Nr 70 02/2007 i Opinie Analizy Analyses & Opinions Urzędy pracy wobec problemu bezrobocia młodych osób niepełnosprawnych Jerzy Bartkowski Ewa Giermanowska Polska na tle krajów członkowskich Unii Europejskiej charakteryzuje się bardzo niskim wskaźnikiem aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych, w tym niepełnosprawnej młodzieży. Prowadzona po 1989 r. polityka promowania zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy jest nieskuteczna. Dla powiatowych urzędów pracy wspieranie niepełnosprawnych bezrobotnych stanowi zadanie drugoplanowe. W tej sytuacji niezbędne jest wzmocnienie organizacyjne działalności na rzecz niepełnosprawnych w strukturach powiatowych urzędów pracy przez wydzielenie odpowiednich stanowisk lub komórek i kierowanie do tych zadań odpowiednio przygotowanej kadry. Szczególną uwagę należałoby zwrócić na rolę doradców zawodowych w aktywizacji zawodowej młodych osób niepełnosprawnych. Warta szerszego upowszechnienia jest też praktyka zlecania zadań z zakresu pośrednictwa pracy i doradztwa zawodowego dla osób niepełnosprawnych instytucjom zewnętrznym, na przykład profesjonalnie przygotowanym organizacjom pozarządowym. Należy wprowadzić jak najwcześniejsze indywidualne profilowanie ścieżki edukacyjnej i zawodowej osoby niepełnosprawnej pod kątem zgodności z potrzebami lokalnego rynku pracy.
2 Urzędy pracy wobec problemu bezrobocia młodych osób niepełnosprawnych Niska aktywność zawodowa młodych osób niepełnosprawnych Pro b lem ni skiej akty w no ści osób nie - pełno spra w nych w Pol sce od kilku lat jest sta le obe c ny w de ba cie pu b li cz nej. Według Na ro do we go Spi su Po wszech ne go z 2002 roku, osób z pra w nie orze czoną nie pełno sprawnością było w Pol sce 4 315 045, w tym 240 692 oso - by w wie ku 16 29 lat. Nie pełno spra w ni (rów nież młodzi) w zde cy do wa nej wię kszo ści po zo stają poza ryn kiem pra cy. Współczyn nik aktywności za wo do wej osób nie pełno spra w nych w wieku pro - du kcy j nym wy no si 21%, a wska ź nik za trudnienia 18% 1. Oz na cza to, że ty l ko co piąty nie pełno spra - w ny w wie ku pro du kcy j nym po dej mu je pracę lub jej po szu ku je, a około 80% nie pra cu je i nie po szu - ku je za trud nie nia. W gru pie osób nie pełno spra w nych w wieku 15 24 lata współczyn nik akty w no ści za wodowej jest je sz cze ni ż szy i wy no si 19%, a pra cu je je dy nie co dzie siąty. Sy tu a cja w gru pie nie pełnosprawnych w wie ku 25 29 lat jest nie co le p sza; akty w ny na ryn ku pra cy jest co trze ci nie pełno sprawny (31%), pra cu je zaś co czwa r ty (28%). O ile ni skie współczynniki aktywności zawodowej i wskaźni - ki zatrudnienia w najmłodszej grupie niepełno - sprawnych częściowo wynikają z udziału młodych osób w sy ste mie edu ka cji szko l nej, to sy tu a cja, w której prawie 70% osób niepełnosprawnych w wieku 25 29 lat pozostaje w sposób trwały poza rynkiem pracy jest alarmująca. W opinii pracowników powiatowych urzędów pra cy (PUP) około 90% młodych osób nie pełno - sprawnych w wieku 18 29 lat po zakończeniu na - uki jest zdolnych podjąć pracę, wykorzystując róż - ne dostępne formy zatrudnienia 2. O czym świa d - czy więc tak wysoki poziom ich bierności zawodo - wej? Czy urzędy pracy są przygotowane do reali - za cji za dań pu b li cz nych wspie rających za trud nie - nie młodych osób nie pełno spra w nych? Czy za da - nia pu b li cz ne w za kre sie akty wi za cji za wo do wej młodych osób niepełnosprawnych można by reali - zo wać w spo sób bar dziej sku te cz ny? Zadania powiatowych urzędów pracy Zatrud nie nie osób nie pełno spra w nych po szu kujących pra cy re gu lują dwa pod - sta wo we akty pra w ne: Usta wa z 20 kwie t nia 2004 r. o pro mo cji za trud nie nia i in sty - tu cjach ryn ku pra cy (DzU 2004, nr 99, poz. 1001) i Usta wa z 27 sie r p nia 1997 r. o reha bi li ta cji za - wo do wej i społecz nej oraz za trud nia niu osób nie - pełno spra w nych (DzU 1997, nr 123, poz. 776). Oso ba nie pełno spra w na po szu kująca za trud nie - nia, po zare je stro wa niu w po wia to wym urzę dzie pra cy, może uzy skać sta tus bez robo t ne go lub po - szu kującego pra cy. Sta tus bez robo t ne go uzy sku - je oso ba nie pełno spra w na, któ ra jest zdo l na i go - to wa do pod ję cia za trud nie nia co naj mniej w połowie wy mia ru cza su pra cy i nie nabyła pra - wa do ren ty z tytułu nie zdo l no ści do pra cy, ren ty szko le nio wej, ren ty so cja l nej lub zasiłku stałego. Sta tus po szu kującego pra cy ma oso ba nie pełno - spra w na, któ ra po bie ra ren tę z tytułu nie zdo l no - ści do pra cy, zasiłek stały, ren tę so cjalną czy ren - tę ro dzinną. Usta wy nakładają na urzę dy pra cy za da nia wspie rające za trud nia nie osób nie pełno - spra w nych, ta kie jak: po śred ni c two pra cy i po - rad ni c two za wo do we, szko le nia i prze kwali fiko - wa nia, doradztwo organizacyjno-prawne i eko no - mi cz ne w za kre sie działal no ści go spo da r czej lub ro l ni czej po dej mo wa nej przez oso by nie pełno - spra w ne. Ponadto w Ustawie o promocji zatrudnienia oso by bez ro bo t ne w wie ku do 25 lat oraz oso by bez ro bo t ne nie pełno spra w ne zo stały za li czo ne do ka te go rii osób będących w szcze gó l nej sy tu a cji na ryn ku pra cy. W sto sun ku do tej gru py urzę dy pracy zostały zobligowane do podejmowania do - datkowych działań akty wi zujących. W ciągu 6 mie - się cy od dnia re je stra cji po wia to wy urząd pra cy po wi nien oso bie będącej w szcze gó l nej sy tu a cji na rynku pracy przedstawić propozycję zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, stażu, odbycia przygoto - wania zawodowego w miejscu pracy lub zatrud - nienia w ramach prac interwencyjnych lub robót publicznych. Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 70
Urzędy pracy wobec problemu bezrobocia młodych osób niepełnosprawnych 3 Akty wi za cja za wo do wa młodych osób nie pełno spra w nych mo de le orga niza cy j ne w po wia to wych urzędach pracy Powia to we urzę dy pra cy mają zna cz ne trud no ści w re a li za cji przy pi sa nych im za dań w za kre sie akty wi za cji za wo do - wej młodych osób nie pełno spra w nych. Przyczyną tego jest brak od po wied niej wie dzy o ich sy tu a cji na da nym te re nie, luki w spe cjali sty cz nym przy - go to wa niu pra co w ni ków mery to ry cz nych, brak ka dry spe cjali sty cz nej i ty po we sche ma ty orga - niza cy j ne w pra cy z nie pełno spra w ny mi. Badania In sty tu tu Spraw Pu b li cz nych wska zały na dwie znaczące prze szko dy związane z przy go to wa niem mery to ry cz nym: nie do sta teczną in fo r ma cję o młodych oso - bach nie pełno spra w nych w ob sza rze dzia ła - nia urzę du; wy ra ź ne po czu cie bra ku od po wiedniego przygotowania specjalistycznego do pracy z tą grupą bez ro bo t nych i po szu kujących pracy. Od czu wa ny jest też brak in fo r ma cji o ocze ki - wa niach młodych osób nie pełno spra w nych wobec pra cy i brak wie dzy o mo ż li wo ściach ich za trud - nie nia na ró ż nych sta no wi skach, o wska za niach i prze ciw wska za niach le ka r skich w zależności od charakteru schorzenia. Urzę dom bra ku je ba zo wych in fo r macji do progra mo wa nia pra cy z młody mi nie pełno spraw - ny mi. Udzie le nie od po wie dzi na py ta nia zawarte w an kie cie ISP do tyczące pod sta wo wych danych (np. li cz by młodych osób nie pełno spra w nych miesz kających na te re nie po wia tu, od se t ka młodzie - ży nie konty nu ującej na uki, a rów no cze ś nie nie - akty w nej na ryn ku pra cy), spra wiało dużą trud - ność przed sta wi cie lom urzę dów pra cy. Aż połowa PU P -ów nie po tra fiła po dać tego ro dza ju informacji lub udzie lo ne od po wie dzi były wy mijające. Urzęd ni cy, któ rzy po sia da li od po wied nie informacje sza co wa li, że od se tek młod zie ży bie r nej za wo - do wo po za ko ń cze niu edu ka cji waha się w okoli - cach 40%. Wa r to za zna czyć, że fa kty cz ne prze r - wa nie (za ko ń cze nie) na uki wraz z usta niem obo - wiązku szko l ne go jest mo men tem kry ty cz nym dla lo sów za wo do wych młodych lu dzi i znacznie zwię ksza ry zy ko nie mo ż no ści wej ścia na ry nek pra cy. W przy pa d ku młod zie ży nie pełno sprawnej ry zy ko ta kie jest zna cz nie wię ksze niż w przy pa d - ku in nych grup młod zie ży, a sku t ki eko nomiczne i społecz ne bie r no ści za wo do wej zna cz nie wię ksze. Wie le ba da nych PU P -ów nie po tra fiło tak - że udzielić odpowiedzi na pytania o specyfikę lo - kalnego ryn ku pra cy dla młodych osób nie pełno - sprawnych. Prawdopodobnie w urzędach tych nie są sy ste maty cz nie gro ma dzo ne i prze twa rza ne in fo r ma cje na ten te mat. Jak bez ta kiej wie dzy udzielać tym osobom merytorycznego wsparcia? Jak projektować szkolenia dla bezrobotnej nie - pełnosprawnej młodzieży? Jak poszukiwać odpo - wied nich dla nich ofert pra cy na lo ka l nym ryn ku? Wy ni ki ana liz przy go to wa nych w In sty tu cie Spraw Pu b li cz nych wska zują na duże zna cze nie mo de lu orga niza cyj ne go PUP dla jego akty w no - ści w za kre sie akty wi za cji młodych nie pełno - spra w nych. Mo ż na wy ró ż nić czte ry mo de le pra - cy z nie pełno spra w ny mi w po wia to wych urzę - dach pra cy. W pie r wszym, naj rza dziej sto so wa nym (je dy - nie w ok. 3% po wia tów), nie ma wyspe cjali zo wa - nych pracowników w tym zakresie. Można powie - dzieć, że młodzi nie pełno spra w ni, jako spe cy fi cz - na kategoria bezrobotnych, dla tych urzędów nie istnieją. W drugim modelu organizacyjnym, w struktu - rze PUP są wy zna cze ni do tych za dań pra co w ni cy, ale pra cują oni z tą grupą bez ro bo t nych w wy mia - rze poniżej 50% swojego czasu pracy. Podstawo - we obo wiązki tych urzęd ni ków mają inny cha ra - kter, nie mniej jed nak orien tują się oni w spe cy fi ce sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy. Jest to naj czę st szy mo del orga niza cy j ny, sto so wa - ny przez wię kszość (3 5 ) po wia tów. Zgodnie z kolejnym rozwiązaniem organizacy - jnym (trzeci model), wybrani pracownicy poświę - cają niepełnosprawnym bezrobotnym większość swo je go cza su pra cy, ale mają je sz cze inne obowiązki (około 13% powiatów). Na to miast czwa r ty mo del, za sto so wa ny w 1 4 urzędów pracy, uwzględnia stanowiska pracy wyodrębnione do obsługi osób niepełnosprawnych. Naj czę ściej sto so wa ny sche mat działania (mo - del drugi) nie sprzyja fachowemu gromadzeniu in - formacji i zatrudnianiu odpowiednich specjali - stów: wsparciem dla osób niepełnosprawnych zaj - Analizy i Opinie, 70 Instytut Spraw Publicznych
4 Urzędy pracy wobec problemu bezrobocia młodych osób niepełnosprawnych mują się pra co w ni cy urzę dów, dla któ rych jest to dru gop la no we i oka zjo na l ne za ję cie. Kluczowe dla do brej re a li za cji za dań z tego za kre su jest więc wy dzie le nie od po wied nich i wyspe cjali zo wanych pra co w ni ków do pra cy wyłącz nie z oso ba mi nie - pełno spra w ny mi. Tam, gdzie ta kie roz wiązanie przy ję to, wi do cz na jest le p sza orien ta cja urzę dów w tej pro ble ma ty ce, le p sza zna jo mość spe cy fi ki śro do wi ska nie pełno spra w nych, wię ksza aktyw - ność PUP w za kre sie inicjowania i wspierania aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu i ści śle j sza współpraca z innymi instytucjami. O wy bo rze mo de lu de cy du je typ po wia tu i wie l kość urzę du. Wzór dru gi do mi nu je w po - wia tach zie m skich, a szcze gó l nie w po wia tach o ni skiej ur ba ni za cji, mo del czwa r ty zaś w po - wia tach gro dz kich. Wy bór czwa r te go mo de lu jest głów nie funkcją wie l ko ści po wia tu. Roz wiąza nie z wy zna czo ny mi pra cow ni ka mi wyłącz nie do pra cy z nie pełno spra w ny mi wpro wa dzają prze de wszy stkim duże urzę dy pra cy, działające w śro - do wi sku wiel ko mie j skim. Jest ono sto so wa ne w zde cy do wa nej wię kszo ści miast metro poli ta r - nych oraz w wię k szo ści po zo stałych sto lic wo je - wództw i da w nych sto lic wo je wó dz kich, ale już ty l ko w około 1 3 po zo stałych mia st- po wia tów i ty l ko w co szó stym z po wia tów zie m skich. Z wo je wództw wy ró ż nia się pod tym wzglę dem do lnośląskie, gdzie aż w 44% po wia tów przy ję to ta kie roz wiąza nie. Oso ba nie pełno spra w na trud ny klient Cechą wię kszo ści młodych osób nie - pełno spra w nych zgłaszających się do urzę dów pra cy są ni skie kwa li fi ka cje za wo do we i ni skie ko m pe ten cje społecz ne. Oce na tych osób w za kre sie ra dze nia so bie na ryn ku pra - cy wy pa da zde cy do wa nie ne ga ty w nie. Z listy 13 aspe któw do tyczących ich kwa li fi ka cji za wo do - wych i ko m pe ten cji społecz nych, pra wie wszy - stkie zo stały oce nio ne ne ga ty w nie, z wyjątkiem zdo l no ści wdro że nia się w obo wiązki pra cownika i wie dzy o ofe r cie PUP. Ne ga ty w na oce na przygo - to wa nia w za kre sie kwa li fi ka cji fo r ma l nych i umie ję t no ści społecz nych, to fa kty za sta ne, pe - wien ba gaż uwa run ko wa ny do ty ch czasową ścieżką za wo dową i bio gra fią ży ciową młodej oso by nie pełno spra w nej, którą trud no ko rygować i na nowo kształto wać już po wej ściu na ry nek pra - cy. Jest to oczy wi ście mo ż li we, ale wy ma ga pro fe - sjo nal nego do ra dz twa za wo do we go i wiedzy o spe cy fi ce scho rzeń osób nie pełno spra w nych. Do tego nie są przy go to wa ne ka dry wię k szo ści powia - to wych urzę dów pra cy. Do stęp do za trud nie nia młodych osób nie - pełno spra w nych jest wy pa d kową ich cech indy - widu a l nych, ta kich jak: po ziom wy kształcenia, sto pień nie pełno spra w no ści, ro dzaj schorzenia oraz uwa run ko wań ze w nę trz nych okre ślonych przez mie j s ce za mie sz ka nia (po wiat gro dz ki czy ziemski, stopa bezrobocia na lokalnym rynku pra - cy). Otrzymane wyniki wskazują, że środowisko mie j skie i ni ska sto pa bez ro bo cia są czyn ni ka mi sprzy jającymi zwię ksza niu szans na za trud nie nie młodych osób niepełnosprawnych. Jednak tenden - cja ta nie była pra wdzi wa dla wszy stkich grup osób niepełnosprawnych. W opinii pracowników PUP, w przy pa d ku osób z wy kształce niem pod sta - wowym i podstawowym nieukończonym, gimnazja l nym i spe cja l nym, ze zna cz nym sto p niem nie - pełno spra w no ści i mających ta kie scho rze nia jak: upośledzenie umysłowe, choroby psychiczne, epi - lepsja, choroby narządu wzroku oraz zaburzenia głosu, mowy, cho ro by słuchu, szan se na zna le zie - nie za trud nie nia są nie wie l kie i nie mają na nie istotnego wpływu specyfiki lokalne. Nieco więk - sze szan se za trud nie nia mają oso by nie pełno spra - w ne mie sz kające w du żych me tro po liach (Wa r - sza wa, Kra ków, Łódź, Po znań i Wrocław), ale sy - tu a cja w tych mia stach nie zmie nia za sad ni cze go tren du. Stwier dze nie bra ku szans na zna le zie nie ofert pracy dla grup najtrudniejszych: bez kwalifi - ka cji, ze zna cz nym sto p niem nie pełno spra w no ści i najtrudniejszymi grupami schorzeń, pozwala przy pu sz czać, że obe c nie urzę dy pra cy same so bie z tym pro ble mem nie po radzą. Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 70
Urzędy pracy wobec problemu bezrobocia młodych osób niepełnosprawnych 5 Stereotypy dotyczące kwalifikacji zawodowych osób niepełnosprawnych i preferencje dla chronionego rynku pracy Lista za wo dów, w któ rych, dzię ki po mo - cy po wia to wych urzę dów, najwięcej mło dych osób nie pełno spra w nych zna - lazło za trud nie nie w 2005 roku wska zu je, że jest to ry nek bar dzo ubo gi, w któ rym do mi nują za jęcia fizy cz ne, czę sto pra ce po mo c ni cze. W gru pie naj - czę ściej po dej mo wa nych za wo dów zna lazły się: pra co w nik ochro ny (do zo r ca, wa r to w nik, parkin - go wy) w 51% po wia tów, sprzątacz 44%, pra co - w nik biu ro wy 32%, sprze da w ca 26%, operator 22%, kra wiec 22%, ro bo t nik przy pra cach pro - s tych 19%, pra co w nik po mo c ni czy produkcji i usług 13%. Ana li za za wo dów wska zu je, że najłatwiej mo ż na otrzy mać pra cę ni sko kwa li fi ko - waną. Z ko lei pra co w ni cy PUP pod kre ślają, że naj wię ksze szan se na za trud nie nie mają oso by nie - pełno spra w ne z wy ższym wy kształce niem. To pe - w na sprze cz ność, mająca swe uza sad nie nie w ste - reo ty po wym post rze ga niu osób nie pełnosprawnych przez pra co w ni ków PUP, a ta k że pra codaw - ców. Cho ciaż po 1989 r. jed nym z założeń po li ty ki akty wi za cji osób nie pełno spra w nych stało się pro - mo wa nie ich za trud nia nia na otwa r tym rynku pra - cy, to pra co w ni cy urzę dów pra cy uz nają, że blisko 40% młodych osób nie pełno spra w nych powinno pra co wać na chro nio nym ryn ku pra cy, 50% na otwa r tym ryn ku, a 10% nie po win no po dejmować za trud nie nia. Wy da je się, iż ambi wa len t ne prze ko - na nia służb za trud nie nia wo bec prio ry te tów poli - ty ki pa ń stwa wy ni kają z prze świa d cze nia o ni - skich ko m pe ten cjach za wo do wych i społecznych osób nie pełno spra w nych, a ta k że są od zwier cied - le niem poglądów urzęd ni ków o ni skiej sku teczno - ści polityki promowania zatrudnienia niepełno - sprawnych na otwartym rynku pracy. Postulowany przez pracowników PUP rozwój se g men tów ryn ku pra cy dla młodych osób nie - pełnosprawnych wskazuje na preferencje dotyczące prze de wszy stkim: zakładów pra cy chro - nionej (68%), sektora publicznego (administracji publicznej lub samorządowej 56% oraz innych państwowych zakładów pracy 31%) i prywatnych zakładów pracy (55%). Pozostałe segmenty rynku pracy, to jest organizacje pozarządowe, zakłady aktywności zawodowej, samodzielna działalność gospodarcza, małe firmy rodzinne i warsztaty terapii zajęciowej, wskazywane były znacznie rzadziej. Biorąc pod uwa gę fakt, że dla wie lu pra co w ni - ków urzędów pracy udzielanie wsparcia osobom niepełnosprawnym jest dodatkowym obowiązkiem, zwiększającym zakres zadań do wykonania w ramach eta tu (do mi nujący mo del dru gi), jest to my - ślenie zrozumiałe. Pracownicy ci zazwyczaj dostosowują swoje działania do znanych pracodawców i sprawdzonych procedur, eliminując ryzyko związane z zatrudnieniem osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy u pracodawców prywat - nych czy w organizacjach pozarządowych. Kontakt z nowymi pracodawcami, zawieranie nowych typów kontraktów wymaga inicjatywy, elastycznego działania, uważnej interpretacji przepisów i stosowania niestandardowych procedur. Wydaje się więc, że racjonalność urzędnicza i minimalizowanie ryzyka to czynniki, które przy obecnym stanie prawnym utrudniają poszukiwanie nowych rozwiązań w kwestii zatrudnienia młodych osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy. Propozycje rozwiązań organizacyjnych Determinanty organizacyjne, będące konsekwencją funkcjonującego w prakty ce mo de lu działania PUP, są jedną z wa ż - nie j szych przy czyn utrud niających akty wizację za wo dową młodych osób nie pełno spra w nych. Powodują one marginalizację tych zagadnień w bie - żącej pra cy urzę du, niższą akty w ność i go r sze przy go to wa nie tej działal no ści, pre fe ren cje dla bar dziej pro s tych w re a li za cji form działania. Są to działania reaktywne wobec przyczyn niskiej aktyw- Analizy i Opinie, 70 Instytut Spraw Publicznych
6 Urzędy pracy wobec problemu bezrobocia młodych osób niepełnosprawnych no ści za wo do wej młodych osób nie pełnosprawnych i wy so kie go w tej gru pie za gro że nia trwałym bez ro bo ciem, oz na czającym dla osób niepełno - spra w nych usy tu o wa nie na ma r gi ne sie życia społecz ne go. Akty w ność urzę dów nie wiąże się z po dej mo wa niem trud nych, bar dziej złożonych form działania, bar dziej od ległych od bieżących za dań. Bra ku je działań o zna cze niu długofalo - wym, wy ma gających ko or dy na cji wie lu podmiotów, nie związa nych bez po śred nio zale ż no ścia mi organizacyjnymi i podległością. Takie działania powin ny być nakierowane przede wszystkim na przygo to wa nie młodych osób nie pełno spra w nych do samo dzie l no ści i akty w no ści na ryn ku pracy i na do pa so wa niu ich kwa li fi ka cji do po trzeb lokalne - go ryn ku pra cy, szcze gó l nie ze wzglę du na ich mniejszą mo bi l ność. Obe c ny mo del orga niza cy j ny do tyczący po - śred ni c twa pra cy i do ra dz twa za wo do wego dla osób nie pełno spra w nych wy ma ga gruntownej reor ga ni za cji i znaczącej zmiany. Po pie r wsze, na le ży wzmo c nić orga niza cy j - nie działal ność na rzecz nie pełno spra w nych w stru ktu rach po wia to wych urzę dów pra cy przez wy dzie le nie od po wied nich sta no wisk lub komórek oraz kie ro wa nie do tych za dań od po wiednio przy go to wa nej ka dry. Szcze gólną uwa gę nale - żałoby zwró cić na rolę do ra d ców za wo dowych. Nie zbęd ne jest wzmo c nie nie po zy cji i ko m pe ten - cji do ra d ców za wo do wych w po wia to wych urzę - dach pra cy. Usta wa o pro mo cji za trud nie nia i in - sty tu cjach ryn ku pra cy zde fi nio wała za wo dy pra - co w ni ków pu b li cz nych służb za trud nie nia, w tym za wód do ra d cy za wo do we go. Wpro wa dziła jed - no cze ś nie mo del hie rar chi cz ny awan su, który obejmu je na stę pujące sto p nie: sta ży sta, do ra d ca za wo do wy, do ra d ca za wo do wy I sto p nia, doradca za wo do wy II sto p nia. Z jed nej stro ny ustawa do - pu ściła do wy ko ny wa nia za wo du do ra d cy zawodo we go osoby po dowolnym kierunku studiów i ukoń czo nym ku r sie. Z dru giej wska zała, że wa - run kiem osiągnię cia ko le j nych szcze b li awan su jest staż w pu b li cz nych służ bach za trud nie nia, wy - noszący od po wie d nio: 12, 24 i 36 mie się cy. W pra kty ce roz wiąza nie to ogra ni cza do stęp do za - wo du kadr o naj wy ższych kwa li fi ka cjach i doświa d cze niu w szcze gó l no ści ab so l wen tom stu - diów ma gi ste r skich spe cja li zujących się w psy - chologii pracy, specjalistom ds. zatrudnienia, spe - cjalistom ds. polityki społecznej lub analogicz - nym, kształconym na wydziałach socjologicz - nych, pedagogicznych i psychologicznych. Drugą negatywną konsekwencją zapisów ustawowych jest zrównanie absolwentów wyżej wymienionych spe cja li za cji z abso l wen ta mi do wo l nych kie run - ków studiów, co w dłuższej perspektywie oznacza deprofesjonalizację zawodu. Dla psychologów po - sia dających upra w nie nia diag no sty cz ne, a ta k że dla osób z wie lo le t nim do świa d cze niem w pra cy z osobami niepełnosprawnymi, zdobytym na przykład w organizacjach pozarządowych, rozpo - czynanie zatrudnienia od pozycji stażysty w po - wia to wym urzę dzie pra cy nie jest ofertą atra k - cyjną. Do ra d ca mi za wo do wy mi, zwłasz cza nie - pełnosprawnych, powinny być osoby o najwyż - szych kwa li fi ka cjach i przy naj mniej kil ku le t nim doświadczeniu zawodowym. Takich osób urzędy pra cy na ogół nie mają, a ist niejący sy stem wej ścia do zawodu praktycznie je eliminuje. Po drugie, warto upowszechniać praktykę zle ca nia za dań z za kre su po śred ni c twa pra cy i do - radztwa zawodowego dla osób niepełnosprawnych instytucjom zewnętrznym, na przykład orga - ni za cjom po zarządo wym. Ta kie za da nia re a li zu je m.in. Sto wa rzy sze nie Przy ja ciół In te gra cji, otwie - rając biura pośrednictwa pracy dla osób niepełno - sprawnych w Warszawie, Krakowie, Gdyni. Źródeł tego typu ini cja tyw na le ży szu kać w depro - fesjo nali za cji pub li cz ne go po śred ni c twa pra cy i doradztwa zawodowego. Pojawia się jednak py - ta nie, czy te roz wiąza nia są mo ż li we poza du ży mi ośrodkami miejskimi, gdzie tego typu usługi są najbardziej potrzebne. W metropoliach i dużych mia stach, w któ rych po ja wiają się ta kie ini cja ty - wy, ta k że po wia to we urzę dy pra cy działają spra w - niej. Kolejny dylemat to oddzielenie pośrednictwa pracy i doradztwa zawodowego osób niepełno - spra w nych od usług po wszech nych. To roz wiąza - nie po przez se g men ta cję po rad ni c twa pro wa dzi do segmentacji rynku pracy i może być odbierane jako forma dyskryminacji, której osoby niepełno - spra w ne nie chciałyby doświadczać. Po trze cie, po trze b na jest wię ksza in te gra - cja za rów no in sty tu cji działających w za kre sie przygotowania zawodowego i pośrednictwa pra - Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 70
Urzędy pracy wobec problemu bezrobocia młodych osób niepełnosprawnych 7 cy, jak i śro do wi ska pra co da w ców. Aktu a l nie albo brak jest ta kiej współpra cy, albo jest ona ści śle pod porządko wa na bieżącym spra wom (skierowa - nie do pra cy, przy ję cie na staż, czy spo t ka nia z ucz nia mi). Na to miast rza d ko po ja wia się pro gra - mo wa nie przy go to wa nia za wo do we go w lokal - nych szkołach, tak aby tra fiało ono w po trze by lo - ka l ne go ryn ku pra cy, czy ułatwiało pó źniejsze prze kwali fiko wa nie się. Inną słabą stroną obe cne - go sy ste mu jest pó ź ne ukie run ko wa nie od powied - nie go pro fi lu ście ż ki przy go to wa nia za wo dowego oso by nie pełno spra w nej. Ni ska jest ta k że świa do - mość po trze by pre wen cyj ne go wspa r cia dla dzia - łań szkół z ni ż szych szcze b li na ucza nia, aby nie do pu sz czać do pogłębia nia się wpływu nie pełno - spra w no ści na ucze st ni c two w toku ucze nia się. Znacząca część przesłanek dla pó ź nie j szych zbyt ni skich kwa li fi ka cji i nie przy stoso wa nia spo łecz - ne go u młodych osób nie pełno spra w nych jest po - chodną działania wcze s nych ogniw nauczania. 1 Dane z Ba da nia Akty w no ści Eko no mi cz nej Lud no ści (BAEL) za dru gi kwa r tał 2006 r. rea lizo wa ne go przez GUS. Współczyn nik akty w no ści za wo do wej ob li czo no tu jako udział akty w nych za wo do wo (są to oso by pra cujące i bez ro - bo t ne) w ba da nej po pu la cji (oso by w wie ku 15 lat i wię cej), a wska ź nik za trud nie nia od po wie d nio jako pro cen to wy udział osób pra cujących. 2 Pre zen to wa ne w opra co wa niu wy ni ki ba dań po chodzą z ra po r tu In sty tu tu Spraw Pu b li cz nych: J. Ba r tko wski, E. Gie r ma no wska: Nie ty po we fo r my za trud nie nia osób nie - pełno spra w nych ana li za ryn ku ofert pra cy i roli po wia to - wych urzę dów pra cy, wy ko na ne go w ra mach pro je ktu: Ela - sty cz ne fo r my za trud nie nia szan sa na in te gra cję za wo - dową nie pełno spra w nej młod zie ży, ISP, Warszawa 2007; ba da nia an kie to we zrea li zo wa no w 2006 roku, objęły one 335 po wia to wych urzę dów pra cy. Analizy i Opinie, 70 Instytut Spraw Publicznych
Dr hab. Je rzy Ba r tko wski jest so - cjo lo giem, pra co w ni kiem na uko wym Instytutu Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz ekspertem In sty tu tu Spraw Pu b li cz nych. Dr Ewa Gie r ma no wska jest so - cjo lo giem, pra co w ni kiem na uko wym In sty tu tu Sto so wa nych Nauk Społecz - nych Uniwersytetu Warszawskiego. Jako eks pert In sty tu tu Spraw Pu b li cz - nych kie ru je pro je k tem ba da w czym po świę co nym pro mo cji za trud nie nia młodych osób nie pełno spra w nych. Pu b li ka cja po wstała w ra mach pro je ktu Ela sty cz ne fo r my za trud nie nia szan sa na in te gra cję za wo dową nie pełno - spra w nej młod zie ży. Pro jekt jest rea li - zo wa ny przez Pro gram Po li ty ki Spo - łecz nej ISP we współpra cy z Pa ń stwo - wym Funduszem Osób Niepełnosprawnych i fi nan so wa ny ze śro d ków Euro - pe j skie go Fun du szu Społecz ne go w ra - mach Se kto ro we go Pro gra mu Ope - racy j ne go Roz wój Za so bów lu dz kich. Ana li zy i Opi nie nr 70, luty 2007 Analizy i Opinie seria kilkustronicowych analiz dotyczących ważnych te ma tów dla Pol ski i Eu ro py. W ten spo sób In sty tut Spraw Pu b li cz nych chce akty w nie włączyć się w de ba tę pu b liczną po ka zy wać isto t ne pro ble - my, czę sto nie obe c ne w pol skiej i ogól - noeu rope j skiej de ba cie, oraz pro pono wać kon kre t ne roz wiąza nia. Tematyka poruszana w Analizach i Opi niach obe j mu je za gad nie nia związane m.in. z in te gracją eu ro pejską, po li tyką spo łeczną, edu kacją, ad mi ni - stracją publiczną, polityką migracyjną i po li tyką wschod nią. Redagują: Jacek Kucharczyk Dyrektor Programowy ISP, Jarosław Ćwiek-Karpowicz e-mail: jarek.cwiek@isp.org.pl Piotr Kaźmierkiewcz e-mail: piotr.kazmierkiewcz@isp.org.pl Adres: ul. Szpitalna 5 lok. 22 00-031 Warszawa www.isp.org.pl