykonanie usług szkoleniowo-doradczych ale przed zawarciem umowy z jednostką certyfikacyjną. Ubieganie się o dotację oparte była o zestandaryzowaną procedurę (tabela 2). Tabela 2. Procedura ubiegania się o dotację Czas/termin Proces Złożenie wniosku wraz z kopią umów o 9
Początek procedury Maksymalnie 45 dni od złożenia wniosku Maksymalnie 30 dni od wysłania powiadomienia przez PARP Maksymalnie 30 dni od daty złożenia kompletnego wniosku o wypłatę dotacji Źródło: dane PARP wykonanie usług, kopią harmonogramu prac i płatności, kopią aktualnego dokumentu rejestrowego. PARP powiadamia przedsiębiorcę o decyzji udzielenia dotacji. Przedsiębiorca odsyła podpisany egzemplarz umowy (otrzymanej wcześniej wraz z decyzją PARP). Wypłata dotacji b) ewaluacja transz 2000-2002 W okresie luty-marzec 2003 roku Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową (IBGR) na zlecenie PARP przeprowadził ewaluację trzech pierwszych transz Programu (2000, 2001, 2002). Celem badanie było dokonanie kompleksowej oceny efektów Programu, jego dopasowania do potrzeb sektora MSP oraz wewnerznej konstrukcji. Badaniem objęto dwie grupy podmiotów: i) przedsiębiorstwa biorące udział w Programie czyli te, które otrzymały już dotację po wdrożeniu systemu zarządzania jakością i uzyskały certyfikat oraz te które były w trakcie tego procesu (jeszcze nie otrzymały dotacji), ii) jednostki certyfikujące oraz firmy szkoleniowodoradcze. Informacje na temat badania zawiera tabela 3. Tabela 3. Podmioty objęte ewaluacją 2000-2002 Rodzaj podmiotów objętych badaniem Beneficjenci programu (przedsiębiorstwa): Pierwsza transza - rok 2000 Druga transza rok 2001 Trzecia transza rok 2002 Ilość podmiotów objętych badaniem 93 150 1269 Charakter badania Ankieta pocztowa Jednostki certyfikacyjne 15 Wywiad Firmy szkoleniowo-doradcze 15 Wywiad Źródło: IBnGR Materiał zgromadzony w trakcie badania pozwolił na sformułowanie następujących wniosków i rekomendacji: Program zdecydowanie obniżył barierę dostępu do systemów zarządzania jakością i wzbudził zainteresowanie wprowadzaniem kolejnych certyfikatów oraz re-certyfikacją (przechodzenie na nowsze wersje norm) motywacja do wdrażania systemów miała zdecydowanie podłoże ekonomiczne dostosowanie Programu do potrzeb sektora MSP oceniono jako duże 10
wskazano na konieczność poprawienia sposobu informowania o Programie (dystrybucja informacji) w tym miedzy innymi zintegrowania informacji o dotacjach na certyfikaty oferowanych przez inne podmioty zdefiniowanie parametrów Programu (stopa dotacji, progi kwotowe) zostało uznane za poprawne, chociaż pojawiły się opinie że mogą one utrudniać korzystanie z usług renomowanych jednostek certyfikujących wskazano na zasadność rozszerzenia Programu o inne systemy jakości, ewentualnie skoordynowanie czasowe wszystkich programów dotacyjnych celem uzyskania możliwości wprowadzenia systemu zintegrowanego. Wskazano na istnienie zagrożenia obniżania jakości usług szkoleniowodoradczych będącego efektem silnej konkurencji na tym rynku na skutek znacznego wzrostu popytu wskazano też na pojawienie się niepokojącej tendencji do wyboru najtańszego certyfikatora. IBnGR w tej kwestii rekomendował zwrócenie większej uwagi na kwestie oceny jakości pracy jednostek szkoleniowodoradczych posiadających tzw. akredytację PARP; rekomendowano także szeregi innych usprawnień: doskonalenie systemu monitorowania działania firm szkoleniowo-doradczych, większy nacisk na kryteria jakościowe w procedurze uzyskania akredytacji, nieujawnianie kwot dotacji przyznawanych firmom c) transza 2003 W roku 2003 PARP uruchomił kolejną transzę Programu. Parametry tej transzy różniły się jednak od tego co obowiązywało w poprzednich latach i zostały ustalone 4 w sposób następujący tabela 4. Tabela 4. Warunki finansowe Programu - transza 2003 Audyt certyfikacyjny w tym także Limity dotacji audyt wstępny Limit procentowy Mały przedsiębiorca Limit kwotowy Średni przedsiębiorca Dotacja uzupełniająca 50% ceny netto usług (bez VAT) 10.000,- zł 10.000,- zł Limity kwotowy zwiększa się o 50% w przypadku jednoczesnej certyfikacji więcej niż jednego systemu zarządzania (czyli jest to kwota 15.000 zł) Źródło: dane PARP Porównując parametry programu w wersji 2000-2002 i 2003 widać wyraźnie, że uległy one pewnemu przemodelowaniu. Zdecydowano się na wyłączenie z Programu całego modułu szkoleniowo-doradczego związanego z przygotowaniem i wdrożeniem systemu zarządzania jakością. Po drugie zdecydowano się na zrównanie w prawach obu kategorii przedsiębiorców (małych i średnich) i po trzecie ujednolicono podwyższając dla małych i obniżając dla średnich 4 Na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 20 lutego 2003 roku (od 10 lipca 2004 Rozporządzenie to nie obowiązuje) 11
przedsiębiorców - próg kwotowy dotacji (10.000 zł); proporcjonalnemu ujednoliceniu uległa też dotacja uzupełniająca czyli limit dotacji w przypadku wprowadzania systemu zintegrowanego. Usunięcie z Programu części dotacji obejmującej moduł szkoleniowo-doradczy nie oznaczało pozbawienia przedsiębiorców w ogóle możliwości obniżenia kosztów wdrożenia systemu zarządzania jakością. Możliwość taka istniała bowiem w ramach programu Wstęp do jakości finansowanego z funduszy PHARE. Program ten umożliwiał otrzymanie dotacji pokrywającej 50% kosztów usług szkoleniowodoradczych związanych z wdrożeniem systemu zarządzania jakością. WDJ istniał i poprzednio gdy realizowano transzę 2000-2002 tyle tylko, że korzystanie z jego oferty nie było w pełni opłacalne bowiem nie obejmowała ona refundacji kosztów certyfikacji. W Programie wzięło udział 2279 małych i średnich przedsiębiorstw. Wśród 1244 podmiotów, które do września 2004 r. zakończyły proces certyfikacji i rozliczenia dotacji najliczniej reprezentowane były firmy z województwa mazowieckiego (170 małych i 52 średnie), śląskiego (odpowiednio 113 i 46) i wielkopolskiego (odpowiednio 103, 49). Z kolei najsłabiej reprezentowane było województwo podlaskie (6, 13) oraz lubuskie (15, 5). Z tych 1244 firm najwięcej działało w takich sektorach jak: budownictwo (241 firm), handel hurtowy i komisowy (159 firm) i usługi prawne, rachunkowo-księgowe i inne usługi biznesowe (93 firmy). Szczegółowe dane na temat badanej populacji zawierają tabele zamieszczone w aneksie statystycznym (załącznik nr 3). 12
4. Cele i metodologia ewaluacji Raport prezentuje wyniki ewaluacji programu Dotacji na uzyskanie certyfikatu transza 2003. Celem badania było uzyskanie pogłębionej wiedzy na temat efektów programu i jego oddziaływania na trzy główne obszary: firmy korzystające z dotacji, rynek podmiotów szkoleniowo-doradczych działających na rzecz beneficjentów (wdrażanie systemów zarządzania jakością) oraz rynek jednostek certyfikacyjnych. Ewaluacja miała dostarczyć odpowiedzi między innymi na takie na takie pytania jak: - w jakim stopniu Program wpływa na poprawę sytuacji przedsiębiorstw? - w jakim stopniu Program jest dopasowany do potrzeb małych i średnich przedsiębiorstw? - czy można było osiągnąć większą skuteczność realizacji celów Programu przy zastosowaniu alternatywnych rozwiązań? Czy szczegółowe rozwiązania (progi, limity, mnożniki) są optymalne? - jak oceniany jest system wdrażania Programu? W jakim stopniu rekomendacje z poprzedniego raportu ewaluacyjnego zostały wykorzystane do projektowania programów wspierających MSP w zdobywaniu certyfikatów jakości, a jakie nie zostały wykorzystane? Jakie były przeszkody w ich zastosowaniu? - w jakim stopniu firmy są przygotowane do uzyskania certyfikatu? Jaki poziom reprezentują firmy zajmujące się szkoleniami i przygotowaniem firm do ubiegania się o certyfikat? - jaka jest trwałość oddziaływania programu? Jakie są długoterminowe korzyści z posiadania certyfikatu? Czy firmy starają się o utrzymanie certyfikatu lub zdobywanie innych? - jakie rekomendacje z oceny programu wynikają dla podobnych programów w przyszłości, w szczególności w związku z funkcjonowaniem systemu funduszy strukturalnych? Badanie przeprowadzono w oparciu o telefoniczne wywiady kwestionariuszowe z beneficjentami Programu (220 wywiadów) 5 prowadzone techniką CATI (wywiady telefoniczne wspomagane komputerowo) oraz 12 pogłębionych wywiadów indywidualnych z beneficjentami Programu (5 wywiadów), firmami szkoleniowodoradczymi (3 wywiady) oraz jednostkami certyfikacyjnymi (4 wywiady). Przedsiębiorstwa objęte badaniem kwestionariuszowym wybierane były losowo z bazy 1244 firm, które do września br. realnie zakończyły proces wdrożenia i certyfikacji oraz otrzymały dotację. Łącznie w transzy 2003 aplikację złożyło 2469 firm, z czego odrzuceniu uległo 146 wniosków; podpisano 2325 umów z czego 46 uległo rozwiązaniu. W uproszczeniu można więc stwierdzić, że badanie zostało przeprowadzone w warunkach osiągnięcia przez Program swoistego półmetka. W załączniku 1 i 2 zamieszono wzór ankiety stosowanej do badań oraz dyspozycje do przeprowadzanych wywiadów. W załączniku 6 przestawiono listę respondentów do wywiadów pogłębionych. 5 Błąd statystyczny przy próbie 220 firm i populacji 1244 firm wynosi ok. 3%. 13
5. Wyniki badania ewaluacyjnego transzy 2003 a) wpływ Programu na ilość certyfikatów Dane na temat certyfikacji systemów zarządzania jakością w Polsce jakimi dysponujemy wskazują, że wśród podmiotów posiadających certyfikaty ISO zdecydowanie dominują przedsiębiorstwa uczestniczące w Programie. Jeśli przyjmiemy iż zgodnie z wynikami badania możliwość otrzymania dotacji miała wpływ na decyzję o wdrożeniu SZJ (na decydujący i znaczny wpływ dotacji na decyzję wskazało ok. 55% badanych) oznacza to iż Program istotnie przyczynił się do zwiększenia skali posiadania międzynarodowych standardów przez krajowe MSP. Według naszych ustaleń certyfikaty uzyskane przez beneficjentów Programu (chodzi tu łącznie o wszystkie transze 2000, 2001, 2002, 2003) mogą stanowić od 62% do 77% wszystkich certyfikatów ISO posiadanych przez podmioty krajowe. Wskaźnik ten obliczyliśmy porównując liczbę uczestników Programu, którą szacujemy na ok. 3991 6 i liczbę uzyskanych przez nich certyfikatów ok. 4100-4200 7 z ogólną liczbą certyfikatów zarejestrowanych w kraju czyli ok. 5300 6700. Szacunek liczby certyfikatów zarejestrowanych w Polsce oparliśmy na danych uzyskanych z bazy Ogólnopolskiego Rejestru Certyfikatów prowadzonego przez Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle Orgmasz. Baza ta wg stanu na kwiecień 2004 roku wykazuje ok. 5381 certyfikatów systemów zarządzania jakością 8. Z informacji uzyskanej od osoby prowadzącej bazę wynika, że wykazana w niej liczba certyfikatów to najprawdopodobniej od 80% do 90% rzeczywistej liczby certyfikatów funkcjonujących w Polsce. Z tego można więc wnosić, że faktyczna liczba certyfikatów zawiera się pomiędzy 5381, a 6726. Liczbę certyfikatów zarejestrowanych w kraju można też ustalić na podstawie danych publikowanych przez International Organization for Standardization. Raport The ISO Survey wykazuje dla Polski na koniec roku 2003 liczbę 4127 certyfikatów ISO 9000 oraz 555 certyfikatów ISO 14001. Łącznie jest to więc 4682. Porównanie powyżej wykazanych liczb (4100-4200 wobec 5318 lub 6720) prowadzi nas do uzyskania wspomnianej procentowej stopy (62%-77%) udziału Programu w całym procesie wdrażania SZJ w kraju. Przyjęcie za punkt odniesienia danych opublikowanych przez ISO jeszcze znaczniej podnosiłoby ten wskaźnik. Obliczenia te oczywiście jak zaznaczyliśmy - mają charakter 6 Liczbę taką ustaliliśmy na podstawie analizy materiałów informacyjnych na temat poszczególnych transz programu Dotacji do certyfikacji - tj.: 125 beneficjentów dla roku 2000), 289 wypłaconych dotacji w roku 2002, ok. 1300 beneficjentów w roku 2003 oraz łącznie ok. 2277 umów dotacji zrealizowanych lub podpisanych i znajdujących się w realizacji w roku 2003 (część tych umów oczywiście przeszła na rok 2004). Łącznie daje to więc liczbę ok. 3991 umów/beneficjentów. 7 Liczbę tą z kolei oszacowaliśmy przyjmując, że średnia liczba certyfikatów na beneficjenta (przedsiębiorstwo) wynosi ok. 1,045 (dla transzy 2001 jest to ok. 1.03, a dla transzy 2003 ok. 1,06) daje to więc ok. 4170 certyfikatów. 8 Baza dostępna jest pod adresem: www.orgmasz.waw.pl/certyfikaty_jedn.aspx 14
szacunkowy ze względu na brak w kraju pełnych statystyk na temat ISO 9. Jednakże nie sądzimy aby nasz szacunek mógł istotnie odbiegać od rzeczywistości. b) trwałość efektów Programu Odpowiedzi uzyskane w badaniu kwestionariuszowym, jak i w trakcie wywiadów wskazują, że efekty Programu (wdrażanie SZJ) mają charakter trwały. Wdrożone systemy zarządzania jakością zależnie od motywacji, świadomości kierownictwa i otoczenia rynkowego - szybciej lub wolniej są przyswajane w ramach struktur organizacyjnych i procedur działania firm. W firmach gdzie poziom kapitału społecznego jest stosunkowo wysoki wdrożenie SZJ trafia na szczególnie podatny grunt i często znajduje kontynuację w postaci innych działań uzupełniających i rozwijających: planów wdrożenia innych systemów, chęci wdrożenia oprogramowania usprawniającego działanie systemu itd. Jakkolwiek możliwość uzyskania dotacji była często istotnym kryterium decyzyjnym odpowiedzi uczestników badania wskazują, że wdrażanie SZJ oparte jest na racjonalnej i co też ważne zróżnicowanej motywacji. Przede wszystkim jest to wynikiem wymogów stawianych przez partnerów biznesowych (dużych odbiorców krajowych 10 i zagranicznych) bądź oczekiwanie pojawienia się takich wymogów np. w związku z wejściem na nowe rynki czy rozpoczęciem przetargów unijnych, NATO-wskich. Potwierdzeniem tych słów może być branża budowlana: wśród 1244 firm z transzy 2003, które już wdrożyły SZJ, najliczniejszą grupę (19%) stanowią niewielkie firmy budowlane występujące najczęściej w roli podwykonawców. Pojawia się też motywacja stricte pozytywna czyli chęć wyróżnienia się czymś od reszty konkurentów czy też wdrożenia SZJ, jako kolejnego naturalnego etapu w rozwoju firmy. Na pewno jakąś rolę odgrywają także czynniki czysto ambicjonalne, a także imitowanie zachowań konkurentów. Kilku naszych rozmówców wskazywało, że jakkolwiek możliwość otrzymania dotacji miała duże znaczenie, firmy te nawet bez dotacji wdrożyłyby SZJ jednak najprawdopodobniej w znacznie późniejszym terminie wtedy gdy posiadanie certyfikatu stałoby się bezwzględnie konieczne. Elementem utrwalającym efekty Programu jest fakt, że wdrażanie SZJ zaczyna nabierać charakteru tendencji w branży. Staje się to więc procesem ogólnobranżowym, motywowanym różnymi czynnikami, któremu trzeba się poddać aby zachować swoją konkurencyjność i pozycję w sektorze. Należy więc przypuszczać, że w pewnym momencie posiadanie efektywnego SZJ stanie się w danym sektorze normą, a nie wyjątkiem. Najszybciej stanie się to np. w sektorach eksportowych, czy kooperujących z dużymi wymagającymi odbiorcami. Innym optymistycznym czynnikiem mogącym także świadczyć o jakimś utrwalaniu się efektów Programu jest fakt, że blisko co druga badana firma (42%) zadeklarowała chęć dalszego inwestowania w SZJ i uzyskania kolejnego 9 Jednostki certyfikacyjne nie mają obowiązku sprawozdawania ani względem GUS ani innej organizacji. Dane posiadane przez ISO też nie są więc pełne. 10 Np. wymogi takie stawiała TP S.A. czy Narodowy Fundusz Zdrowia. 15
certyfikatu. Zamiary takie przejawiały głównie firmy działające na rynkach zagranicznych (ok. 53%-56%). c) zagrożenia dla trwałości efektów Mimo tego pozytywnego obrazu musimy jednak zaznaczyć iż pojawiła się pewna populacja przedsiębiorstw, w której wdrożone i certyfikowane systemy zarządzania jakością nie działają aczkolwiek istnieją w sensie formalnym ( na papierze ). Stan taki ujawniany jest podczas pierwszych audytów kontrolnych, a więc mniej więcej w okresie 1-2 lat od certyfikacji. Sytuacja taka może się kończyć wdrożeniem procedury wycofania certyfikatu. Zaobserwowane zjawisko nie dotyczy transzy będącej przedmiotem naszego bezpośredniego zainteresowania (rok 2003) ale transz wcześniejszych (lata 2000-2002). Trudno nam precyzyjnie określić rozmiary tej populacji gdyż nie wchodziło to w zakres badania. Najprawdopodobniej jest to populacja kilku/kilkunastoprocentowa. Zjawisko to w ocenie naszych rozmówców dotyczy praktycznie wyłącznie populacji podmiotów korzystających z dotacji PARP. Zjawisko utraty certyfikatu jest znane na rynku systemów zarządzania jakością. Z oczywistych powodów tracą je firmy bankrutujące, jak i firmy uznające utrzymywania SZJ za zbędne i zbyt kosztowne (w tym także firmy nie mogące sfinansować re-certyfikacji chociaż to się zdarza stosunkowo rzadko). Raport ISO Survey podaje, że ok. 5%-10% posiadaczy certyfikatów ISO na świecie może z nich zrezygnować w trakcie przechodzenia na nowszą wersję normy (chodzi o ISO 9001:2000). Z zebranych informacji wynika, że motywacja tego typu firm - gdy starały się o dotacje i certyfikat - była zdecydowanie pasywna i krótkookresowa. Często mogła to być chęć dostosowania się do wymogów kontrahenta w oczekiwaniu na kontrakt, zlecenie, przetarg. Gdy transakcja taka się zmaterializowała - lub wręcz przeciwnie, nie doszła do skutku posiadanie SZJ okazywało się zbędne (bo kosztowne). Inwestycja w SZJ i certyfikat były więc inwestycją pod jedną transakcję, jednego klienta, jedno wydarzenie. Trudno ocenić jaką rolę w wykreowaniu tej populacji odegrał Program. Można spekulować, że być może jeśli atrakcyjność oczekiwanego kontraktu/zlecenia ( nagrody ) była wystarczająco duża wówczas firmy takie wdrożyłyby SZJ nawet bez dotacji (i odwrotnie im mniejsza nagroda tym bardziej opłacało się sięgnąć po dotację). Niewątpliwie jednak bez względu na to czy dotacja była głównym czynnikiem skłaniającym do takiego działania czy też miała drugoplanowe znaczenie oznacza to nieefektywne zużytkowanie środków publicznych. Uważamy, że z sytuacji tej nie ma prostego wyjścia. Pojawienie się na rynku możliwości taniego (dotacja) finansowania określonych działań zawsze prowadzi do pojawienia się działań oportunistycznych. Teoretycznie można temu przeciwdziałać na dwa sposoby: wydatnie ograniczając atrakcyjność pomocy (a w skrajnym przypadku wstrzymanie programu) lub budując złożony system kontroli, rozwiązań zabezpieczających oraz kar. 16
Pierwsze z rozwiązań równomiernie uderzy w firmy rzetelne dla których dotacja może być istotnym impulsem do udoskonalenia struktur zarządzania, jak i firmy traktujące SZJ jako jednorazową przepustkę do kontraktu. Drugie z rozwiązań może uszczelnić system dotacji ale na pewno tego zjawiska nie zlikwiduje; samo uszczelnienie będzie jednak wymagało określonych inwestycji. Sądzimy, że bardziej właściwe wydaje się pójście w drugim kierunku, aczkolwiek warto rozważyć też niektóre posunięcia wpisujące w pierwsze podejście. Dla przykładu wypłatę dotacji można rozłożyć na kilka rat tak aby wypłatę ostatniej (jednej lub dwóch) rat uzależnić od wyników audytu kontrolnego. Można też rozważyć karanie firm, które rezygnują z SZJ poprzez wykluczenie ich na pewien okres z korzystania z pomocy publicznej (wymagałoby to oczywiście pewnej oceny na ile wycofanie się z SZJ jest powodowane oportunistyczną grą). Innym rozwiązaniem może być zmiana ustawienia stopy dotacji co omawiamy dalej przy okazji problemu głębokości certyfikacji. W dalszej części przy omawianiu rynku szkoleniowo-doradczego poruszamy kwestię pewnego elementarnego systemu kontroli. Bez względu na to w jakim kierunku pójdzie udoskonalanie Programu dopóki będzie on funkcjonował (w takiej samej postaci czy innej np. SPO WKP działanie 2.1) trzeba się w pewnym sensie pogodzić (co nie oznacza, że należy to akceptować) z faktem, że oportunizmu firm nie da się wyrugować i populacja taka zawsze będzie miała jakieś rozmiary (oby jak najmniejsze). d) efekty Programu na poziomie przedsiębiorstw W przeprowadzonym badaniu ze względu na bardzo krótki czas funkcjonowania wdrożonych SZJ - trudno uchwycić materialne, mikroekonomiczne efekty Programu w postaci wzrostu sprzedaży czy spadku niektórych pozycji kosztów (np. reklamacji) 11. Tym niemniej nasi respondenci wskazywali na bardzo szybkie pojawienie się efektów miękkich w postaci zmiany postaw ludzkich, poprawienia obiegu informacji, wytworzenia uprzednio brakujących (lub nieusystematyzowanych) informacji, a niezbędnych do racjonalnego podejmowania decyzji (analiza przyczyn przestojów, reklamacji itd.), uporządkowanie współpracy z dostawcami (eliminacja dostawców niesolidnych, poprawa jakości i terminowości). Odpowiedzi jakie uzyskaliśmy w trakcie badania są tutaj chyba najbardziej wymowne i miarodajne:...zgłoszenia reklamacji spadły praktycznie do zera......usystematyzowanie procedur reklamacyjnych......łatwo zidentyfikować każdy produkt; dokładnie wiadomo co się z nim działo w całym procesie produkcji......możliwość uczestnictwa w przetargach gdzie wymagane jest posiadanie certyfikatów; większe korzyści z takich projektów w przypadku wygranej......zdobycie większego zaufania klientów do firmy......firma sprawnie działająca od środka przez co też jest lepiej oceniana w jej postrzeganiu zewnętrznym... 11 Przedsiębiorstwo, które wdrożyło normę ISO 14001 sygnalizowało jednak bardzo szybkie zmniejszenie się liczby wypadków przy pracy. 17
...większa kontrola nad przebiegiem procesów w firmie Generalnie łącznie 53% ankietowanych przedsiębiorstw wskazało na korzyści w postacie usprawnienia zarządzania, 25% wskazało na wzrost prestiżu firmy; poprawa jakości i usprawnienie obiegu dokumentów to odpowiednio 14% i 9% wskazań. 12 / 13 Łącznie około 50% przebadanych przedsiębiorstw uznało, że posiadanie SZJ jest niezbędne (10%) i bardzo przydatne (40%) dla funkcjonowania przedsiębiorstwa. Przydatność SZJ wyżej oceniły firmy większe i eksportujące. Odpowiedz raczej przydatny wskazało 44% badanych. To wahanie w ocenie użyteczności SZJ jak zaznaczyliśmy powyżej wynika zapewne z faktu iż zostały one wdrożone niedawno i w związku z tym trudno oczekiwać aby już pojawiły się znaczne korzyści materialne. To dostrzeganie korzyści z posiadania SZJ ewidentnie przekłada się na ogólną bardzo korzystną ocenę użyteczności Programu jako całości. Za bardzo potrzebny i raczej potrzebny Program uznało 97% ankietowanych. e) znaczenie dotacji dla przedsiębiorstw Możliwość otrzymania dotacji do certyfikacji, jak i wdrożenia SZJ niewątpliwie jest czynnikiem mającym duży wpływ na decyzje przedsiębiorstw. 20% ankietowanych firm wskazało, że dotacja miała decydujący wpływ na ich decyzję, 35% wskazało na znaczny wpływ, a 29% opowiedziało się za umiarkowanym wpływem. Liczby te trochę kolidują z wynikami odpowiedzi na pytanie o to czy i bez dotacji firma zdecydowałaby się na wdrożenie SZJ. Tutaj aż 82% ankietowanych wskazało tak i raczej tak. Z tym, że ponownie większą determinację wykazały firmy większe i zorientowane eksportowo. Najprawdopodobniej to mniejsze firmy wskazujące poprzednio na duże znaczenie dotacji były tu trochę zbyt ambitne zawyżając ocenę swoich ambicji w kwestii SZJ. Jak widać znaczenie dotacji jest zróżnicowane. Zależność od skali rynku i wielkości wydaje się być logiczna i zrozumiała. Firmy mniejsze korzystają na Programie (także na programie WDJ) więcej niż większe: im firma większa tym koszty wdrożenia stanowiły mniejszą pozycję w kosztach ogólnych. Ekspozycja eksportowa oznacza z kolei, że istotniejszą motywacją były najprawdopodobniej wymagania odbiorców lub rynków. Liczby te i zależności potwierdzają obserwacje z wywiadów. Stwierdzenie nawet bez dotacji wdrożylibyśmy ISO ale skoro była to trzeba było ją wziąć z jakim spotkaliśmy się chyba dobrze odzwierciedla postrzeganie Programu przez większość firm średnich (100-150 do 250 zatrudnionych). 12 Stosunkowo niewiele firm wskazało na pojawienie się problemów w związku z wdrożeniem SZJ: na brak problemów w ogóle wskazało 48% ankietowanych. 30% wskazało na wzrost biurokracji jednakże zaledwie tylko 0,5% wskazało na fakt spowolnienia procesu decyzyjnego. 13 Nieco inaczej układały się oczekiwania/motywy wdrożenia SZJ: najczęściej spodziewano się uzyskać poprawę zarządzania (71% wskazań), zwiększenie konkurencyjności (70% wskazań), podniesienie prestiżu (75% wskazań), zapewnienie właściwej jakości (59% wskazań), a także przygotowanie do wejścia na rynki unijne (57% wskazań). 18
Użyteczność Programu dla firm mniejszych w świetle tego wydaje się być znacznie większa. Ale nie chodzi tu wyłącznie o udział kosztów SZJ w kosztach ogólnych. Dla firm mniejszych Program i dotacja ma tę jeszcze zaletę, że znacznie stabilizuje cash-flow. W takich mniejszych firmach ze względów operacyjnych wdrażanie SZJ na ogół odbywa się w okresie sezonu martwego pod względem biznesowym (piszemy o tym dalej). W sezonie tym jednak na ogół firmy mają koszty, a nie realizują jeszcze przychodów. Dotacja może więc tu wydatnie pomóc w sfinansowaniu działań. Jak zaznaczył jeden z naszych rozmówców: pojawienie się kosztów wdrożenia odczuliśmy w naszym cash-flow, ale ucieszyliśmy się gdy w cash-flow pojawiła się dotacja. Reasumując należy wskazać, że znaczenie dotacji dla małych firm borykających się dodatkowo z sezonowością jest zdecydowanie większe niż dla firm większych. f) głębokość certyfikacji Stosunkowo słabo kształtuje się głębokość certyfikacji wśród beneficjentów Programu. Pod hasłem tym rozumiemy skalę wdrażania innych systemów niż ISO 9000 - czyli ISO 14000 (ochrona środowiska) oraz ISO 18000 (bezpieczeństwo i higiena pracy). W transzy 2003 wśród 1244 przedsiębiorstw, które realnie zakończyły proces certyfikacji znalazło się 57 przedsiębiorstw posiadających więcej niż jeden SZJ; zaledwie 15 firm ma wdrożone trzy certyfikaty (9 z nich to firmy średnie) 14. W rozbiciu na poszczególne rodzaje certyfikatów należy wskazać, że zdecydowanie dominuje seria ISO 9000; 61 przedsiębiorstw (4,7%) wdrożyło certyfikaty ISO 14000 (ochrona środowiska), a 24 (1,8%) certyfikaty serii ISO 18000 (bezpieczeństwo i higiena pracy). Ta płytkość wdrażania SZJ jest tym bardziej niepokojąca iż większość firm (79%) - w tym szczególnie małych i lokalnych nie miała także wcześniejszych kontaktów z SZJ. Dla porównania dwa lata wcześniej w transzy 2001 na 844 podpisanych umów 9 (czyli 1%) dotyczyło ISO 14000, a 36 (czyli 4,2%) ISO 18000 15. Zatem pod względem wdrażania systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy sytuacja uległa poprawie, natomiast pod względem zagadnień ochrony środowiska pewnemu pogorszeniu. Dane te wskazują więc, że pod względem umownie nazwanej przez nas głębokości certyfikacji trudno mówić o pojawieniu się jakiejś bardziej pozytywnej tendencji, jakkolwiek trudno też mówić o tendencji negatywnej. Jest to zbyt krótki szereg czasowy aby formułować jednoznaczne twarde wnioski. Tym niemniej kwestia głębokości certyfikacji powinna stać się przedmiotem obserwacji i troski gdyż poprzez zmianę nastawienia Programu bądź inne bodźce lub inny program można by znacznie silniej wesprzeć wdrażanie systemów zintegrowanych. Prowadziłoby to niewątpliwie do pewnych oszczędności w przedsiębiorstwach w procesie wdrażania (synergia wielu działań szkoleniowych i wdrożeniowych), jak i szybszego dostosowywania się do standardów 14 Wśród firm które jeszcze nie otrzymały dotacji przedstawia się to następująco: 9 firm wdrożyło trzy systemy, a około 40 dwa systemy. 15 Na podstawie dokumentu Podsumowanie realizacji projektu Dotacja na uzyskanie certyfikatu w 2001 roku. Maszynopis PARP. 19
międzynarodowych. Obecnie Program nieznacznie preferuje wdrażanie więcej niż jednego systemu zarządzania jakością (pułap kwotowy z 10 tys. jest podwyższony do 15 tys.). Z tempa wdrażania systemów zintegrowanych można by jednak wnioskować, że bodźce te nie są wystarczająco atrakcyjne. Zmiana nastawienia Programu i wprowadzenie większych preferencji (podwyższenie stopy dotacji np. do 60% przy obniżeniu stopy dla pojedynczego systemu do 40%) dla systemów zintegrowanych jest warta rozważenia jeszcze z innego powodu. Otóż może to być sposobem na zniechęcenie firm do wdrażania SZJ i ich certyfikacji (w oparciu o dotacje) pod jedną transakcję o czym pisaliśmy powyżej. Takie oportunistyczne zachowanie na ogół jest realizowane jak najtaniej (bo nie chodzi o system i efekt długofalowy dla firmy) i po przysłowiowej najmniejszej linii oporu przybiera to więc najczęściej postać wdrożenia jednego systemu, a nie dwóch, trzech (bo to jest droższe i wymaga większego wysiłku). Jeśliby zatem Program został zorientowany bardziej na wdrażanie systemów zintegrowanych to za jednym posunięciem można by zmniejszyć straty tworzone przez oportunistów i wzmocnić znacznie opóźniony rozwój systemów zintegrowanych (a to niewątpliwie zwiększy efektywność wykorzystania środków publicznych). Sprawy wdrażania w przedsiębiorstwach większej ilości systemów zarządzania jakością nie można oczywiście sprowadzać wyłącznie do kwestii silniejszego bodźca finansowego (większa dotacja). Dotychczasowe słabe postępy w tej kwestii zapewne powodowane są przez co najmniej trzy czynniki. Po pierwsze wdrażanie większej ilości SZJ oznacza dla przedsiębiorstwa większy wysiłek organizacyjny i koncepcyjny co odciąga pracowników od bieżących zadań biznesowych. Im mniejsze zatem przedsiębiorstwo bądź też im mniej liczna jest kadra kierowniczo-administracyjna mogąca kierować procesami wdrożeniowymi tym mniejsza skłonność do wdrażania większej liczby SZJ. Trzeba tu jeszcze podkreślić fakt funkcjonowania wielu przedsiębiorstw na rynkach podlegających pewnej sezonowości. Przedsiębiorstwa te mogą sobie pozwolić na odciągnięcie pewnej liczby pracowników od zadań czysto biznesowych w okresie słabszego popytu ( po sezonie ) i np. skierowanie ich na szkolenia i do prac wdrożeniowych. W żadnym wypadku jednak nie mogą na to sobie pozwolić w okresie sezonu produkcyjnego. Jeśli więc większego wdrożenia (np. 2-3 systemy) nie można zrobić szybko wówczas trzeba to rozkładać na etapy. Pozostałe dwa czynniki odpowiedzialne za słabszy popyt na systemy zintegrowane to kwestia ceny wdrożenia i przede wszystkim świadomość kierownictwa firmy. Poruszając kwestie głębokości certyfikacji koniecznie trzeba wspomnieć także o problemie wdrażania w polskich przedsiębiorstwach innych standardów zarządzania jakością niż seria ISO 9000, 14000 i 18000. Z przeprowadzonych rozmów wynika iż z punktu widzenia budowania konkurencyjności przedsiębiorstw przede wszystkim na rynkach międzynarodowych zasadne może być objęcie pomocą publiczną także systemów zarządzania jakością innych niż wspomniane powyżej. Najczęściej wymieniano tu np. HACCP, który obecnie może 20