Pogorzelska Małgorzata, Klonowska Joanna, Frołowicz Tomasz Sposób na podstawę programową WF

Pogorzelska Małgorzata, Klonowska Joanna, Frołowicz Tomasz Sposób na podstawę programową WF Wprowadzenie Podstawa programowa z 2009 roku, od ponad dwóch lat wprowadzana sukcesywnie do szkół, doczekała się licznych omówień, interpretacji, ocen i recenzji. Zabierający głos w sprawie podstawy programowej wychowania fizycznego przyjmowali różnorodne perspektywy, a i opinie na jej temat zawierały się w całym możliwym spektrum. W środowisku akademickim pojawiają się głosy aprobaty, jak i totalnej jej krytyki. W środowisku szkolnym jedni dostrzegają raczej szanse i możliwości, drudzy oceniają ją jako nic niewnoszący do szkolnej praktyki papierowy zapis, a trzeci jako ograniczenie twórczej swobody nauczycieli. Oczywiście liczne grono nauczycieli wychowania fizycznego w ogóle sprawą się nie zajmuje, sądząc, iż kwestia podstawy programowej nie dotyczy ich codziennej szkolnej pracy. Przedstawiony poniżej nasz sposób na podstawę programową może zainteresować tylko tych spośród nauczycieli, którzy zdają sobie sprawę, iż system edukacyjny stawia wspólne wymagania nie tylko uczniom, ale również nauczycielom. Wśród różnorodnych zadań realizowanych przez nauczyciela wychowania fizycznego jest także wspieranie rozwoju wiedzy i umiejętności uczniów, adekwatnie do etapu edukacji, na którym się znajdują. Podstawa programowa m.in. informuje jakich osiągnięć edukacyjnych wiadomości i umiejętności można oczekiwać (wymagać) od uczniów kolejnych etapów edukacji. I tylko tą funkcją podstawy w tym artykule się zajmujemy, pamiętając oczywiście, że zadania nauczyciela wychowania fizycznego dotyczą nie tylko rozwijania kompetencji technologicznych, ale również aksjologicznych (Grabowski, Pawłucki). Jeśli, zgodnie z podstawą programową, nauczyciel od ucznia można wymagać zdobywania i rozwijania kolejnych umiejętności i wiadomości, to nauczyciel od siebie musi wymagać efektywnego uczenia, czyli wspierania rozwoju umiejętności i wiadomości uczniów. Zresztą ze względu na drożność sytemu edukacji tego samego może oczekiwać od nauczycieli wychowania fizycznego, którzy pracowali z jego uczniami na wcześniejszych etapach edukacji. Czy na podstawę programową wychowania fizycznego nauczyciel musi znaleźć swój sposób? Tak i to nie tylko z powodu formalnego wymogu przygotowania lub wybrania programu nauczania. Sytuacja nauczyciela wychowania fizycznego różni się w tym względzie od położenia nauczyciela, np. chemii. Skąd nauczyciel wie, co kryje się za wymaganiem szczegółowym z podstawy programowej dla gimnazjum, opisuje cechy mieszanin jednorodnych i niejednorodnych? Oczywiście pomocne jest jego kierunkowe wykształcenie. Jednak odpowiedź na pytanie o cechy mieszanin absolwenta studiów na kierunku chemia znacznie przekracza potrzeby gimnazjalisty. Skąd więc nauczyciel chemii wie w praktyce, jak obszernej wiedzy na temat cech mieszanin powinien oczekiwać od ucznia w gimnazjum? Odpowiedź podsuwa mu autor podręcznika szkolnego przygotowanego do programu nauczania. W przypadku nauczycieli większości specjalności przedmiotowych znalezienie swoich sposobów na podstawę programową związane jest z wyborem podręcznika szkolnego, jako elementu obudowy metodycznej towarzyszącej, wraz z poradnikami dla nauczyciela, programowi nauczania. Dostępne dla nauczycieli program wychowania fizycznego najczęściej nie zawierają wystarczającej obudowy metodycznej, która podpowiadałaby oryginalny sposób na podstawę programową. Autorzy samych zaś programów nauczania zbyt często ograniczają się do cytowania (przepisywania?) wymagań z podstawy programowej wychowania fizycznego, nie dokonując czasami koniecznej ich operacjonalizacji. Skąd nauczyciel wychowania fizycznego wie, co kryje się za wymaganiem szczegółowym z podstawy programowej dla gimnazjum: 1

- wyjaśnia, jakie zmiany zachodzą w budowie ciała i sprawności fizycznej w okresie dojrzewania płciowego, - omawia korzyści dla zdrowia z podejmowania różnych form aktywności fizycznej w kolejnych okresach życia człowieka, - demonstruje ergonomiczne podnoszenie i przenoszenie przedmiotów o różnej wielkości i różnym ciężarze? Oczywiście nauczyciel wychowania fizycznego, ukończywszy studia na kierunku wychowanie fizyczne lub pokrewne, jest merytorycznie przygotowany do rozstrzygania kwestii, np. korzyści dla zdrowia z aktywności fizycznej w różnych okresach życia człowieka. Jednak wiedza, której od niego wymagano w trakcie studiów znacząco przerasta wiedzę, której powinien oczekiwać od ucznia, czyli tą, której zdobycie uczniom powinien ułatwić. Nauczyciel wychowania fizycznego planując swoją pracę, a zwłaszcza zabierając się do przygotowania programu nauczania, powinien wypełnić szczegółową treścią wszystkie szczegółowe wymagania zawarte w podstawie programowej interesującego go etapu edukacji. Oczywiście tylko ten nauczyciel, który zdaje sobie sprawę, iż system edukacyjny definiuje jego obowiązki dydaktyczne. Poniżej prezentujemy, w jaki sposób my to robimy, na przykładzie wymagań szczegółowych z bloku tematycznego dotyczącego diagnozy rozwoju, sprawności i aktywności fizycznej dla kolejnych etapów edukacji. Schemat prezentacji naszego sposobu na podstawę programową : - NUMER ETAPU edukacji, - TYTUŁ BLOKU TEMATYCZNEGO z podstawy programowej dla opisywanego etapu edukacji, - WYMAGANIE SZCZEGÓŁOWE z podstawy programowej z opisywanego bloku tematycznego, - wymagania z poprzedniego etapu powiązane z opisywanym wymaganiem, czyli co uczeń już umie i wie, - wynikające z opisywanego wymagania, czyli co uczeń powinien umieć i wiedzieć, - wymagania z następnego etapu edukacji powiązane z opisywanym wymaganiem, czyli czego uczeń będzie się uczył w przyszłości. Wymagania szczegółowe z podstawy programowej wychowania fizycznego PIERWSZY ETAP EDUKACJI TYTUŁ BLOKU TEMATYCZNEGO W zakresie sprawności fizycznej 1) WYMAGANIE SZCZEGÓŁOWE Realizuje marszobieg trwający co najmniej 15 minut Marszobieg jest ćwiczeniem ruchowym polegającym na przebyciu odcinków marszem i biegiem. Marszobieg opiera się na połączeniu biegu z marszami w odpowiedniej kombinacji, zależnie od stopnia wytrenowania. Możliwe są warianty, w których a) dominuje marsz, np. w proporcji 5 minut biegu i 10 minut marszu, b) bieg i marsz występują w podobnej ilości, c) dominuje bieg, np. 10 minut biegu i 5minut marszu. Przy czym każdy marszobieg może składać się z wielu krótszych odcinków marszu i biegu, np. 2 minuty biegu, 1 minuta marszu itd. aż do pokonania planowanego dystansu. 2

Tempo poruszania się oraz proporcje marszu i biegu należy dostosować do stopnia wytrenowania ćwiczących. Jeśli dzieci wykazują wystarczającą sprawność należy tempo i pokonywane dystanse zwiększać, tak aby pojawiło się niezbędne z punktu widzenia efektów treningowych zmęczenie. Początkowo w czasie trwającego 15 minut marszobiegu dziecko mało sprawne (mało wydolne) może pokonać dystans ok. 1000 metrów (średnia prędkość poruszania się ok. 4 km/godz.). Przy zachowaniu średniej prędkości ok. 6 km/godz. (np. w sumie 7,5 minuty marszu w tempie ok. 4 km/godz. i 7,5 minuty biegu w tempie ok. 8 km/godz.) dziecko pokona dystans 1500 metrów. Dzieci, które mogą przebiec cały odcinek 15-minutowy nie powinny być zachęcane ani zmuszane do przeplatania biegu marszem. Dzięki udziałowi w marszobiegu dzieci mniej sprawne, oprócz podnoszenia sprawności, mogą również uwierzyć w swoje możliwości. Aby pojawił się efekt wzrostu sprawności (adaptacji do wysiłku fizycznego) marszobiegi należy organizować jesienią i wiosną wystarczająco często, np. co drugiego dnia pobytu w szkole. Ponadto intensywność marszobiegów powinna stopniowo narastać. Normalnie rozwijające się dziecko może pokonać bez trudy nawet długotrwały marszobieg. Jeżeli pojawiają się problemy, to najczęściej nie wynikają z niewystarczającej sprawności, lecz ze zbyt niskiej motywacji dziecka do wysiłku. Dzieciom w młodszym wieku szkolnym ciężko skupić uwagę na każdej długotrwałej i monotonnej czynności. Organizując tego typu zajęcia w szczególności należy dbać o utrzymanie motywacji i zainteresowania dzieci, urozmaicając miejsce lub treść ćwiczenia, bądź zmieniając metodę pracy. Marszobiegi przygotowują do udziału w bardziej intensywnych i długotrwałych wysiłkach fizycznych wynikających z wymagań szczegółowych dla drugiego etapu edukacji, - wykonuje bez zatrzymania marszowo-biegowy test Coopera, - wykonuje próby sprawnościowe pozwalające ocenić wytrzymałość tlenową, siłę mięśni posturalnych oraz gibkość dolnego odcinka kręgosłupa oraz z pomocą nauczyciela interpretuje uzyskane wyniki:. 2) WYMAGANIE SZCZEGÓŁOWE Umie wykonać próbę siły mięśni brzucha oraz próbę gibkości dolnego odcinka kręgosłupa Próby sprawności fizycznej diagnozujące siłę mięśni brzucha i gibkość dolnego odcinak kręgosłupa pozwalają ocenić ważne dla zdrowia właściwości człowieka. Organizowanie dzieciom prób sprawności fizycznej, a w szczególności prób siły mięśni brzucha i gibkości dolnego odcinka kręgosłupa, pozwala śledzić ich rozwój. Podstawa programowa nie określa, jakie testy sprawności fizycznej powinny być wykorzystywane przez nauczycieli. Wyboru musi dokonać każdy nauczyciel. Polecamy następujące testy: 1. Próby siły mięśni brzucha: a) Test YMCA: Półskłony z leżenia, b) Eurofit: Siady z leżenia, c) Karta sprawności i zdrowia: Brzuszki. 2. Próby gibkości dolnego odcinka kręgosłupa: a) Test YMCA: Głębokość skłonu w siadzie, b) Eurofit: Skłon w przód w siadzie, c) Karta sprawności i zdrowia: Skłon, d) Indeks Sprawności Fizycznej: Gibkość. 3

Szczegóły wraz z ilustracjami można znaleźć w oryginalnych publikacjach Franksa (Test YMCA), Frołowicza (Karta Sprawności zdrowia), Zuchory (Indeks Sprawności Fizycznej) lub w licznych publikacjach z zakresu antropomotoryki. Stwarzanie dzieciom okazji do udziału w próbach sprawności fizycznej stopniowo rozwija umiejętność samooceny sprawności fizycznej i przygotowuje uczniów do sprostania wymaganiom edukacyjnym na drugim etapie edukacji: - wykonuje próby sprawnościowe pozwalające ocenić wytrzymałość tlenową, siłę mięśni posturalnych i gibkość dolnego odcinka kręgosłupa oraz z pomocą nauczyciela interpretuje uzyskane wyniki, - demonstruje po jednym ćwiczeniu kształtującym wybrane zdolności motoryczne oraz ułatwiające utrzymywanie prawidłowej postawy ciała (II etap edukacji). DRUGI ETAP EDUKACJI TYTUŁ BLOKU TEMATYCZNEGO Diagnoza sprawności fizycznej i rozwoju fizycznego 3) WYMAGANIE SZCZEGÓŁOWE Wykonuje bez zatrzymania marszowo-biegowy test Coopera Uczeń w trakcie pierwszego etapu edukacji powinien spotykać się z wymaganiem: realizuje marszobieg trwający co najmniej 15 minut. Test Coopera ocenia wydolność, która jest ważną z punktu widzenia zdrowia właściwością człowieka. Marszowo-biegowy test Coopera polega na pokonaniu (biegiem, marszobiegiem, marszem) jak najdłuższego odcinka w ciągu 12 minut. Test mierzony jest liczbą przebiegniętych w tym czasie metrów. Zalecane jest przeprowadzenie testu na okólnej bieżni lekkoatletycznej po uprzednim sprawdzeniu długości jej okrążenia. Jeśli nie ma takiej, należy wyznaczyć na równym terenie zamkniętą trasę, z wyraźnie wytyczonymi 50 metrowymi odcinkami. ( ) Uczniowie biorący udział w teście powinni być wcześniej przygotowani do tego rodzaju wysiłku (Drabik, 2006, s. 305). Każdy uczeń, bez względu na poziom wydolności jest w stanie wykonać to zadanie. Zadaniem nauczyciela w trakcie testu Coopera jest motywowanie ucznia do wysiłku fizycznego na miarę jego możliwości. Podstawa programowa jednoznacznie określa wymaganie wobec ucznia wykonanie bez zatrzymania testu Coopera. Nie określa przy tym dystansu, jaki uczeń ma pokonać. W piśmiennictwie można znaleźć liczne propozycje norm wytrzymałości ocenianej testem Coopera (Cendrowski, Drabik, Pilicz). Należy pamiętać, iż nie mogą być w żadnym wypadku wykorzystywane do formułowania oceny bieżącej i klasyfikacyjnej ucznia. Powinny być natomiast wykorzystywane do diagnozy sprawności powiązanej ze zdrowiem uczniów. Oprócz nauczyciela odbiorcami informacji powinni być uczniowie i ich rodzice. Realizacja tego wymagania przygotowuje do spełnienia kolejnych na trzecim etapie edukacji: - wykonuje wybrany przez siebie zestaw prób do oceny wytrzymałości, siły i gibkości, - ocenia poziom własnej aktywności fizycznej, - omawia zmiany zachodzące w organizmie w czasie wysiłku fizycznego, - opracowuje i demonstruje zestaw ćwiczeń kształtujących wybrane zdolności motoryczne, w tym wzmacniające mięśnie brzucha, grzbietu oraz kończyn górnych i dolnych, 4

rozwijające gibkość, zwiększające wytrzymałość, a także ułatwiające utrzymywanie prawidłowej postawy ciała. 4) WYMAGANIE SZCZEGÓŁOWE Wykonuje próby sprawnościowe pozwalające ocenić wytrzymałość tlenową, siłę mięśni posturalnych i gibkość dolnego odcinka kręgosłupa oraz z pomocą nauczyciela interpretuje uzyskane wyniki Rozwijanie umiejętności i wiadomości związanych z diagnozą sprawności fizycznej jest kontynuacją wymagań z poprzedniego etapu edukacji: umie wykonać próbę siły mięśni brzucha oraz próbę gibkości dolnego odcinka kręgosłupa. Próby sprawności fizycznej diagnozujące wytrzymałość tlenową, siłę mięśni brzucha i gibkość dolnego odcinak kręgosłupa pozwalają ocenić ważne dla zdrowia właściwości człowieka. Organizowanie uczniom prób sprawności fizycznej pozwala śledzić ich rozwój. Nowością na drugim etapie edukacji jest obowiązek włączenia ucznia do interpretacji wyników prób sprawności. Jest to wstęp do samooceny sprawności, której możemy wymagać od ucznia na kolejnych etapach edukacji. Udziałowi ucznia w interpretacji uzyskanych wyników sprzyja samodzielne wykonywanie przez nich prób sprawności lub pomoc w ocenie koleżanek i kolegów, a także wykorzystywanie kart samooceny, na których uczniowie samodzielnie odnotowują wyniki prób sprawności. Warto zachęcać dzieci do wykonywania prób sprawności także w czasie wolnym od zajęć szkolnych, w tym razem z rodzicami. Podstawa programowa nie określa, jakie testy sprawności fizycznej powinny być wykorzystywane przez nauczycieli. Wyjątek stanowi test Coopera, który jest znany i stosowany na całym świecie, popularny również w Polsce. Wyboru pozostałych testów musi dokonać każdy nauczyciel. Oprócz wymienionych wcześniej prób siły mięsni brzucha i prób gibkości dolnego odcinak kręgosłupa oraz testu Coopera polecamy następujące testy: 1. Próby wytrzymałości tlenowej: a) Test YMCA: Bieg na jedną milę (1609 metrów) b) Eurofit: Długotrwały bieg wahadłowy, 2. Próby siły mięśni ramion: a) Test YMCA: Zmodyfikowane podciąganie się, b) Eurofit: Zwis o ramionach ugiętych, c) Karta sprawności i zdrowia: Drążek, d) Indeks Sprawności Fizycznej: Zwis na ramionach, Szczegóły wraz z ilustracjami można znaleźć w oryginalnych publikacjach Franksa (Test YMCA), Frołowicza (Karta Sprawności zdrowia), Zuchory (Indeks Sprawności Fizycznej) lub w licznych publikacjach z zakresu antropomotoryki. Stwarzanie dzieciom okazji do udziału w próbach sprawności fizycznej stopniowo rozwija umiejętność samooceny sprawności fizycznej i przygotowuje uczniów do sprostania wymaganiom edukacyjnym na trzecim etapie edukacji: - wykonuje wybrany przez siebie zestaw prób do oceny wytrzymałości, siły i gibkości, - ocenia poziom własnej aktywności fizycznej, - omawia zmiany zachodzące w organizmie w czasie wysiłku fizycznego, - opracowuje i demonstruje zestaw ćwiczeń kształtujących wybrane zdolności motoryczne, w tym wzmacniające mięśnie brzucha, grzbietu oraz kończyn górnych i dolnych, rozwijające gibkość, zwiększające wytrzymałość, a także ułatwiające utrzymywanie prawidłowej postawy ciała. 5

5) WYMAGANIE SZCZEGÓŁOWE Dokonuje pomiarów wysokości i masy ciała oraz z pomocą nauczyciela interpretuje ich wyniki Kontrola wysokości i masy ciała uzupełnia informacje na temat przebiegu rozwoju fizycznego uzyskiwane dzięki próbom sprawności fizycznej. Systematyczny pomiar wysokości i masy ciała jest ważny z punktu widzenia oceny zdrowia człowieka i może tworzyć przyzwyczajenie do kontroli masy ciała przez całe życie. Rozpowszechnienie nadwagi i otyłości sprawia, iż jest to współcześnie szczególnie ważne zadania edukacyjne nauczyciela. Na drugim etapie edukacji podstawa programowa zobowiązuje nauczyciela do włączenia ucznia do interpretacji wyników pomiarów wysokości i masy ciała. Jest to wstęp do późniejszego wyliczania własnego wskaźnika wagowo-wzrostowego (BMI). Wychowanie fizyczne powinno stwarzać możliwości kształtowania umiejętności samokontroli własnego ciała, jego wyglądu i funkcjonowania w różnych okresach jego życia i w różnych sytuacjach. Rozwijanie tych umiejętności może: - ułatwiać młodym ludziom poznawanie (`czucie`) swego ciała i zrozumienie zmian związanych z wzrastaniem i dojrzewaniem; - chronić przed niewłaściwymi decyzjami i zachowaniami; - umożliwić wykrycie niektórych zaburzeń; - sprzyjać kontynuowaniu samokontroli w dalszych latach życia (Woynarowska 2008, s. 280). Udziałowi ucznia w interpretacji uzyskanych wyników sprzyja samodzielne dokonywanie pomiarów lub pomoc w ocenie wysokości i masy koleżanek, i kolegów, a także wykorzystywanie kart samooceny, na których uczniowie samodzielnie odnotowują wyniki. Pomiary można wykonywać w czasie lekcji wychowania fizycznego lub wykorzystywać wyniki pomiarów dokonywanych przez szkolny personel medyczny. Warto zachęcać dzieci do dokonywania takich pomiarów także w czasie wolnym od zajęć szkolnych, w tym razem z rodzicami. W czasie pomiarów należy szczególną wrażliwość wykazać wobec potrzeb dzieci, które w wyniku takich pomiarów mogą dokonywać obniżonej samooceny, np. dzieci otyłych. Rozwijanie tego typy umiejętności i wiadomości przygotowuje go do sprostania wymaganiom na trzecim etapie edukacji: - wyjaśnia, jakie zmiany zachodzą w budowie ciała i sprawności fizycznej w okresie dojrzewania płciowego, - wymienia przyczyny i skutki otyłości oraz nieuzasadnionego odchudzania się i używania sterydów w celu zwiększenia masy mięśni. 6) WYMAGANIE SZCZEGÓŁOWE Ocenia własną postawę ciała Rozwijanie umiejętności i wiadomości związanych z samooceną postawy ciała jest kontynuacją wymagań z poprzedniego etapu edukacji: dba o prawidłową postawę, np. siedząc w ławce, przy stole. Działania nauczyciela związane z kolejnym wymaganiem szczegółowym z bloku Diagnoza sprawności fizycznej i rozwoju fizycznego powinno sprzyjać formowaniu się nawyku prawidłowej postawy ciała i w tym znaczeniu są elementem działań profilaktycznych, a nie korekcyjnych. Uczeń powinien zdobyć wiedzę i umiejętności, aby móc ocenić, czy zachowuje prawidłową postawę ciała w różnych sytuacjach życiowych: w staniu, w siedząc i leżąc. 6

Uczeń powinien wiedzieć, że stojąc trzyma się prosto, czyli zachowuje prawidłową postawę ciała, gdy: - nie wysuwa głowy (głowa jest w osi kręgosłupa), - ściąga łopatki (nie zaokrągla pleców), - wciąga brzuch, - napina pośladki. Warto tego typu wiadomości uzupełnić o zasady zachowani prawidłowej postawy ciała w różnych sytuacjach życiowych, np.: siedząc lub leżąc. Efektem edukacyjny zajęć jest umiejętność porównania przez ucznia własnej postawy ciała ze wzorcem i dokonanie samooceny. Karta sprawności i zdrowia (Frołowicz, 1999) przewiduje próbę o nazwie Postawa, która polega na ocenie własnej sylwetki w płaszczyźnie strzałkowej (z profilu) z wykorzystaniem lustra. Warto podkreślić, iż nie należy oczekiwać od dziecka w tym wieku umiejętności diagnozowania zaburzeń statyki ciała, np. wad postawy, a jedynie umiejętności oceny, czy trzyma się prosto. Rozwijanie tego rodzaju umiejętności i wiadomości na ten temat przygotowuje ucznia do spełnienia wymagań z trzeciego etapu edukacji: - wyjaśnia, jakie zmiany zachodzą w budowie ciała i sprawności fizycznej w okresie dojrzewania płciowego, - opracowuje i demonstruje zestaw ćwiczeń kształtujących wybrane zdolności motoryczne, w tym wzmacniające mięśnie brzucha, grzbietu oraz kończyn górnych i dolnych, rozwijające gibkość, zwiększające wytrzymałość, a także ułatwiające utrzymywanie prawidłowej postawy ciała, - demonstruje ergonomiczne podnoszenie i przenoszenie przedmiotów o różnej wielkości i różnym ciężarze. TRZECI ETAP EDUKACJI TYTUŁ BLOKU TEMATYCZNEGO Diagnoza sprawności i aktywności fizycznej oraz rozwoju fizycznego 7) WYMAGANIE SZCZEGÓŁOWE Wykonuje wybrany przez siebie zestaw prób do oceny wytrzymałości, siły i gibkości Wymaganie dotyczące umiejętności samooceny wytrzymałości, siły i gibkości są kontynuacją zadań z poprzedniego etapu edukacji: - wykonuje bez zatrzymania marszowo-biegowy test Coopera, - wykonuje próby sprawnościowe pozwalające ocenić wytrzymałość tlenową, siłę mięśni posturalnych i gibkość dolnego odcinka kręgosłupa oraz z pomocą nauczyciela interpretuje uzyskane wyniki. Uczeń rozpoczynający trzeci etap edukacji posiada umiejętności i wiadomości niezbędne do wykonania poznanych w szkole podstawowej testów motorycznych oraz dokonania z pomocą nauczyciela interpretacji uzyskanych wyników. Nowością na tym etapie edukacji jest konieczność zapoznania uczniów z kilkoma (co najmniej dwoma) sposobami diagnozy wytrzymałości, siły i gibkości. Zgodnie z wymaganiem na tym etapie uczeń powinien dokonać wyboru, za pomocą jakich prób dokona samooceny wytrzymałości, siły i gibkości. Z tego względu osiągnięciem edukacyjnym ucznia jest wiedza na temat różnych testów wymienionych zdolności motorycznych, a także umiejętność dokonania wyboru prób 7

najbardziej jemu odpowiadających oraz wykonania ich i dokonania samooceny sprawności powiązanej ze zdrowiem. Podstawa programowa nie określa, jakie testy sprawności fizycznej powinny być wykorzystywane przez nauczycieli i uczniów. Wyboru prób, które pozna uczeń, musi dokonać nauczyciel. Należy pamiętać, iż najpóźniej w trzeciej klasie uczniowie muszą mieć możliwość podjęcia decyzji za pomocą jakich testów dokonają samooceny sprawności fizycznej. Zdobyte umiejętności i wiadomości na temat samooceny sprawności fizycznej ułatwiają sprostanie wymaganiom na czwartym etapie edukacji: - wskazuje mocne i słabe strony swojej sprawności fizycznej, - opracowuje i realizuje program aktywności fizycznej dostosowany do własnych potrzeb. 8) WYMAGANIE SZCZEGÓŁOWE Ocenia poziom własnej aktywności fizycznej Uczeń rozpoczynający trzeci etap edukacji powinien posiadać umiejętności i wiadomości pozwalające poradzić sobie z następującymi zadaniami z poprzedniego etapu: - mierzy tętno w spoczynku i po wysiłku, - demonstruje po jednym ćwiczeniu kształtującym wybrane zdolności motoryczne, - omawia zasady aktywnego wypoczynku. Powyższe osiągnięcia edukacyjne powinny być wykorzystane w trakcie zdobywania przez ucznia umiejętności oceny poziomu własnej aktywności fizycznej. Zdaniem niektórych znawców ocena aktywności fizycznej jest jedną z najtrudniejszych ocen spośród wszystkich pozytywnych mierników zdrowia. Szczególnie trudne jest to u dzieci, u których charakterystyczne są gwałtowne zmiany w intensywności wysiłków w ciągu dnia. ( ) Ocena aktywności fizyczne ogranicza się zwykle do wysiłków tlenowych, najwyraźniej związanych ze zdrowiem człowieka (Drabik, 2006, s.53). Ze względu na stopień komplikacji zagadnienia uczniowie powinni zdobyć umiejętności i wiadomości odpowiednio uproszczone. Wg zaleceń WHO z 2010 roku aktywność fizyczna dzieci i młodzieży między 5 a 17 rokiem życia powinna obejmować co najmniej 60 minut wysiłków fizycznych dziennie o intensywności od średniej do wysokiej. Większość tej aktywności powinna mieć charakter wysiłków tlenowych. Codziennie należy włączać wysiłki o intensywności maksymalnej, które powinny trwać do 5 minut w celu maksymalnej mobilizacji funkcji zaopatrzenia tlenowego. Wysiłki stymulujące rozwój wytrzymałości i siły mięśni powinny pojawiać się przynajmniej trzy razy w tygodniu (Woynarowska 2008, WHO 2010; Wytyczne UE 2008) Stosunkowo rozpowszechnioną w potocznej świadomości wielkością pożądanego obciążenia wysiłkiem fizycznym jest formuła Cendrowskiego 3 x 30 x 130 (Cendrowski, 1997). Jednak ze względu na odmienne właściwości fizjologiczne organizmu dziecka należy przyjąć, że zaproponowana przez Z. Cendrowskiego formuła optymalnej AF dla dorosłych 3 x 30 x 130, u dzieci powinna być zamieniona na formułę 5 x 20 x 140 tzn.: ćwiczenia fizyczne wykonywane 5 razy w tygodniu, przez 20 minut, z intensywnością odpowiadającą częstości skurczów serca co najmniej 140/min (Woynarowska, Wojciechowska 1993, s. 11). Istnieją również inne normy aktywności fizycznej jednak najczęściej określające pożądany poziom aktywności osób dorosłych, np. marszowa norma WHO: kobiety co najmniej 5 km w tempie 5 km/godz. i mężczyźni co najmniej 9 km w tempie 6 km/godz. lub zbliżony do nich program 10 tys. kroków dziennie. 8

Aby sprostać wymaganiom podstawy programowej uczeń powinien poznać normy aktywności fizycznej dla osób w swoim wieku, dokonać oceny własnej aktywności fizycznej, a następnie porównać ją z poznanym wzorcem. Do oceny własnej aktywności fizycznej uczeń powinien wykorzystać wiedzę na temat reakcji układu krążenia na wysiłek fizyczny oraz wielkość wydatku energetycznego w typowych wysiłkach fizycznych. Poniżej przykładowe informacje na ten temat. Tabela 1. Podział intensywności wysiłku fizycznego w zależności od wielkości wskaźników fizjologicznych młodych osób (Jaskólski, Jaskólska 2009). Parametr Intensywność bardzo niska niska średnia wysoka bardzo wysoka maksymalna HR / min < 100 < 120 < 140 < 160 < 180 > 180 Częstość oddechów/min < 14 20 25 30 35 > 40 Tabela 2. Wydatkowanie energii w kcal na 10 minut w czasie różnych zajęć i form aktywności fizycznej dzieci i młodzieży, w zależności od masy ciała (Woynarowska, 2008) Rodzaj aktywności Masa ciała w kg 40 45 50 55 60 65 Siedzenie: całkowity bezruch 10 10 11 11 12 12 spokojna zabawa 15 16 17 18 19 20 Marsz z 4 km/godz. 26 28 30 32 34 36 prędkością: 6 km/godz. 32 34 37 40 43 48 8 km/godz. 66 72 78 84 90 95 Bieg z 10 km/godz. 79 85 92 100 107 113 prędkością: 12 km/godz. 91 99 107 115 123 130 Jazda na 10 km/godz. 26 29 33 36 39 42 rowerze 15 km/godz. 41 46 50 55 60 65 Gimnastyka 26 30 33 36 40 43 Jazda na nartach (bieg) 48 54 60 66 72 78 Judo 78 88 98 108 118 127 Koszykówka 68 77 85 94 102 110 Piłka nożna 72 81 90 99 108 117 Piłka siatkowa 40 45 50 55 60 65 Pływanie na piersiach 38 43 48 53 58 62 Tenis stołowy 28 31 34 37 41 44 Tenis 44 50 55 61 66 72 Do oceny aktywności fizycznej uczenia można również wykorzystać jeden z wielu kwestionariuszy. Poniżej przykładowy autorstwa Drabika (1995) i Woynarowskiej (2008). AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA DZIECI STARSZYCH (Drabik) 1. Ile razy w tygodniu wykonujesz ćwiczenia (np. biegi, gry, pływanie, gimnastykę i inne), w których wysiłek fizyczny jest duży, tzn. czujesz. Że męczysz się, brakuje ci tchu, bardzo się pocisz? - 1 raz 9

- rzadziej - 2-3 razy - 4-7 razy - więcej - w ogóle 2. Ile minut dziennie zajmują ci te ćwiczenia? - w ogóle - do 10 - do 20 - do 30 i więcej 3. Ile godzin w tygodniu zajmują ci te ćwiczenia? - w ogóle - do - 2-3 - 4 i więcej 4. Ile godzin (średnio) w tygodniu poświęcasz na ruch (policz tylko: wychowanie fizyczne, czas na sport, trening, rekreację, np. taniec, jazda na łyżwach, zabawy i gry itd., marsz do i ze szkoły i każdy inny marsz lub jazdę na rowerze, deskorolce, również przy okazji zakupów, odwiedzin itp.)? - do 1-1-2-2-3-3-4-4-5-5-6-6 i więcej BILANS MOJEJ AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ (Woynarowska) Aktywność fizyczna to wszystkie czynności i zajęcia związane z wysiłkiem fizycznym i ruchem (praca mięśni), w czasie których czynność serca i oddech przyśpiesza się, pojawia się uczucie ciepła, pocenie się. Wiąże się to z zajęciami WF w szkole, uprawianiem sportu, grami z kolegami, marszem do szkoły. Przykłady aktywności fizycznej to: bieg, szybki marsz, pływanie, jazda na rolkach, taniec, jazda na łyżwach, gra w siatkówkę, koszykówkę, piłkę nożną, praca w ogrodzie, gospodarstwie domowym. 1. Moja aktywność fizyczna, w porównaniu z rówieśnikami jest: - znacznie większa - większa - przeciętna - mniejsza - znacznie mniejsza 2. Bilans moich zajęć w dniu wczorajszym, tzn. dnia (wpisz datę i dzień tygodnia). Wylicz, ile razem minut poświęciłaś/eś na podane niżej zajęcia: Aktywność fizyczna Minuty Zajęcia związane z siedzeniem lub Minuty leżeniem Lekcje WF w szkole Nauka w szkole Inne zajęcia ruchowe w szkole Odrabianie lekcji Uprawianie sportu poza szkołą Oglądanie telewizji i wideo Bieganie Korzystanie z komputera Jazda na rowerze, deskorolce itd. Siedzenie z innymi osobami 10

Marsz szybki Marsz wolny/spacer Wchodzenie po schodach Pływanie Inne zajęcia związane z wysiłkiem fizycznym: (Jakie?).. Razem Inne zajęcia związane z siedzeniem lub leżeniem (bez snu nocnego): (Jakie?).. Razem 3. Czas trwania wysiłków fizycznych o różnej intensywności określ szacunkową liczbę minut, które poświęciłaś/eś wczoraj na następujące wysiłki: Intensywność wysiłków Wysiłki lekkie, przy których zaczynasz odczuwać ciepło, nieznacznie przyśpiesza się oddech (np. spacer, lekka praca w grodzie) Wysiłki umiarkowane, przy których odczuwa się ciepło, wyraźnie przyśpiesza się oddech (np. szybki marsz, jazda na rowerze, pływanie, taniec) Wysiłki intensywne, przy których odczuwa się zgrzanie i zadyszkę (np., aerobik, jogging, szybkie pływanie, szybki taniec) Czas trwania w minutach 4. Wnioski wynikające z bilansu: 5. Co mogę zrobić, aby zwiększyć swoją aktywność fizyczną: 6. Co mi ułatwi zwiększenie aktywności fizycznej: 7. Co mi utrudni zwiększenie aktywności fizycznej: Zdobyte przez ucznia umiejętności i wiadomości na temat oceny poziomu własnej aktywności fizycznej ułatwią mu sprostanie wymaganiom edukacyjnym na czwartym etapie edukacji: - opracowuje i realizuje program aktywności fizycznej dostosowany do własnych potrzeb, - omawia zalecenia dotyczące aktywności fizycznej w zależności od płci, okresu życia i rodzaju pracy zawodowej, - wymienia czynniki wpływające na podejmowanie aktywności fizycznej zależne od rodziny, kolegów, mediów i społeczności lokalnej, - ocenia reakcje własnego organizmu na wysiłek fizyczny o różnej intensywności, - wyjaśnia, na czym polega prozdrowotny styl życia, - wyjaśnia związek między aktywnością fizyczną i żywieniem a zdrowiem i dobrym samopoczuciem oraz omawia sposoby utrzymania odpowiedniej masy ciała we wszystkich okresach życia, - wymienia choroby cywilizacyjne uwarunkowane niedostatkiem ruchu, w szczególności choroby układu krążenia, układu ruchu i otyłość, oraz omawia sposoby zapobiegania im. 11

9) WYMAGANIE SZCZEGÓŁOWE Wyjaśnia, jakie zmiany zachodzą w budowie ciała i sprawności fizycznej w okresie dojrzewania płciowego Uczeń, który ukończył drugi etap edukacji już powinien poradzić sobie z następującymi zadaniami: - wykonuje próby sprawnościowe pozwalające ocenić wytrzymałość tlenową, siłę mięśni posturalnych i gibkość dolnego odcinka kręgosłupa oraz z pomocą nauczyciela interpretuje uzyskane wyniki, - dokonuje pomiarów wysokości i masy ciała oraz z pomocą nauczyciela interpretuje ich wyniki, - ocenia własną postawę ciała. Wiedza na temat zmian zachodzących w budowie ciała i sprawności fizycznej w okresie dojrzewania płciowego pozwala uczniom lepiej zrozumieć przebieg własnego rozwoju. Uczeń powinien zrozumieć naturalny proces różnicowani się budowy ciała kobiety i mężczyzny oraz towarzyszące mu procesy dojrzewania płciowego. Zdaniem Woynarowskiej (2010, s. 67) w kolejnych okresach młodości zachodzą następujące zmiany w sprawności i aktywności fizycznej: Okres młodszy szkolny: - utrzymująca się potrzeba ruchu, - łatwość opanowywania nowych i specyficznych umiejętności ruchowych, - wysoki poziom sprawności i wydolności fizycznej, - pogłębiający się dymorfizm płciowy. Okres dojrzewania płciowego: - przejściowy zanik harmonii i płynności ruchów oraz zdolności do uczenia się nowych ruchów ( kryzys, mutacja motoryczności), - u dziewcząt ociężałość (lenistwo) ruchowa i zakończenie rozwoju motorycznego, - utrwalony dymorfizm płciowy (uwarunkowania biologiczne). Okres młodzieńczy: - osiągnięcie motoryczności dorosłego mężczyzny i dorosłej kobiety, - ekonomika ruchów, - dalszy rozwój sprawności fizycznej chłopców, zwłaszcza siły i szybkości, - u dziewcząt sprawność fizyczna zależna od stylu życia. Zdobyte przez ucznia na trzecim etapie edukacji wiadomości na temat zmian zachodzących w budowie ciała i sprawności fizycznej w okresie dojrzewania płciowego ułatwią radzenie sobie z wymaganiami na czwartym etapie edukacji: - wskazuje mocne i słabe strony swojej sprawności fizycznej, - omawia zalecenia dotyczące aktywności fizycznej w zależności od płci, okresu życia i rodzaju pracy zawodowej, - wylicza oraz interpretuje własny wskaźnik wagowo-wzrostowy (BMI). 10) WYMAGANIE SZCZEGÓŁOWE Wymienia przyczyny i skutki otyłości oraz nieuzasadnionego odchudzania się i używania sterydów w celu zwiększenia masy mięśni Uczeń kończący drugi etap edukacji posiada umiejętności i wiadomości pozwalające dokonać pomiarów wysokości i masy ciała oraz z pomocą nauczyciela zinterpretować ich wyniki. 12

Wymaganie związane z wiedzą na temat kontroli masy ciała jest jednym z wielu zagadnień dotyczących zachowań zdrowotnych. Trzeci etap edukacji pogłębia i wzbogaca wiedzę ucznia na temat kontroli masy ciała oraz zdrowotnych, społecznych i ekonomicznych skutków braku troski ludzi o prawidłową masę ciała. 1. Przyczyny otyłości Otyłość jest spowodowana nadmiarem tkanki tłuszczowej w organizmie. ( ) jest skutkiem zachwiania równowagi między energią dostarczana z pożywieniem a wydatkowaną przez organizm. Przyczyny otyłości mają podłoże genetyczne, ale przede wszystkim wynikają ze stylu życia (Oblacińska 2008, Woynarowska 2008). 2. Skutki otyłości to: - w dzieciństwie i młodości: przeciążenie układu ruchu, obniżona sprawność fizyczna i poczucie własnej wartości, często odrzucenie przez rówieśników, - w dalszych latach życia: wzrost ryzyka chorób układu krążenia, cukrzycy drugiego typu (insulinoniezależnej), zaburzeń hormonalnych, chorób zwyrodnieniowych układu ruchu, pęcherzyka żółciowego, a także niektórych nowotworów (na przykład jelita grubego i piersi u kobiet po menopauzie) (Woynarowska 2008, s. 281) Współcześnie otyłość jest uznana za chorobę cywilizacyjną. Ze względu na powszechność jej występowania nazywana jest epidemią. W Polsce około 20 % nastolatków cierpi na nadwagę lub otyłość. Rozpowszechnienie otyłości wywołuje negatywne skutki ekonomiczne, np. powodując wzrost kosztów leczenia. 3. Przyczyny nieuzasadnionego odchudzanie się W drugiej połowie XX w. zaczęła się rozwijać ideologia szczupłego ciała, jako wzoru kobiecej urody. Rozpowszechnianie przez media na całym świecie szczupłej (a nawet wychudzonej) sylwetki jako wzorca uruchomiło zjawisko kontrolowana masy ciała i masowego odchudzania się ( ) Modzie na odchudzania ulegają dziewczęta 10-11-letnie. (Woynarowska 2008, s. 281, Melosik, 1999, ). 4. Skutki nieuzasadnionego odchudzanie się Nieuzasadnione odchudzanie się dziewcząt, stosowanie diet eliminacyjnych może powodować niedobory pokarmowe (zwłaszcza witamin i składników mineralnych, w tym żelaza) oraz zaburzenia wzrastania i dojrzewania. ( ) Dziewczęta mogą odczuwać rozdrażnienie, trudności w koncentracji uwagi, trudności w zasypianiu. Zwiększa się ryzyko wystąpienia zaburzeń psychicznych anorexia nervosa, bulimia nervosa. Z tego powodu nieuzasadnione odchudzanie się dziewcząt (bez nadwagi) należy uznać za zachowanie ryzykowne dla zdrowia (Woynarowska 2008, s. 281). 5. Przyczyny używania sterydów w celu zwiększenia masy mięśni We współczesnym świecie ideałem męskości lansowanym przez media, jest harmonijnie zbudowane i umięśnione ciało. ( ) Lansowanie wzorów muskularnego ciała ma również wpływ na zachowania dorastających chłopców. Wyraża się to m. in. w: - uprawianiu kulturystyki; - stosowaniu odżywek (suplementów diet), zawierających różnorodne substancje, np. aminokwasy, karnitynę, chrom, cholinę). Są one w Polsce łatwo dostępne (w aptekach, sklepach ze zdrową żywnością, specjalnych punktach sprzedaży odżywek w supermarketach, u trenerów, w Internecie). Większość z nie została przez producentów dokładnie zbadana i należy je traktować za potencjalnie szkodliwe dla zdrowia. (Woynarowska 2008, s. 282) 6. Skutki używania sterydów w celu zwiększenia masy mięśni Nieodwracalnym efektem ich działania jest zamknięcie stref wzrostowych kości długich, co powoduje wczesne zakończenie wzrastania, czego efektem jest niski wzrost. ( ) Wszelkie 13

metody `sztucznego` stymulowania masy mięśniowej mogą zagrażać zdrowiu i rozwojowi (Woynarowska 2008, s. 283). Zdobyte na trzecim etapie edukacji umiejętności i wiadomości dotyczące przyczyn i skutków otyłości oraz nieuzasadnionego odchudzania się i używania sterydów w celu zwiększenia masy mięśni pomogą uczniom sprostać wymaganiom na czwartym etapie edukacji: - wyjaśnia, na czym polega prozdrowotny styl życia, - wyjaśnia związek między aktywnością fizyczną i żywieniem a zdrowiem i dobrym samopoczuciem oraz omawia sposoby utrzymania odpowiedniej masy ciała we wszystkich okresach życia, - wyjaśnia, gdzie szukać wiarygodnych informacji dotyczących zdrowia i sportu, oraz dokonuje krytycznej analizy informacji medialnych w tym zakresie, - wymienia choroby cywilizacyjne uwarunkowane niedostatkiem ruchu, w szczególności choroby układu krążenia, układu ruchu i otyłość, oraz omawia sposoby zapobiegania im, - wylicza oraz interpretuje własny wskaźnik wagowo-wzrostowy (BMI), - omawia etyczne i zdrowotne konsekwencje stosowania środków dopingujących. CZWARTY ETAP EDUKACJI TYTUŁ BLOKU TEMATYCZNEGO Diagnoza sprawności i aktywności fizycznej oraz rozwoju fizycznego 11) WYMAGANIE SZCZEGÓŁOWE Wskazuje mocne i słabe strony swojej sprawności fizycznej Rozwijanie umiejętności i wiadomości związanych z diagnozą sprawności fizycznej jest kontynuacją wymagań z poprzedniego etapu edukacji: - wykonuje wybrany przez siebie zestaw prób do oceny wytrzymałości, siły i gibkości, - wyjaśnia, jakie zmiany zachodzą w budowie ciała i sprawności fizycznej w okresie dojrzewania płciowego. Próby sprawności fizycznej diagnozujące sprawność fizyczną pozwalają ocenić ważne dla zdrowia właściwości człowieka. Organizowanie uczniom prób sprawności fizycznej pozwala śledzić ich rozwój. Wybór zdolności motorycznych diagnozowanych na poprzednich etapach edukacji (wytrzymałości, siły i gibkości) wynikała z silnego związku tych właściwości ze zdrowiem. Edukacyjnym efektem działań nauczyciela jest rozwijanie umiejętności samooceny sprawności fizycznej. Nowością na tym etapie jest podkreślenie wagi wyciągnięcia wniosków z dokonanej diagnozy. Uczeń kończący ten etap edukacji musi umieć wskazać mocne i słabe strony swojej sprawności. Warto, aby przybrało to postać indywidualnego profilu sprawności fizycznej w postaci arkusza samooceny sprawności fizycznej, w którym znajdują się informacje na temat zastosowanych sposobów pomiaru, uzyskanych wyników i ich interpretacji na tle własnych możliwości i w odniesieniu do norm rozwojowych, z uwzględnieniem zmian obserwowanych w kolejnych pomiarach (np. kolejnych klasach). Informacje muszą dotyczyć: - budowy ciała (masa ciała, wysokość ciała, obwody: klatki piersiowej, pasa, bioder), - sprawności fizycznej (wytrzymałości, siła, gibkość, tętno spoczynkowe). Podstawa programowa nie określa, jakie testy sprawności fizycznej powinny być wykorzystywane przez nauczycieli i uczniów. Wyboru testów, które wykorzysta uczeń, musi dokonać nauczyciel. Ważne jest jedynie, aby nie pominąć prób wytrzymałości tlenowej, siły 14

mięsni posturalnych i gibkości dolnego odcinak kręgosłupa, jako testów diagnozujące zdolności motoryczne silnie związane ze zdrowiem. 12) WYMAGANIE SZCZEGÓŁOWE Opracowuje i realizuje program aktywności fizycznej dostosowany do własnych potrzeb Po trzecim etapie edukacji uczeń powinien spełniać następujące wymagania: - ocenia poziom własnej aktywności fizycznej, - opracowuje i demonstruje zestaw ćwiczeń kształtujących wybrane zdolności motoryczne, w tym wzmacniające mięśnie brzucha, grzbietu oraz kończyn górnych i dolnych, rozwijające gibkość, zwiększające wytrzymałość, a także ułatwiające utrzymywanie prawidłowej postawy ciała, - opracowuje rozkład dnia, uwzględniając proporcje między pracą a wypoczynkiem, wysiłkiem umysłowym a fizycznym, - wybiera i pokonuje trasę crossu, - wymienia miejsca, obiekty i urządzenia w najbliższej okolicy, które można wykorzystać do aktywności fizycznej, - wymienia najczęstsze przyczyny oraz okoliczności wypadków i urazów w czasie zajęć ruchowych, omawia sposoby zapobiegania im, - wskazuje zagrożenia związane z uprawianiem niektórych dyscyplin sportu. Umiejętności i wiadomości pozwalające opracować program AF są jednym z najważniejszych osiągnięć edukacyjnych uczniów na czwartym etapie edukacji. Są one efektem wieloletniego udziału w wychowaniu fizycznym i wynikiem pracy nauczycieli ze wszystkich etapów edukacji. Jego dotychczasowe umiejętności i wiadomości muszą być wzbogacone tak, aby potrafił opracować i zrealizować program aktywności fizycznej dostosowany do swoich potrzeb, czyli aby określił: - cel działania (w tym motywy), - sposobu osiągnięcia celu, - efektów swoich działań po ich realizacji (Górna-Łukasik 2009). Cele realizacji programu wynikają z uświadomienia sobie mocnych i słabych stron swojej sprawności oraz pojawienia się motywacji do zmiany istniejącego stanu. W związku z powyższym, kolejnym krokiem jest określenia dostępnych form aktywności fizycznej, prowadzących do osiągnięcia zamierzonego celu. Planowanie aktywności fizycznej (planowanie treningu zdrowotnego) polega na określeniu obciążenia wysiłkiem fizycznym (obciążenia treningowego). Obciążenie wysiłkiem fizycznym określa się za pomocą trzech parametrów: - objętości, - intensywności, - częstotliwości wysiłku fizycznego. Dobrą ilustracją określenia wszystkich parametrów są znane już uczniom z wcześniejszych etapów formuły: 5 x 20 x 140 (dla dzieci i młodzieży) lub 3 x 30 x 130 (dla osób dorosłych) Planowanie programu aktywności fizycznej musi uwzględnić również perspektywę czasową, w której program miałby być realizowany. Warto pamiętać, iż efekty treningowe nie pojawiają się natychmiast. Z tego względu nauczyciel musi sformułować oczekiwanie wobec uczniów, jak długo zaplanowane programy będą przez nich realizowane i kiedy nastąpi ocena efektów działania. Uświadomienie uczniom faktu, iż efekty treningowe pojawiają się z opóźnieniem, powinno być połączone z zabiegami motywującymi ich do systematycznej realizacji opracowanego programu. 15

Opracowując program aktywności fizycznej uczeń powinien znać normy aktywności fizycznej dla swojej grupy wiekowej. Jeśli na trzecim etapie edukacji koncentrowano się na potrzebach dzieci i młodzieży, to na tym etapie uczeń powinien zdobyć wiadomości na temat zaleceń dotyczących aktywności fizycznej osób dorosłych. Zdaniem WHO (2010) potrzeby zdrowotne osób dorosłych między 18 a 64 rokiem życia zaspokaja: - przynajmniej 150 minut w tygodniu wysiłku o charakterze aerobowym o umiarkowanej intensywności lub - przynajmniej 75 minut wysiłku fizycznego tygodniowo o wysokiej intensywności lub - ekwiwalentna kombinacja wysiłków o umiarkowanej i wysokiej intensywności. Niezbędna dawka aktywności fizycznej może być kumulowana w przynajmniej 10 minutowych rundach oraz może składać się z połączenia okresów umiarkowanych i intensywnych. Osoby dorosłe, chcące uzyskać większe korzyści zdrowotne powinny zwiększać dawkę AF do 300 minut wysiłków umiarkowanych lub pozostając przy wysiłkach trwających ok. 150 minut, zwiększać ich intensywność do wysokiej. Zaleca się także uwzględnienie 2 lub 3 razy w tygodniu ćwiczeń zwiększających siłę i wytrzymałość mięśni oraz gibkość. Zajęcia związane z opracowaniem i realizacją programu aktywności fizycznej dostosowanej do swoich potrzeb muszą kończyć się oceną uzyskanych efektów. Taka ocena może być przeprowadzona z wykorzystaniem wspominanego wcześniej arkusza samooceny sprawności fizycznej. 13) WYMAGANIE SZCZEGÓŁOWE Omawia zalecenia dotyczące aktywności fizycznej w zależności od płci, okresu życia i rodzaju pracy zawodowej Uczeń kończący trzeci etap edukacji może sprostać zadaniu: omawia korzyści dla zdrowia z podejmowania różnych form aktywności fizycznej w kolejnych okresach życia człowieka. Umiejętności i wiadomości na temat zróżnicowania aktywności fizycznej w zależności od płci, wieku i rodzaju pracy zawodowej dotyczą ważnych aspektów stylu życia człowieka. Aktywność fizyczna jest jedną z podstawowych biologicznych potrzeb człowieka w całym okresie jego życia (Woynarowska, 2010, s. 201). Spontaniczna aktywność fizyczna i potrzeba ruchu zmieniają się w okresie życia człowieka od nadruchliwości i głodu ruchu we wczesnym dzieciństwie do obniżonej aktywności i niechęci do ruchu w późnej starości. Dla okresu dzieciństwa od urodzenia do ok. 10 roku życia typowa jest duża ruchliwość i spontaniczna aktywność fizyczna, służąca głównie zabawie, uczeniu się i poznawaniu świata. Normy aktywności fizycznej dla dzieci i młodzieży uczeń mógł poznać w gimnazjum a dla dorosłych zostały opisane przy okazji poprzedniego wymagania. W okresie dojrzewania płciowego i młodzieńczym stopniowo obniża się poziom aktywności fizycznej. U dziewczęta obniżenie aktywności jest znaczniejsze niż u chłopców. Pojawia się u nich lenistwo ruchowe. Płeć różnicuje motywy podejmowania aktywności fizycznej; u chłopców najważniejszym motywem jest chęć utrzymania dobrej kondycji, u dziewcząt dobrego wyglądu. W tym wieku zaleca aktywność fizyczną się na poziomie wystarczającym do stymulacji wciąż trwających procesów rozwojowych. Jest to również okres formowania się trwałych zainteresowań i wyborów sportów całego życia. W okresie dorosłości poziom aktywności fizycznej u większości ludzi stopniowo się obniża. Szczególnie jest to zauważalne wśród kobiet. W tym wieku zaleca się aktywność fizyczną, która podtrzymywałaby dobrą kondycję oraz opóźniałaby procesy starzenia się. 16

W okresie starości pojawia się niechęć do ruchu i znaczne zmniejszenie aktywności fizycznej. (Woynarowska i inni 2010) Zalecenia dotyczące aktywności fizycznej ludzi w wieku powyżej 65 roku życia są identyczne jak dla młodszej grupy wiekowej. Dodatkowo osobom starszym o obniżonej ruchliwości zaleca się podejmowanie co najmniej trzy razy w tygodniu wysiłków usprawniających równowagę, w celu obniżenia ryzyka upadków. W sytuacji, gdy stan zdrowia nie pozwala na podejmowanie zalecanej aktywności fizycznej, należy dostosować jej poziom do aktualnych możliwości organizmu (WHO 2010) Zalecana aktywność fizyczna stanowi sumę wysiłków człowieka w bilansie dziennym i tygodniowym. Jej częścią są wysiłki fizyczne podejmowane w czasie pracy zawodowej. Jednak należy pamięta, iż współcześnie niewiele osób wykonuje pracę zawodową, która jest kwalifikowana jako duży wysiłek fizyczny. Aktywność fizyczna podejmowana po pracy zawodowej może natomiast przeciwdziałać niektórym negatywnym dla zdrowia fizycznego skutkom pracy. Specyficzna aktywność fizyczna jest zalecana osobom, które w pracy zawodowej doznają jednostronnego obciążenia fizycznego, np. pracują w pozycji siedzącej lub stojącej, bądź wykonują monotonne jednostronne czynności fizyczne. Z perspektywy biologicznych potrzeb człowieka, w większości przypadków zaleca się podobną aktywność fizyczną kobietom i mężczyzną. Różnice dotyczą np. dziewcząt w okresie dojrzewania, których aktywność fizyczna ulega pewnemu obniżeniu. Pozostałe obserwowane różnice między kobietami i mężczyznami zależą od czynników społecznokulturowych, np. wzorów ról społecznych charakterystycznych dla płci lub psychicznych, np. odmienne hierarchie wartości i zainteresowania. 14) WYMAGANIE SZCZEGÓŁOWE Wymienia czynniki wpływające na podejmowanie aktywności fizycznej zależne od rodziny, kolegów, mediów i społeczności lokalnej Uczeń kończący trzeci etap edukacji powinien sprostać zadaniu: omawia korzyści dla zdrowia z podejmowania różnych form aktywności fizycznej w kolejnych okresach życia człowieka. Umiejętności i wiadomości na temat czynników wpływających na podejmowanie aktywności fizycznej zależnych od rodziny, kolegów, mediów i społeczności lokalnej dotyczą ważnych aspektów stylu życia człowieka. 1. Czynniki zależne od rodziny: - Rodzice są pierwszymi nauczycielami zdrowia dzieci, które naśladują zachowania dorosłych; zazwyczaj im bardziej aktywny rodzic, tym bardziej aktywne dziecko. - Aktywne fizycznie dziecko może zachęcić do ćwiczeń rodzica. - Wyższy poziom wykształcenia rodziców oraz wyższy status społeczno-ekonomiczny rodziny zwiększa prawdopodobieństwo aktywności fizycznej dzieci i rodziców. - Wsparcie społeczne rodziny wyrażone aprobatą dla podejmowania aktywności fizycznej przez członków rodziny, zwiększa prawdopodobieństwo podejmowania tego typu aktywności. 2. Czynniki zależne od koleżanek i kolegów: - Podejmowaniu i podtrzymaniu aktywności fizycznej sprzyja towarzystwo innych osób. Aktywność fizyczna podejmowana samotnie częściej wygasa. - Potrzeba przynależności do grupy rówieśniczej, z którą młody człowiek się identyfikuje może być czynnikiem zachęcającym lub zniechęcającym do podjęcie aktywności fizycznej w zależności od akceptowanych przez grupę wzorców postępowania. - Osoby o obniżonej samoocenie łatwiej ulegają modelującemu wpływowi grupy rówieśniczej i np. rezygnują z aktywności przez grupę rówieśniczą nieaprobowaną, a 17

podejmują działania, w grupie traktowane jako normalne, nawet wówczas, gdy zachowania są społecznie dysfunkcyjne lub zdrowotnie niekorzystne. 3. Czynniki zależne od mediów: - Media kreują pozytywne i negatywne wzory postępowania. Często w tych samych źródłach przeplatają się pozytywne i negatywne. Może skutkować to zaburzeniami tożsamości współczesnego człowieka. Ukazywanie powszechnie znanych osób wzorów osobowych reprezentujących aktywny fizycznie styl życia tworzy różnego rodzaju mody na ruch lub na określony sprzęt sportowy. - Media dla współczesnego człowieka są ważniejszym od szkoły źródłem wiedzy o świecie. Dostęp do informacji na temat aktywności fizycznej jest obecnie łatwiejszy, jednak rośnie znaczenie krytycznej analizy wartości informacji. Osoby nie potrafiące selekcjonować informacji uwzględniając własne interesy i potrzeby, łatwiej pod wpływem mediów podejmują zachowania wbrew swoim interesom, np. zdrowotnym, czy ekonomicznym. Nikt nie może zagwarantować jakości informacji. Zdobywana wiedza może być nierzetelna, potoczna, powierzchowna ( wszystkiego po trochu ), upowszechniana przez osoby bez odpowiedniego przygotowania. Z drugie strony informacje pozyskiwane z mediów współcześnie mogą ułatwiać planowanie, organizowanie a nawet uczenie się różnych form aktywności fizycznej. - Media zwiększają współcześnie możliwość komunikowania się ludzi o podobnych potrzebach i zainteresowaniach, np. dotyczących aktywności fizycznej. Ułatwiają podejmowanie wspólnych działań, np. umawianie się za pośrednictwem portali społecznościowych, forów internetowych, blogów itp. na wspólną aktywność fizyczną. 4. Czynniki zależne od społeczności lokalnej - Społeczności lokalne tworzą swoje tradycje i wzory postępowania. Jeśli wśród nich są przedsięwzięcia związane z aktywnością fizyczną, wówczas rośnie prawdopodobieństwo podejmowania przez członków społeczności lokalnej tego rodzaju działań. - Jednostki samorządu terytorialnego finansują infrastrukturę tworząc oferty zapewniające warunki do aktywności fizycznej mieszkańców, np. program Moje Boisko Orlik 2012 zakładający budowę ogólnodostępnych, bezpłatnych kompleksów boisk sportowych. - Jeśli szkoła jako instytucja społeczności lokalnej, dysponująca infrastrukturą i kadrą, organizuje przedsięwzięcia w zakresie aktywności fizycznej, wówczas rośnie prawdopodobieństwo podejmowania takich zachowań przez dzieci, młodzież i członków ich rodzin. - Lokalnie działają instytucje (np. MDK, MOSiR, TKKF), których statutowym zadaniem jest świadczenie usług w zakresie aktywności fizycznej. Od liczby takich instytucji i ich aktywności zależy jak wielu członków społeczności lokalnej uczestniczy w zajęciach ruchowych przez nie organizowanych. Zakończenie Przedstawiony powyżej nasz sposób na podstawę programową warto analizować w kilku płaszczyznach. Po pierwsze, zaprezentowany sposób na podstawę programową ujawnia realną objętość dydaktycznego obowiązku nauczyciela. Po zabiegu wypełnienia szczegółową treścią każdego wymagania, nauczyciel może dokładniej planować czas niezbędny do rozwoju wynikających z podstawy programowej umiejętności i wiadomości. Wówczas może precyzyjnie odpowiedzieć na pytanie, jaka część obowiązkowych zajęć wychowania fizycznego konkretnej grupy uczniów (ile lekcji WF) powinna być przeznaczona na wypełnianie obowiązków wynikających z podstawy programowej, a jaką część obowiązkowych zajęć można przeznaczyć na autorskie treści wychowania fizycznego, czy na zajęcia do wyboru przez uczniów. Odpowiedzi na te pytania są potrzebne nie tylko nauczycielowi planującemu swoją trzyletnią (w horyzoncie etapu edukacji) pracę. Sposobem 18